Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi 2004-2005 Çalışmaları

(1)

(2)

HASANKEYF TARİHİ VE

ARKEOLOJİK SİT AIANI ARAŞTIRMA,

KAZI VE KURTARMA PROJESİ

2004 - 2005 ÇALIŞMALARI

Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM

Kazı Başkanı

ve Proje Yürütücüsü

(3)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... . . . . . . . ... . . . . . . ... .... . .... . . . . . . ... . 5

1.

SUNUŞ

... . ... . . . . ... . . . . ... . .. . 7

2.

HASANKEYF'İN

KISA

TARİHÇESİ.

. . . . ... . ... . . . . ... . .... 9

3.

HASANKEYF'İN

KÜLTÜREL DONANIMI . ... . .. 11

4 . HASANKEYF'TE Y APII..AN KAZI VE

ARAŞTIRMAIAR

... .. ... . .... 17

5. "HASANKEYF

TARİHİ

VE

ARKEOLOJİK SİT

AlANI

ARAŞTIRMA,

KAZI VE KURTARMA

PROJESİ" İLE İLGİLİ

PROTOKOL

ve ÇALIŞMA

ESASLARI . . . . .... 19

6. 2004 YILI KAZI VE

ARAŞTIRMAIARI

... . ... .... .. . . . . .. . ... 25

7. 2005 YII.I KAZI VE

ARAŞTIRMAIARI

... . ... .. ... . . . . . ... 35

8. KAYNAKÇA ... .. . ... . . . . . . ... . ... . .... ... . 65

9.

ÇİZİM

VE

RESİMLER

.... . . . . ... . . . . . . ... ... . . . . .. .. ... ... 67

(4)

ÖN SÖZ

Türkiye'nin

diğer

b ö lge le ri ile ·osyo-ekono m ik

gelişmişlik farkını

g idermeyi amaçla- ya n

Güneydoğu

An a d o lu Projesi, ürdürüle bilir, e ntegre ve insan m e rkezli planlama yak -

laşımı

ile, GAP Bölgesi'nin tümünü i çe r e n osyal, kültürel, ekono m ik

değişimi

hayata ge- ç irