ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE
DİNDARLIK VE NARSİSİZM İLİŞKİSİ
(SİNOP ÖRNEĞİ)
Doktora Tezi
Rıza ALTUN
Danışman:
Prof. Dr. Ali Rıza AYDIN
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE
DİNDARLIK VE NARSİSİZM İLİŞKİSİ
(SİNOP ÖRNEĞİ)
Doktora Tezi
Rıza ALTUN
Danışman:
Prof. Dr. Ali Rıza AYDIN
BİLİMSEL ETİK BİLDİRİMİ
Hazırlamış olduğum Doktora tezi çalışmasında, proje aşamasından sonuçlanmasına kadarki süreçte bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet ettiğimi, tez içindeki tüm bilgileri bilimsel ahlak ve gelenek çerçevesinde elde ettiğimi, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladım bu çalışmada doğrudan ve dolaylı olarak yaptığım her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu taahhüt ederim.
16/ 02 / 2015
iii ÖZET
Üniversite Öğrencilerinde Dindarlık ve Narsisizm İlişkisi (Sinop Örneği) Rıza ALTUN
Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Samsun, 2015
Danışman: Prof. Dr. Ali Rıza AYDIN
Bu araştırmanın amacı, üniversitede okuyan öğrencilerin dindarlık narsisizm ilişkisini bazı bağımsız değişkenler açısından incelemek ve aralarındaki ilişkiyi açıklamaktır.
Araştırmanın evreni, 2013-2014 öğretim yılında Sinop Üniversitesinde okuyan lisans ve ön lisans öğrencileridir. Araştırmanın örneklemi ise, 16-25 yaş ve üstü grubunda bulunan, Fakülte/Yüksekokul/Meslek Yüksekokulu’nda okuyan 879 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırma örneklemine giren öğrenciler, cinsiyet, yaş, okuduğu okul ve sosyo-ekonomik vb. durumu bakımından farklı özelliklere sahip olup, random (tesadüfi) örnekleme yöntemiyle belirlenmiştir. Hangi birimde ne kadar öğrenciye anket uygulanacağı ise örneklem sayısının evrene oranlaması ile belirlenmiştir. Üniversitedeki lisansüstü (yüksek lisans ve doktora) öğrencileri araştırma kapsamı dışında tutulmuştur.
Anket verilerinin istatistiksel tekniklerle analiz edilmesinde SPSS (21.0) programı kullanılmıştır. Katılımcıların narsisizm ve dindarlık puan ortalamaları (Xn) ve standart sapmaları (Sn) hesaplanmıştır. Veriler çözümlenirken, varyans analizi (Tek Yönlü ANOVA) ve T-Testi, Varyans analizi sonucu önemli bulunan ortalamalar arasındaki farkın hangi gruplar arasında önemli olduğunun belirlenmesinde Post Hoc (Scheffe) testi kullanılmıştır. Hipotezlerin test edilmesinde hata payı en çok “0.05” olarak alınmıştır.
Araştırmanın sonucunda; üniversitede okuyan öğrencilerin cinsiyet, yaş, mezun oldukları lise türleri, ailelerinin sosyo-ekonomik ve anne-baba hayatta olma durumları değişkenlerine göre dindarlık ile narsisizm eğilim düzeyleri açısından istatistiksel anlamda anlamlı bir fark tespit edilememiş, ancak okudukları okul fakülte/yüksekokul/meslek yüksekokulu, yaşamlarının büyük çoğunluğunu geçirdikleri yer, anne eğitim durumu ve baba eğitim durumu değişkenleri bakımından
iv
dindarlık eğilim puanları açısından anlamlı, narsisizm eğilim puanları açısından anlamlı olmayan bir ilişki tespit edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Dindarlık, Narsisizm, Üniversite öğrencileri, Sinop Üniversitesi
v ABSTRACT
Religiosity and Narcissism Relation of University Students (Sinop Sample) Rıza ALTUN
19th May University, Institute of Social Sciences Doctorate Thesis, Samsun, 2015
Instructor: Prof. Dr. Ali Rıza AYDIN
The aim of this study is to analyse the relation between religiosity and Narcissism in terms of some independent variables and to explain the relation between the two.
The universe of the study was the undergraduate and associate degree students at Sinop University who have studied in 2013-2014 academic year. The sample group consisted of 879 students who are at the age of 16-25 studying at a Faculty/College and Vocational School. Having different features on account of their sex, age, school and socio-economic situation, the students at the sample group were determined by using the method of random sampling. The number of the students and the units to whom the research would be applied were determined by rating the sample group number to the universe of the study. The graduate students (master’s and doctorate degree) were out of the scope of the study.
The SPSS Programme (21.0) was used for both entering and analysing the data with statistical techniques. The point average of the narcissism and the religiousness (Xn) of the participants and the standard deviation (sn) were calculated. For the data analysis, Variance Analyse (One Way ANOVA) and T-Test were used. Pos Hoc (Scheffe) Test was used to determine between which groups the difference was significant in the averages which were found to be significant as a result of the Variance analysis. In testing the hypothesis, the probability value was set at “0.05”. At the end of the research; a statistically significant difference was not found in university students’ narcissism tendency and religiosity in relation to the variables such as their sex, age, type of high school they graduated from, socio-economic situation of their families and whether their parents are alive or not. However, a statistically significant relationship was found between religiosity tendency points and the faculty/college/vocational school where they study, the place where they spent most of their life, parents’ educational status. from narcissism tendency, whereas a
vi
statistically insignificant relationship was found between narcissism tendency points and the aforementioned variables.
vii ÖNSÖZ
İnsan, varolduğu günden beri sürekli olarak, içinde yaşadığı dünyayı ve evreni tanımaya ve anlamaya çalışmış, ancak bu çabası içinde en az tanıyabildiği varlık yine kendisi olmuştur. Bunun sebebi muhtemelen insanın insanı araştırıyor olması olabilir. Davranışlarımızın gerisinde yatan dinamiklere baktığımızda bunun en başında dini görmekteyiz. Aslında insanı en iyi tanıyan onu yoktan varedendir. Çünkü din, insanın neye nasıl inanması gerektiğini belirlemektedir. Hatta insanın nasıl var olduğunu, neden yaratıldığını, nasıl huzur bulacağı ile ilgili bilgiler de vermektedir.
İnsanoğlu zaman zaman mutluluğun zirvesinde iken, zaman zaman da umutsuzluğun en alt seviyesine inmektedir. Çünkü hayatta beklentisi olan, sürekli mücadele eden, hem maddi hem de manevi kazanımlar elde etmek isteyen bir varlıktır. İşte bu kazanımları elde etmek isterken önüne her dönem farklı engeller çıkmaktadır. Özellikle çocukluk yıllarında şımartılmış, haketmeden ödüllendirilmiş çocuklar ya da çok rencide edilmiş, aşağılanmış şekilde büyüyen nesil, sınırsız, doyumsuz istekleri karşılanmayınca hayal kırıklıkları yaşamaktadır. Bunun karşısında din çocukluk yıllarından itibaren hep insan merkezli, yardımlaşmayı ön planda tutan, kolektif şuurla hareketi tavsiye eden, bu dünyada yapılan her şeyin hesabının sorulacağını her daim insana hatırlatan, sevgiyi, şefkati, merhameti ve hoşgörüyü sürekli “İnanırlarına” hatırlatmaktadır. Bütün dinlerin öğretilerine baktığımız zaman insanın ne giyeceğinden neyi yiyebileceğine kadar her şeyi dizayn etmeye çalıştığı görülmektedir. Özellikle insandaki doyumsuzluğa çözüm olarak kanaati, sadakati, yardımlaşmayı ön plana çıkarmıştır. Kişideki bu narsist eğilimleri yani büyüklenme, kibir, enaniyet, alışveriş çılgınlığı, makam ve mevki hırsını, din; ibadetleri emrederek, dünya hayatının geçici olduğunu belirterek, yaratılış evresini anlatarak ve insanın güçsüz, aciz bir varlık olduğunu vurgulayarak, kim zerre kadar kötülük yaparsa ahirette her şeyin hesabının sorulacağını ifade ederek narsisizm ile başa çıkmaya çalışmıştır.
Biz de bu çalışmamızda çağımızın hastalığı olarak nitelendirilen narsisizmin dindarlıkla olan ilişkisini incelemeyi hedefledik. Bunu öncelikle ülkemizin diğer devletlere karşı en büyük avantajı olan genç nesli yani üniversite öğrencilerinde dindarlık narsisizm ilişkisini inceleyerek onların içinde bulunduğu durumu anlamaya
viii
çalıştık. Gençlik insan hayatının en buhranlı, sıkıntılı ancak bir o kadar da güzel düşüncelerin, hayallerin ve geleceğe dair umutların olduğu bir dönemdir. Bundan dolayı gençler ile ilgili yapılacak olan her çalışmanın toplumun geleceğine ışık tutacağı için ayrı bir öneme sahiptir. Biz de bu duygudan hareketle bu konuyu çalışmaya karar verdik.
Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm daha çok kavramsal olarak din, narsisizm, narsisizmin boyutları, dindarlık ve dindarlığın boyutlarının anlatıldığı bölümdür. Yine bu bölümde ulusal ve ulusalar arası yazında bu konuyla ilgili yapılmış olan çalışmalara da yer verilmiştir. İkinci bölümde ankete katılanların demografik yapısı, narsisizmin dindarlıkla ilişkisi ve narsisizmin boyutları ile dindarlığın boyutlarının karşılaştırılması yapılmıştır. Üçüncü ve son bölümde ise anketten elde edilen sonuçlar değerlendirilmiş ve bulgulara göre gelecekte bu konuyu çalışacak olan akademisyenlere ve konunun muhataplarına önerilerde bulunulmuştur.
Tezimizin, içerik ve yönetiminin belirlenmesinde olumlu eleştiri ve katkılarıyla beni yönlendiren, çalışmamızın bu noktaya gelmesinde katkılarını esirgemeyen, danışman hocam Prof. Dr. Ali Rıza AYDIN’a, istatistikler konusunda yardımcı olan Sinop Üniversitesi Öğretim görevlisi İhsan Oytun ALPAY’a ve bugüne kadar desteğini hiç benden eksik etmeyen Sinop Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Recep BİRCAN’a teşekkürlerimi sunuyorum.
Rıza ALTUN
ix İÇİNDEKİLER ÖZET………..iii ABSTRACT………iv ÖNSÖZ………....v İÇİNDEKİLER………..ix TABLOLAR DİZİNİ………xv KISALTMALAR……….xıx GİRİŞ 1. Problem Durumu ... 1 2. Araştırmanın Amacı ... 2 3. Araştırmanın Önemi ... 3 4. Alt Problemler ... 4 5. Hipotezler ... 7 6. Kapsam ve Sınırlılıklar ... 10 1. BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Temel Kavramlar ... 11 1.1.1. Din ... 11
1.1.1.1. Dine Özsel Yaklaşımlar ... 13
1.1.1.2. Dine İşlevsel Yaklaşımlar ... 13
1.1.1.3. Dini Tanımlamada Özsel ve İşlevsel Yaklaşımların Birlikte Kullanılması ... 14
1.1.2. Dindarlık ... 16
1.1.2.1. Dinin Bireysel ve Toplumsal Görüntülerine Dayalı Sınıflamalar ... 17
1.1.2.2. Dinsel Yaşayışın Sosyo–Kültürel Yapıda Kazandığı Anlam ve Muhtevaya Bağlı Sınıflamalar………18
x
1.1.2.4. Dindarlık ve Kişilik İle Kurulan İlişkiye Dayalı Tanımlar . 20
1.1.3. Dini Hayatın Boyutları ... 20
1.1.3.1. Dindarlığın Derinlemesine Boyutları ... 21
1.1.3.2. Dindarlığın Gelişimsel Boyutları ... 22
1.1.3.3. Dindarlığın Enlemsel Boyutları ... 22
1.1.3.3.1. İdeolojik (İnanç) Boyutu ... 23
1.1.3.3.2. Törensel (İbadet ve Uygulama) Boyutu ... 23
1.1.3.3.3. Tecrübe (Duygusal) Boyutu ... 24
1.1.3.3.4. Zihinsel (Bilgi) Boyutu ... 25
1.1.3.3.5. Etki Boyutu ... 25
1.1.4. Narsisizm ... 26
1.1.4.1. Narsisizm Tipleri ... 30
1.1.4.1.1. Birincil (Normal) Narsisizm ... 31
1.1.4.1.2. Patolojik Narsisizm ... 32
1.1.4.2. Narsisizmin Boyutları ... 35
1.1.4.2.1. Otorite Boyutu ... 36
1.1.4.2.2. Teşhircilik Boyutu ... 37
1.1.4.2.3. Sömürücülük Boyutu ... 38
1.1.4.2.4. Hak İddia Etme Boyutu ... 39
1.1.4.2.5. Kendine Yeterlilik Boyutu ... 40
1.1.4.2.6. Üstünlük Boyutu ... 41
1.1.4.2.7. Kendini Beğenme Boyutu ... 43
1.2. İlgili Yayın ve Araştırmalar ... 44
1.2.1. Narsisizm İle İlgili Ulusal ve Uluslararası Yazında Yapılmış Olan Çalışmalar ... 44
1.2.2. Dindarlık İle İlgili Ulusal ve Uluslararası Yazında Yapılmış Olan Çalışmalar ... 50
2. BÖLÜM: YÖNTEM VE UYGULAMA 2.1. Araştırmanın Evren ve Örneklemi ... 54
2.2. Veri Toplama Tekniği ... 54
2.3. Veri Toplama Araçları ... 54
2.3.1. Kişisel Bilgi Anketi ... 55
xi
2.3.3. Dindarlık Envanterinin Geçerliliği ... 57
2.3.4. Dindarlık Envanterinin Güvenilirliği ... 59
2.3.5. Narsisizm Kişilik Envanteri ... 59
2.3.6. Narsisizm Kişilik Envanterinin Geçerliliği ... 60
2.3.7. Narsisizm Kişilik Envanterinin Güvenilirliği ... 60
2.4. Verilerin Toplanması ve Analizi ... 61
3. BÖLÜM: BULGULAR VE YORUM 3.1. Ankete Katılan Öğrencilerin Demografik Özellikleri ... 62
3.1.1. Cinsiyet ... 62
3.1.2. Yaş ... 62
3.1.3. Okudukları Fakülte / Yüksekokul / Meslek Yüksekokulu ... 63
3.1.4. Yaşamının Büyük Çoğunluğunun Geçtiği Yer………64
3.1.5. Mezun Oldukları Lise Türü………..64
3.1.6. Ailenin Sosyo – Ekonomik Durumu………....65
3.1.7. Anne – Baba Hayatta Olma Durumu………...65
3.1.8. Annenin Eğitim Durumu………..66
3.1.9. Babanın Eğitim Durumu………..66
3.2. Ana Değişkenler Açısından Narsisizm ve Dindarlık Düzeyleri……….67
3.2.1. Öğrencilerin Cinsiyet Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 67
3.2.2. Öğrencilerin Yaş Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 71
3.2.3. Öğrencilerin Okudukları Fakülte/Yüksekokul/Meslek Yüksekokulu Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 74
3.2.4. Öğrencilerin Yaşamının Büyük Çoğunluğunu Geçirdikleri Yer Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri 77 3.2.5. Öğrencilerin Mezun Oldukları Lise Türü Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 80
3.2.6. Öğrencilerin Ailelerinin Sosyo-Ekonomik Durumu Değişken- lerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 83
3.2.7. Öğrencilerin Anne-Babalarının Hayatta Olma Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 87
xii
3.2.8. Öğrencilerin Anne Eğitim Durumu Değişkenlerine Göre Narsisizm ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... 89 3.2.9. Öğrencilerin Baba Eğitim Durumu Değişkenlerine Göre Narsisizm
ve Dindarlık Eğilim Düzeyleri ... ……92 3.3.Örnekleme Katılan Öğrencilerin Boyutlar Açısından Narsisizm ve
Dindarlık Düzeyleri ………...94 3.3.1. Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Algı Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 94 3.3.2. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlık Algı
Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 96 3.3.3. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlık Algı
Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 98 3.3.4. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlık Algı
Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 99 3.3.5. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlık
Algı Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 101 3.3.6. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle Dindarlık
Algı Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 103 3.3.7. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlık Algı
Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 105 3.3.8. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlığın İnanç
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 107 3.3.9. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlığın Etki
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 108 3.3.10. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlığın
Tecrübe Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 110 3.3.11. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlığın İbadet
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 111 3.3.12. Öğrencilerde Narsisizmin Teşhircilik Boyutu İle Dindarlığın Bilgi
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 113 3.3.13. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlığın İnanç
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 114 3.3.14. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlığın Etki
xiii
3.3.15. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlığın İbadet Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 117 3.3.16. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlığın Tecrübe
(Duygu) Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 118 3.3.17. Öğrencilerde Narsisizmin Üstünlük Boyutu İle Dindarlığın Bilgi
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 119 3.3.18. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlığın İnanç
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 120 3.3.19. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlığın Etki
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 122 3.3.20. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlığın İbadet
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 123 3.3.21. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlığın Tecrübe
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 124 3.3.22. Öğrencilerde Narsisizmin Otorite Boyutu İle Dindarlığın Bilgi
Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 125 3.3.23. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlığın
İnanç Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki... 126 3.3.24. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlığın
Etki Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 128 3.3.25. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlığın
İbadet Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 129 3.3.26. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlığın
Tecrübe Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 130 3.3.27. Öğrencilerde Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu İle Dindarlığın
Bilgi Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 131 3.3.28. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle
Dindarlığın İnanç Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... …….132 3.3.29. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle
Dindarlığın Etki Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki .. ………133 3.3.30. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle
Dindarlığın İbadet Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... ……134 3.3.31. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle
xiv
3.3.32. Öğrencilerde Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu İle
Dindarlığın Bilgi Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki .. ……...136
3.3.33. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlığın İnanç Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki... …….137
3.3.34. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlığın Etki Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 139
3.3.35. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlığın İbadet Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 140
3.3.36. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlığın Tecrübe Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 141
3.3.37. Öğrencilerde Narsisizmin Sömürücülük Boyutu İle Dindarlığın Bilgi Boyutu Düzeyleri Arasındaki İlişki ... 142
SONUÇ VE ÖNERİLER ... 144
KAYNAKÇA ... 160
EKLER……….. 171
xv
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: Dindarlık Envanteri Faktörel Analizi ... 57
Tablo 2: Faktör Analizi Sonuçları ... 60
Tablo 3: Cinsiyet Değişkeninin İstatistiksel Analizi ... 62
Tablo 4: Yaş Değişkeninin İstatistiksel Analizi ... 62
Tablo 5: Okudukları Fakülte / Yüksekokul / Meslek Yüksekokulunun İstatistiksel analizi ... 63
Tablo 6: Yaşamının Büyük Çoğunluğunun Geçtiği Yerin İstatistiksel Analizi ... 64
Tablo 7: Mezun Oldukları Lise Türünün İstatistik Analizi ... 64
Tablo 8: Ailenin Sosyo –Ekonomik Durumuna İlişkin İstatistiksel Analizi ... 65
Tablo 9: Anne-Baba Hayatta Olma Durumu İstatistiksel Analizi ... 65
Tablo 10: Annenin Eğitim Durumuna ilişkin İstatistiksel Analizi ... 66
Tablo 11: Babanın Eğitim Durumu İstatistiksel Analizi ... 66
Tablo 12: Cinsiyete Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 67
Tablo 13: Yaşa Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 71
Tablo 14: Okudukları Fakülte / Yüksekokul / Meslek Yüksekokulu’na Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 74
Tablo 15: Yaşamının Büyük Çoğunluğunu Geçirdiği Yere Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 77
Tablo 16: Mezun Olduğu Lise Türüne Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 80
Tablo 17: Ailelerinin Sosyo-Ekonomik Durumuna Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 83
Tablo 18: Anne-Babanın Hayatta Olma Durumuna Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 87
xvi
Tablo 19: Annenin Eğitim Durumuna Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 89 Tablo 20: Babanın Eğitim Durumuna Göre Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 92 Tablo 21: Öğrencilerin Narsisizm ve Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 94 Tablo 22: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlık Algı Düzeyi Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 96 Tablo 23: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 98 Tablo 24: Öğrencilerin Narsisizmin Otorite Boyutu ile Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 99 Tablo 25: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme Boyutu ile Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 101 Tablo 26: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlık
Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 103 Tablo 27: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlık Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 105 Tablo 28: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlığın İnanç Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 107 Tablo 29: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 108 Tablo 30: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 110 Tablo31: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlığın İbadet Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 111 Tablo 32: Öğrencilerin Narsisizmin Teşhircilik Boyutu ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 113
xvii
Tablo 33: ÖğrencilerinNarsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın İnanç Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 114 Tablo 34: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 116 Tablo 35: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın İbadet Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 117 Tablo 36: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 118 Tablo 37: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 119 Tablo 38: Öğrencilerin Narsisizmin Üstünlük Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 120 Tablo 39: Öğrencilerin Narsisizmin Otorite Boyutu ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 122 Tablo 40: Öğrencilerin Narsisizmin Otorite Boyutu ile Dindarlığın İbadet Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 123 Tablo 41: Öğrencilerin Narsisizmin Otorite Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 124 Tablo 42: Öğrencilerin Narsisizmin Otorite Boyutu ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 125 Tablo 43: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme ile Dindarlığın İnanç Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 126 Tablo 44: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 128 Tablo 45: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme ile Dindarlığın İbadet Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analiz ... 129 Tablo 46: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analiz ... 130
xviii
Tablo 47: Öğrencilerin Narsisizmin Hak İddia Etme ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analiz ... 131 Tablo 48: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlığın İnanç Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 132 Tablo 49: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 133 Tablo 50: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlığın İbadet Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analiz ... 134 Tablo 51: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 135 Tablo 52: Öğrencilerin Narsisizmin Kendine Yeterlilik Boyutu ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi... 136 Tablo 53: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlığın İnanç Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi... 137 Tablo 54: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlığın Etki Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analiz ... 139 Tablo 55: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe İbadet Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 140 Tablo 56: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlığın Tecrübe Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi... 141 Tablo 57: Öğrencilerin Narsisizmin Sömürücülük Boyutu ile Dindarlığın Bilgi Boyutu Puanlarının İstatistiksel Analizi ... 142
xix
KISALTMALAR C. : Cilt
Çev. : Çeviren
DİA : Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
DSM :Ruhsal bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı-tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı
Ed. : Editör
E.Ü.T.F.Y : Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları İİBF : İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
İHL : İmam Hatip Lisesi
M.Ü.İ.F.V : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları MYO : Meslek Yüksekokulu
N : Araştırmaya katılan kişi sayısı
ÖSYM : Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi P : Anlamlılık düzeyi
r : Korelasyon S : Standart sapma Ss : Sayfa sayısı t : t değeri
TIB : Telekomiksyon İletişim Bakanlığı Tv : Televizyon TDK : Türk Dil Kurumu Vb. : Ve benzerleri Vs. : Vesaire YO : Yüksekokul X : Aritmetik ortalama
1 GİRİŞ 1. Problem Durumu
Tez çalışmasının ele alacağı problem, ülkemizde sayıları beş milyona yaklaşan üniversite öğrencilerinin içinde bulunduğu psikolojik durumları, bunların benlik yapılarındaki, başta narsisizm olmak üzere temel kusurların neler olduğunu ve bu kusurların gençlerin hayatını ne şekilde ve hangi ölçüde etkilediğini, öğrencilerin dindarlık ve narsisizm eğilimleri arasındaki korelâsyonu tespit etmeye çalışmaktır.
Din ve ahlâk kavramlarının dünyada olduğu gibi bizim ülkemizde de toplumsal manada daha baskın olduğu varsayımına dayanarak, üniversitede okuyan öğrencilerin dindarlık ve narsisizm düzeylerinin ölçülmesi adına yapılması gereken çalışmaların bizim toplumumuzda ve gençlerimiz üzerinde daha etkili sonuçlar ortaya koyması gerekmektedir. Üniversiteli gençler günümüzde bilgiye, yeni gelişen teknoloji sayesinde anında ulaşabilmektedir. Bugün artık dünyada iletişimin sınır tanımaz bir hâl alması dolayısı ile bilgilerde hızla yayılmaktadır. Dünyada 50 milyon kullanıcıya radyo 38 yılda, televizyon 13 yılda internet ise 5 yılda ulaşmıştır. İnternette, 60 saniyede 135 bilgisayar köleleştirilirken, 1.300 yeni mobil kullanıcı, 277. 000 Fcebook’a giriş, 100.000 yeni Tweet atılırken, Google’da 2 milyon arama, YouTube’da 1. 3 milyon video görüntülenmektedir (TIB, 2012). Bu istatistiğe baktığımızda internetin artık bireylerin hayatında yer edindiğini ve insanların istediği her şeye ulaşımının daha kolay olduğunu ve bireylerin kendisini olduğundan daha farklı ifade edebildiğini de görmekteyiz.
Narsisizm ile ilgili batıda ve özellikle de Amerika’da yapılan araştırmaların sonuçları, dünyanın ve aynı zamanda ülkemizde bizlerin nasıl bir sorunla karşı karşıya olduğunu gösteriyor. Mesela, Twenge ve Campbell (2009: 11), narsisizmi özellikle ABD’de müşahede ettikleri genel narsisizmi, bulaşıcı bir hastalık olarak tanımlıyor ve çok hızlı bir şekilde yayılarak küresel çapta bir “pandemi” haline dönüşebileceğini belirtiyor. 2006 yılı değerlendirmelerine göre her 4 lise öğrencisinden 1’inde, 20’li
2
yaşlardaki her 10 gençten 1’inde “Narsistik Kişilik Rahatsızlığı” kesin belirtileri saptanmıştır. Yine bugüne kadarki en kendine sevdalı, en kendi içine gömülü, kendinden başka bir şey görmez kuşağın, Y kuşağı olduğu ABD’de gerçekleştirilen bir çalışmada 60 yaş üzeri insanlarda yüzde üç oranında narsistik kişilik bozukluğu görülürken, bu oran 20’li yaşlardaki gençlerde yüzde dokuz olarak tespit edilmiştir. Teknolojinin de beslediği bu eğilim devam ederse narsistik kişilik bozukluğunun endişe verici seviyeye geleceği görülmektedir. Bu rakamlara baktığımızda durumun ciddiyetini daha iyi anlamaktayız. Biz de ülkemizde sayıları milyonlarla ifade edilen üniversite gençliğinin dindarlık ve narsisizm düzeyleri ile ilgili çalışmayı yaparak azda olsa bu tehlikeye dikkat çekerken, sorunların tespit edilmesine de katkı sağlamış olacağımızı düşünmekteyiz. Görüldüğü üzere araştırmamızın temel problemi, üniversite öğrencilerinin yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik durum, mezun oldukları okul, hayatlarının büyük çoğunluğunu geçirdikleri yer, anne- baba eğitim durumu vb. değişkenler açısından dindarlık ve narsisizm eğilim düzeyleri arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığının tespit edilmesidir.
2. Araştırmanın Amacı
Günümüzde aileler çocuklarının yükseköğrenimi için eğitime kazançlarının büyük bir bölümünü ayırmaktadır. Özellikle yükseköğrenimde iyi bir alana yerleşebilmeleri için, çocuklarını dershaneye, etüt eğitim merkezlerine ve bazıları da özel derse göndererek ciddi bir maddi külfete katlanıp çocuklarına iyi bir gelecek hazırlama düşüncesiyle hareket etmektedir. Bugün ülkemizde yeni açılan üniversitelerle sayı 184’e ulaşmıştır. Üniversitelerde okuyan öğrencilerin sayısı ise 4.315.836’ya ulaşmıştır. Üniversitedeki okuyan öğrencilerde dindarlık ve narsisizm ilişkisini inceleyerek bu konudaki bilgi boşluğunu ve ihtiyacını gidermek amaçlanmaktadır. Ulusal yazın dikkatlice incelendiğinde genelde dindarlık konusu özelde de üniversite öğrencilerinde dindarlık konusunda çalışmalar yapılmıştır. Ancak narsisizm konusu ülkemizde şu ana kadar çok da çalışılmış bir konu değildir. Özelde ise üniversitede okuyan öğrencilerdeki dindarlık narsisizm ilişkisi birkaç makale dışında çalışılmış bir konu değildir. Bu nedenle ulusal yazında bu konuyla ilgili kaynak kısıtlılığının olduğu ve bu konuda aydınlatılmayı bekleyen milyonlarca genç ve ailelerinin içinde bulunduğu bu problemi tespite yönelik ilk adımı atma ihtiyacı hissedilmektedir.
3
Araştırma sonucunda, üniversite öğrencilerinde dindarlık ve narsisizm düzeyinin belirlenmesine, bu düzeyin araştırmacılar ve aileler tarafından kolaylıkla bilinmesine, bu konuda sosyal bilincin artmasına ve bu bağlamda gençlere daha profesyonel bir şekilde yardım edilmesine katkı sağlanması hedeflenmektedir.
Araştırmada öncelikle ülkemizdeki üniversite öğrencilerinin dindarlık ve narsisizm düzeyi belirlenmeye çalışılacak daha sonra da bu alanda yapılan sınırlı sayıdaki çalışma sonuçlarıyla bizim çalışmamız sonucundaki elde edilen bulgular karşılaştırılıp yorumlanmaya çalışılacaktır.
3. Araştırmanın Önemi
Belirli yaşlar arasındaki insanları içine alan bir sosyal kategoriyi ifade eden üniversite gençliği ülkemizin genel nüfusuna oranla azımsanmayacak bir kesimi oluşturmaktadır. Özelliklede üniversite gençliği toplumumuz açısından büyük bir öneme sahiptir. Gençlik çağı, bunalımların, öfkelerin, çatışmaların ve kaygıların yoğun olarak yaşandığı; yanılgıların, bencilliğin, başkaldırının, bocalamaların, çelişkilerin, kararsızlıkların ve sürtüşmelerin sık olarak görüldüğü bir dönemdir. Ancak gençlik, yalnızca olumsuzlukların bir araya geldiği bir çağ da değildir. Aynı zamanda tatlı hayallerin, tutkuların ve idealizmin filizlendiği, yeniliğe ve ileriye doğru atılımların yapıldığı, kendi kimliğini arayıp bulma çabalarının yoğunlaştığı bir devredir. Üniversite (gençlik) dönemi ergenliğin yoğun bir şekilde yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemdeki gençlerin davranışlarını, ruh halini ve toplum içerisindeki varlıklarını konu edinen yüzlerce çalışma ve bu çalışmaları yapan, düzenleyen, yorumlayan sayısız doktor, psikolog, rehber öğretmen ve uzman vardır. Yapılan çalışmalara baktığımızda narsisizm “borderline kişilik bozukluğu” olarak çalışılmıştır. Dindarlık ise ayrı çalışma konusu olmuştur. Ancak bunlardan neredeyse hiçbiri gençler üzerindeki narsisizm ve dindarlık ilişkisini detaylı bir şekilde ele almamış, bu konuyu göz ardı etmiştir. Yapacağımız bu çalışmanın, ergenlik dönemindeki üniversite gençlerini genel olarak tanıma açısından fayda sağlayacağını düşünmekteyiz. Yine bu çalışma, gençlerin dindarlık eğilim düzeyleri ile narsisizm eğilim düzeyleri arsındaki ilişkiyi ortaya koyması açısından önemlidir.
Yurt içinde ve yurt dışında gençlerin her türlü ruh hali hakkında çalışmalar yapılarak, bu çalışmalar sayısız kişiler tarafından yorumlanıp psikolojiye katkıda bulunulmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada ele alınacak olan dindarlık ve narsisizm
4
konusu da, gençleri farklı açıdan tanıma ve psikolojiye farklı bir açıdan katkıda bulunması, ülkemizdeki bu alanda var olan boşluğa dikkat çekme ve yeni çalışmalara azda olsa ışık tutması açısından önem arz etmektedir.
Araştırma sonuçlarından öncelikle çalışma grubunda yer alan üniversiteliler yararlanabileceklerdir. Bu çalışma sonucunda üniversiteler birkaç fayda sağlayabilir. Birincisi, narsisizmin; muhteşemlik, kibir, kıskançlık, istismar gibi zarar verici etkileri üzerinde düşünmelerini sağlayarak, üniversitede idari ve akademik kadroların kendi üniversitelerinde ve diğer üniversitelerde doğabilecek olumlu ve olumsuz sonuçlar hakkındaki farkındalıklarını artırabilir. Özellikle devlet ve özel üniversite sayısındaki artış keyfiyetteki (içerikteki) kaliteden daha çok, şaşaalı kampüs alanları, bahar şenlikleri, balolar, konserler vb. sosyal aktivitelere yönelebilirler. Sosyal baskılar karşısında kararlılık ve sonuca ulaşmak için durmak bilmeyen çaba gibi özelliklerini hedefe yani kaliteli öğrenciler yetiştirmeye kanalize edebilirler. Bu anlamda üniversiteler kabul gören narsisizm özelliklerini başarılarını artırmada kullanabilirler. Ayrıca araştırmanın, üniversitelerde öğrencilerin oluşturduğu kulüplere ilişkin olumlu tutuma sahip olmalarında, kendilerine ve örgütlerine ilişkin benlik saygılarını yükseltmelerinde, örgüte ilişkin olarak algılanabilecek iyi veya kötü yönlerini sahiplenerek bunlarla baş etmelerinde psikolojik etkenlerin önemini fark etmelerine yardımcı olabileceği düşünülmektedir.
Ulusal yazında dindarlık ve narsisizm açısından Türkçe kaynağın kısıtlı oluşu söz konusudur. Ancak bu kısıtlılığına rağmen açıklayıcı ve karşılaştırmalı çalışmalar bağlamında dindarlık ve narsisizmin oldukça zengin bir araştırma alanı olacağı açıktır. Ülkemizde üniversite öğrencilerinin dindarlık ve narsisizm eğilim düzeyleri arasındaki ilişkiyi en azından doktora çalışması seviyesinde araştırma konusu yapan bir çalışmaya rastlanılamamıştır. Dolayısıyla bu çalışmanın, açık olan boşluğa dikkat çekme açısından bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
4. Alt Problemler
1. Öğrencilerin cinsiyet değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
2. Öğrencilerin yaş değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
5
3. Öğrencilerin okudukları fakülte/ yüksekokul/ meslek yüksekokulu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
4. Öğrencilerin yaşamının büyük çoğunluğunu geçirdiği yer değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
5. Öğrencilerin mezun olduğu lise türü değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
6. Öğrencilerin ailelerinin sosyo-ekonomik durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
7. Öğrencilerin anne-baba hayatta olma durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
8. Öğrencilerin anne eğitim durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
9. Öğrencilerin baba eğitim durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark var mıdır?
10. Öğrencilerin narsisizm algıları ile dindarlık algıları arasında anlamlı ilişki var mıdır?
11. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
12. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
13. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
14. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
15. Öğrencilerde narsisizmin kendine yeterlilik boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
16. Öğrencilerde narsisizmin sömürücülük boyutu ile dindarlık algıları arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
17. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
18. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
6
19. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlığın tecrübe boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
20. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
21. Öğrencilerde narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
22. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
23. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
24. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
25. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlığın tecrübe (duygu) boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
26. Öğrencilerde narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
27. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
28. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
29. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
30. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlığın tecrübe (duygu) boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
31. Öğrencilerde narsisizmin otorite boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
32. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
33. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
34. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
35. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlığın tecrübe (duygu) boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
7
36. Öğrencilerde narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
37. Öğrencilerde narsisizmin kendine yetme boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
38. Öğrencilerde narsisizmin kendine yetme boyutu ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
39. Öğrencilerde narsisizmin kendine yetme boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
40. Öğrencilerde narsisizmin kendine yetme boyutu ile dindarlığın tecrübe (duygu) boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
41. Öğrencilerde narsisizmin kendine yetme boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
42. Öğrencilerde narsisizmin sömürücülük boyutu ile dindarlığın inanç boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
43. Öğrencilerde narsisizmin sömürücülük ile dindarlığın etki boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
44. Öğrencilerde narsisizmin sömürücülük boyutu ile dindarlığın ibadet boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
45. Öğrencilerde narsisizmin kendine sömürücülük boyutu ile dindarlığın tecrübe (duygu) boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
46. Öğrencilerde narsisizmin sömürücülük boyutu ile dindarlığın bilgi boyutu arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
5. Hipotezler
1. Öğrencilerin cinsiyet değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
2. Öğrencilerin yaş değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
3. Öğrencilerin fakülte, yüksekokul ve meslek yüksekokulu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
4. Öğrencilerin yaşamının büyük çoğunluğunu geçirdiği yer değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
5. Öğrencilerin mezun olduğu lise türü değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık algıları arasında anlamlı fark yoktur.
8
6. Öğrencilerin ailelerinin sosyo-ekonomik durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
7. Öğrencilerin anne- baba hayatta olma durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
8. Öğrencilerin anne eğitim durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
9. Öğrencilerin baba eğitim durumu değişkenlerine göre narsisizm eğilimleri ve dindarlık eğilimleri arasında anlamlı fark vardır.
10. Öğrencilerin dindarlık eğilimleri ile narsisizm eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
11. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik boyutu ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
12. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
13. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
14. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
15. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
16. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
17. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik eğilimleri ile dindarlık eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
18. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik eğilimleri ile dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
19. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik eğilimleri ile dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
20. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik eğilimleri ile dindarlığın ibadet boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
21. Öğrencilerin narsisizmin teşhircilik eğilimleri ile dindarlığın bilgi boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
22. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu eğilimleri ile dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
9
23. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu eğilimleri ile dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
24. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu eğilimleri ile dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
25. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu eğilimleri ile dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
26. Öğrencilerin narsisizmin üstünlük boyutu eğilimleri ile dindarlığın bilgi boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
27. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu eğilimleri ile dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
28. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu eğilimleri ile dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
29. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu eğilimleri ile dindarlığın ibadet boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
30. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu eğilimleri ile dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
31. Öğrencilerin narsisizmin otorite boyutu eğilimleri ile dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
32. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu eğilimleri ve dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
33. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu eğilimleri ve dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
34. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu eğilimleri ve dindarlığın ibadet boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
35. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu eğilimleri ve dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
36. Öğrencilerin narsisizmin hak iddia etme boyutu eğilimleri ve dindarlığın bilgi boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
37. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu eğilimleri ve dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
38. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu eğilimleri ve dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
39. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu eğilimleri ve dindarlığın ibadet boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
10
40. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu eğilimleri ve dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
41. Öğrencilerin narsisizmin kendine yeterlilik boyutu eğilimleri ve dindarlığın bilgi boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
42. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük boyutu eğilimleri ve dindarlığın inanç boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
43. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük boyutu eğilimleri ve dindarlığın etki boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
44. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük boyutu eğilimleri ve dindarlığın ibadet boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
45. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük boyutu eğilimleri ve dindarlığın tecrübe boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
46. Öğrencilerin narsisizmin sömürücülük boyutu eğilimleri ve dindarlığın bilgi boyutu eğilimleri arasında anlamlı ilişki vardır.
6. Kapsam ve Sınırlılıklar
1. Çalışmada narsisizm konusu bazı durumlarda geneli ifade ederken dindarlık konusu sadece İslam dini açısından değerlendirilerek başka dinlerdeki dindarlık bu araştırmanın dışında tutulacaktır.
2. Araştırmamız Sinop’taki üniversite öğrencileri ile sınırlıdır.
3. Araştırma bulgularının sonuçları Sinop’taki üniversite öğrencileri ile sınırlıdır. 4. Araştırmadaki gençler, üniversite öğrencileriyle sınırlı olup, çocuklarda ve ortaöğretimdeki genç yetişkinlerde görülen narsisizm ve dindarlık duyguları yine araştırmanın alanı dışında tutulacaktır.
5. Üniversite Öğrencileri: Üniversitelerdeki Ön Lisans ve Lisans dönemi 1. 2. 3. ve 4. Sınıf öğrencileri kastedilmektedir. Yüksek lisans ve doktora öğrencileri araştırma kapsamı dışında tutulacaktır.
6. Çalışmada öğrencilerin alacağı puanlar Narsistik Kişilik Envanteri ile Dindarlık Ölçeğinden elde edecekleri puanlar ile sınırlıdır.
11
1. BÖLÜM: KURAMSAL KAVRAMSAL CERCEVE
1.1.Temel Kavramlar 1.1.1. Din
Din kelime anlamı itibariyle, Latincede “religare” kökünden gelir ve Allah’a; saygıyı, korkuyu ve bağlılığı, ifade eder (Adıvar, 190: 13). Din kelimesi etimolojik olarak, Arapça/Arami/İbranice bir kelimemi yoksa Farsça kökenli bir kelimemi olduğu konusunda farklı görüşler vardır. Din kelimesi Arapça’da; usul, adet, tutulan yol anlamlarına gelirken, Arami ve İbranice’ de, ceza, yargı, mülk, yönetmek, hükmetmek, hesap, muhasebe ve mükâfat anlamlarında kullanılmaktadır (Günay, 1993: 145; Pazarlı, 1972: 26).
İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren din olgusu farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Din herkesin üzerinde birleşebileceği bir tanıma sahip değildir. Dini tarif eden kişinin dine bakış açısına ve gayesine göre değişiklik gösterebilmektedir. (Peker, 1993: 22). Bir din tanımı yapılacak ise, bu tanım birbirinden farklı dinleri kapsayacak şekilde olmalıdır. Çünkü kurucusu bile beli olmayan Hinduizm, ulu Tanrı inancı bulunmayan Budizm ve sırf ibadetler (ritüeller) üzerine kurulu antik Roma dinleri gibi olan dinler vardır. Bir de politeist ve monoteist dinlerin, özellikle inanç açısından, birbirinden farklılaştıkları görülmektedir. Hatta monoteist dinler bile kendi içerisinde oldukça farklılaşan tek Tanrı inancına sahiptir. Tek Tanrı’yı millileştiren Yahudilik, tek Tanrı’nın özü aynı olmakla birlikte görüntüsünün üç farklı şekilde ortaya çıktığını kabul eden Hıristiyanlık, Tanrı’yı doğmayan, doğrulmayan, bedenlenmeyen ve belli bir kavme has olmayan bir tarzda kabul eden İslamiyet’in, Tanrı tasavvurları arasındaki farklılık monoteizmin de tek yapı ve görüntü içerisinde olmadığını ortaya koyacak niteliktedir. Dinin hurafe, sapkınlık, inanç, inançsızlık vb. kavramlara nispetle tanımlanan semantik bir evrende yer aldığını da dikkatten kaçırmamak
12
gerekir. Bu nedenle yapılan hiçbir tanım, sınıflama ve kavramlaştırma dini tasvir edebilecek güçte değildir (Yapıcı, 2007: 7).
Dini tanımlamadaki zorluğun iki ana nedeni vardır. Bunlardan birincisi, dinin çok yönleri ve boyutları olan bir gerçek olması, hiçbir unsurunun basite indirgenmesine imkân vermemesidir. Dini, düşüncenin, farkındalık oluşturmanın, davranışın ve ilişki kurmanın bir yolu olarak kabul edersek, din insan ve toplum hayatının her safhasında yer alır. Bu yüzden de bütün yöneyleriyle dinin tek bir tanım altında ortaya konulmasının oldukça güç olduğu görülmektedir. İkincisi de, bilim insanlarının dini ele alışlarında kendi kişisel anlayış ve eğilimleri doğrultusunda bir sınırlılık içerisinde görülmüş olmasıdır. Burada daha çok dinin belli bir boyutu ya da işlevinin merkeze alınması ve bütün bir dini gerçekliğin buna indirgenerek kavramsallaştırılması söz konusudur (Hökelekli, 2010: 25).
Teologların ve sosyal bilimcilerin dini tanımlama biçimleri farklı farklıdır. Sosyal bilimler içerisinde de psikologlar, sosyologlar, antropologlar, farklı gerekçelerle, kendi perspektiflerinden hareketle değişik tanımlar yapmaktadırlar (Günay, 1999: 18). Yaparel’in (1987: 33) de belirttiği gibi, bir psikoloğun din tanımı, bir sosyoloğun tanımından en azından dikkat çektikleri içerik açısından farklılık göstermektedir.
Dinin tanımlanması ile ilgili farklı tasnifler yapılmaktadır. Yapılan tüm tanımlar belirlenen bakış açısıyla uygun bir şekilde sınıflandırılabilir. Cox’a dayanarak ahlâki, felsefi, teolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak beş temel grupta sınıflandırılırken, Günay, teologların ve sosyal bilimcilerin dini tanımlama biçimlerini iki farklı kategoride ele almaktadır. Hem yapılan tüm din tanımları hem de bunları bir araya getirerek gruplama çabaları eleştiriye açıktır. Din tanımlarında dinin bilişsel yönüne önem verenler olduğu gibi, duygusal, sosyal ya da davranışsal/ uygulamalı yönünü ön plana çıkaranlar da olmuştur. Bir kısmı dini bireysel, bir kısmı ise daha çok toplumsal ilişkiler yönden anlamak istemişlerdir (Yapıcı, 2007: 8; Hökelekli, 2010: 25). Biz burada dini, onu oluşturan asıl unsurlar açısından ele alan özsel, birey ve toplumun hayatında yerine getirdiği işlevler açısından ele alan işlevsel ve hem özsel hem de işlevsel olmak üzere üç temel kategoride değerlendirmek istiyoruz.
13 1.1.1.1. Dine Özsel Yaklaşımlar
Dinin aslî özelliklerine vurgu yaparak “ne” olduğunu dile getiren, şu veya bu şekilde “dinin aşkın olana ve tabiatüstüne bağlanarak” yapılan tanımlara özsel din tanımları denilmektedir. Bu bakış açısı dini olguları, kültürler içerisinde yer alan kendine özgü bir gerçeklik olarak kabul eder. Dinin, asli değişmez bazı unsurları vardır ve bunların başka bir sosyal ve kültürel alana indirgenmesi mümkün değildir. Kendine ait dünyası içerisinde din, “Tabiatüstü (aşkın, müteal) ilahî ve kutsal bir varlık (Tanrı, Allah, Rab, İlah..) ile ilişkili olan inançların, tasavvurların, tecrübelerin, duyguların, işaretlerin, dilin ve davranışların bütünüdür.” (Vergote, 1999: 15).
Yapılan başka bir tanımda ise din, Tanrı/kutsal/aşkın olana az veya çok bilinçli bağlılıktır. Bu bağlılık ve teslimiyet, bireyin kişiliğinde tecrübeler, inançlar ve düşünceler şeklinde ortaya çıkar ve kişinin ibadetlerini, ahlaki davranışlarını ve diğer etkinliklerini güdüler. Din, ilahi ya da insanüstü güce yönelik inançların, dinî ibadetlerin ve ayinlerin oluşturduğu bir sistemdir. Dini, ilahî varlık, insanüstü kudret, inançlar, ibadetler vs. atıflarla genellikle özsel bir karakter arz etmektedir. Dinin en kapsayıcı ve en çok rağbet görmüş olan tanımı ise, Otto ve Eliade’ın “Korkutucu ve büyüleyici bir sır olan kutsalın tecrübesi” tanımıdır (Yapıcı, 2007: 10).
1.1.1.2. Dine İşlevsel Yaklaşımlar
Dinin bireysel ve toplumsal hayatta yerine getirdiği fonksiyonları dikkate alarak yapılan tanımlara işlevselci tanımlar denir. Dinin işlevleri ise bireysel ve sosyal olmak üzere iki boyutludur. Din psikologları genellikle bireysel işlev üzerinde yoğunlaşırken, din sosyologları büyük oranda sosyal işlevlere dikkat çekmektedir. Geertz’e göre, “Din, varlık hakkında genel düzen mefhumları formüle ederek, güçlü, daimî ve derin motivasyonlar ve imkânlar uyaracak şekilde insana tesir eden ve formüle ettiği mefhumlara gerçeklik görüntüsü vererek, uyandırdığı motivasyonlar ve imkânların yalnızca “Gerçek” ten doğduğu izlenimi uyandıran semboller sistemidir. Bu yaklaşıma göre din, her şeyden önce, bireylerin dünyevî hadiseleri ve tecrübeleri değerlendirmelerine ve anlamlandırmalarına imkân veren sembolik bir bütünlük olarak kabul edilmektedir (Yapıcı, 2007: 11).
Dini toplumsal bir kurum ya da bazı inançları içine alan bir sistem olmaktan ziyade bireysel tecrübeye indirgeyerek açıklayan Batson ve Ventis, işlevsel bir tanım ileri sürmektedir. Onlara göre din, “Kendimizin ve diğer insanların bir gün öleceğini anlamamız sebebiyle karşı karşıya kaldığımız sorunları çözebilmek için yaptığımız şeydir.” Dolayısıyla varoluşun ve hayatın anlamını ve gayesini sorgulayan çok çeşitli
14
sorulara cevap bulabilme arzusu dinin kaynağını oluşturmaktadır (Yapıcı; 2007: 15). Tamamen sosyal psikolojik bir perspektiften hareket eden Fromm ise dini, “Bir grubun bireyleri tarafından ortaklaşa kabul edilen, grup üyeleri tarafından paylaşılan, onlara kendilerini adayabilecekleri hedefler sunan bir davranış ve düşünce sistemi” şeklinde tanımlanmaktadır (Fromm, 1999: 45). Görüleceği üzere bu tanım, Tanrı, tabiatüstü, üstün varlık vb. dinin asıl objesini ifade eden kavramları tamamen dışarıda tutmakta ve dinin grup oluşturma ve oluşturduğu zihniyetle mensuplarını harekete sevk etme potansiyeli üstünde ısrar etmektedir. Bu da tanımın işlevsel bir karakter arz ettiği anlamına gelmektedir.
Marx, dini “Kalpsiz bir dünyanın kalbi ve halkın afyonu” olarak ifade ederken o, dinin özüne değil, sosyo-kültürel tabakalaşmayı meşrulaştırması, hayal kırıklıkları ve engellenmişlikler yaşayan insanlara durumu kabullenebilme gücü vermesine atıf yaparak temelde dinin işlevselci yanına vurgu yapmıştır. (Marks, 2000: 47). Yinger’in (1970: 7) “Din, engellenmeler, hayal kırıklıkları ve çaresizliklerden kaynaklanan kaygı ile baş edebilmek için gösterilen bir tür çaba” olarak tanımlaması da bu çerçevede değerlendirilebilir.
1.1.1.3. Dini Tanımlamada Özsel ve İşlevsel Yaklaşımların Birlikte Kullanılması
Dini tanımlama hususunda gerek özsel gerekse işlevsel yaklaşımın birtakım avantajları ve dezavantajları olduğunu kabul eden araştırmacılar, her iki yaklaşım arasındaki zıtlığı aşmanın gerekliliğini ortaya koyarak, hem özü hem de işlevi bünyesinde barındıran tanımlamalara ulaşmak istemektedirler. Bu ikilemden ancak iki yaklaşımı birleştirerek çıkılabileceği düşünülmüştür (Günay (2000: 35). Durkheim “Din, kutsallığına inanılan varlıklara nispetle geliştirilen ve neticede manevî bir birlikteliğin oluşumunu sağlayan inançlar ve uygulamaların oluşturduğu dayanışmalı bir sistem” olarak klasik tanımı ve Pargament’in (2005: 282), “Kutsalla ilişkili tarzlarda tezahür eden bir anlam arayışı” şeklindeki tanımları bu kategoride değerlendirilmiştir.
Özsel ve işlevsel yaklaşımları en iyi birleştiren tanımlardan birisi de Campiche ve arkadaşlarına aittir. Bunlar dini, “Tecrübe üstü aşkın bir hakikatle bağlantılı olarak, belirli bir toplumda bireysel ve sosyal hayatın yapısal açıdan kararsız karakterine cevap verme kabilinden uyum, kimlik ve kolektif tecrübenin ifadesi gibi çeşitli
15
işlevlerden birini ya da bir kaçını gerçekleştiren, az ya da çok organize edilmiş inançlar ve ameller toplamı” olarak tanımlamaktadırlar. Burada din, hem tabiatüstü aşkın bir hakikate bağlanmakta, hem de mensuplarına belli bir kimlik vermesi ve onların sosyo-psikolojik uyumlarına katkıda bulunması gibi etkileriyle izaha çalışılmaktadır (Yapıcı, 2007: 15).
Geertz (1987: 66) göre din, genel bir varoluş düzenine ilişkin kavramlaştırmalar formüle ederek insanlarda güçlü, yaygın ve uzun süreli ruh halleri ve güdüler yaratan ve bu kavramlaştırmaları bir gerçeklik halesine bürüyerek söz konusu hallerin ve güdülerin eşsiz bir şekilde gerçekleşmiş gibi görünmesine yol açan semboller sistemidir.
Hökelekli’ye (2010: 28) göre Geertz dini, kültür içerisinde yer alan bir semboller sistemi olarak ele almıştır. Dini oluşturan semboller (dil, ayin, nesneler, şahıslar…) birbiriyle uyumlu bir bütündür. Bir bütünün tek bir unsurunu tecrit ederek ele alıp onu anlamak imkânsız olduğu gibi, dinin tek bir unsurundan yola çıkarak onu açıklamaya çalışmak da doğru değildir. Dini sembolik sistem, insanı onunla karşılaşmaya, kullanılan sembollere hayat vermeye, ya da onlarsız ya da onlara karşı olmaya davet ederek, kişi üzerinde zorlayıcı değil, belirleyici bir etki yapmaktadır. Bütün bu tanımlar sonrasında bize en uygun tanım olarak Yapıcı’nın (2007: 19) din tanımı şu şekilde ifade edilebilir:
“Doğrudan ya da dolaylı olarak, ilahi ve kutsal (mukades) olanla
girişilen ilişkiler sonucunda, etki ve sonuçları itibariyle, hem tek tek bireylere hem de topluma farklı düzeylerde belli bir duyuş, düşünüş ve davranış kalıbı sunan, hayata bir anlam ve amaç vererek insanın varoluşsal kaygılarına çözüm üreten mensuplarına belirli ve farklı bir kimlik duygusu temin ederek bir müminler cemaati oluşturan sembolik bir sistem.”
Dinin tanımı veya tanımlanmasına yönelik bazı yaklaşım tarzlarını ve önerdikleri din tanımlarını kısaca açıkladıktan sonra dindarlık kavramıyla ilgili bazı açıklamaları vermek istiyoruz.
16 1.1.2. Dindarlık
Bireylerin dini yaşayışlarını genel çizgiler içerisinde belirlemeye ve buradan hareketle dindarlık tiplerini ortaya çıkarmaya çalışmak sanıldığı kadar kolay bir iş değildir (Yavuz, 1988: 100). Böyle bir girişimde birincisi dindarlık tiplerinin neye ve hangi kritere göre oluşturulacağı, ikincisi ise çok çeşitli dinsel yaşayış şekillerine sahip olan dindarların belirli tiplerde nasıl toparlanabileceği meselesi olmak üzere iki temel sıkıntı ile karşılaşılmaktadır (Yapıcı, 2002: 65). Dini açıdan aynı duyguları, düşünceleri, tasavvurları, korkuları, beklentileri kısaca dini yaşayış itibariyle birbirinin aynısı olan iki kişiyi göstermenin psikolojik açıdan mümkün olmadığı düşünülürse, çeşitli dindarlık tiplerinden bahsetmenin ne kadar zor olduğu kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Çünkü dindarlığı ve buradan hareketle dinsel yaşayış biçimlerini sınıflandırmak, aynı zamanda onları belli kavramlar altında ve böyle tanımlamaya ulaşmak demektir. Dindarlığın kavramlaştırılması da, aynen dinin tanımlanmasında olduğu gibi, söz konusu olgunun sınırlandırılması anlamına gelmektedir. Bununla birlikte araştırmacılar fertlerin dinî hayatlarında çok çeşitli şekillerde tezahür eden farklılıkları ve benzerleri gösterebilmek için birtakım tiplemeler geliştirmeye çalışmışlardır. İnsanların sayılamayacak çeşitlilikte yaşadıkları dinî hayatlarını birtakım benzerliklerden hareketle belirli kavramlar altında toplamaya hizmet eden bu tür dindarlık tipolojileri genel olarak özsel ve nitelendirici anlayışlarla yapılmaktadır. Dinî hayatın şiddet ve yoğunluğu üstünde odaklanan özsel anlayış bizzat dindarlıktan ve dinî yaşayıştaki bireysel farklılıklardan hareketle ortaya konmaktadır. Nitelendirici anlayış ise çeşitli dinî yönelimlerin tipolojileri üzerinde ısrar eder. Aksine bu yaklaşımın temelini dindarlığın farklı değişkenlere bağlı olarak çok boyutlu bir yapı ve görüntüye sahip olduğu şeklindeki analitik düşünce oluşturmaktadır (Köktaş, 1993: 48). Dindarlık (religiosity) ile maneviyat (spirituality) bazen birbirlerine oldukça yakın bir anlamda değerlendirilirken çoğunlukla her iki kavram arasında önemli farklılıklar olduğu, bu kapsamda geleneksel/kurumsal ve formel dinî yaşayışa dindarlık, varoluşa anlam veren bireysel inanç ve bağlanmalara ise maneviyat adı verilmektedir. Bu çerçevede ibadetlerin yapılması, kiliseye devam etme, dua etme ve dine önem verme gibi kutsalın dışta yaşanması “dindarlık” kavramı içerisinde değerlendirilirken, kutsala duygusal, içsel ve kişisel bağlılığı ifade eden duygu ve düşünceler “maneviyat” kapsamında ele alınmaktadır. Hyman ve Handal tarafından imamlar, rahipler ve hahamlar üzerinde gerçekleştirilen çalışmanın sonuçlarına bakıldığında din adamları,
17
din(darlık) deyince “ibadetler”, “objektif” davranışlar”, “dışa dönük tutumlar”, “grup içerisinde gerçekleştirilen organizasyonlar ve bunlara katılım”, “davranışların belli kurallar çerçevesinde yönlendirmesi” vb. hususları anlamaktadır. Maneviyat kelimesi ise onlarda “içsellik”, “öznel yaşantılar”, “dini tecrübeler” ve “Tanrı ile doğrudan/vasıtasız ilişki kurmayı” çağrıştırmaktadır. Buna göre dindarlık, belli bir dinî gelenek içerisindeki bireyin gözlenen davranışlarıyla ilişkili iken, maneviyat, gözlem dışında kalan yaşantıları ifade etmektedir (Yapıcı, 2007: 21).
Durkheim’le başlayan gelenek, dindarlığı inançlar ve törenler olmak üzere iki farklı şekilde ele alırken; Wach (1995: 27) dini tecrübenin tezahürlerini teorik(inanç), pratik (ibadet) ve sosyolojik anlatım (cemaat)olmak üzere üç kısımda ele almış, Günay (1999: 28) ise bunlara “zihniyet ve ahlâkı” da ekleyerek dört boyutlu bir yaklaşım geliştirmiştir. Stark ve Glock’da, duygu, inanç, ibadet, bilgi ve etki olmak üzere beş boyutta dindarlığı ele almışlardır (Yapıcı, 2007: 25).
Araştırmacılar sadece dinî hayatın boyutlarıyla ilgilenmemişler, bunlarla doğrudan ilgili çok çeşitli dindarlık tipleri geliştirmişler ve hâlâ geliştirmeye devam etmektedirler. İleri sürülen dindarlık tipleri üzerinde bir sınıflama yapmak gerekirse bunları dört grupta toplamak mümkündür.
1.1.2.1. Dinin Bireysel ve Toplumsal Görüntülerine Dayalı Sınıflamalar Dine bireysel ve toplumsal görüntüleri açısından bakıldığında, kişi ve toplum hayatına yansıyan dinî tutum ve davranışlar göz önünde bulundurulmaktadır. Delillere dayanmaksızın, sorgulamadan, büyük oranda çevrenin telkini ile meydana gelen ve adeta kişinin içinde doğup büyüdüğü toplumda yaşamış olmasının, yani gelenek aktarımı ve sosyalleşme sürecinin doğal bir sonucu olarak tezahür eden dindarlık biçimine taklidi dindarlık denmektedir. Neye, niçin ve nasıl inandığının bilincinde, inancını özümsemiş ve içselleştirmiş olan kişilerin dindarlığı ise tahkiki dindarlık olarak değerlendirilmektedir.
James’e (1931: 25) göre kurumsallaşmış dindarlık törenlerde, ayinlerde, din adamlarının gerçekleştirdiği çeşitli dinî organizasyonlarda, kısaca dindarlığın pratik boyutlarında kendisini açıkça belli etmektedir. Kişisel dindarlıkta ise duygu ve tecrübe ön plana çıktığı için dinin içte yaşanması asıldır.
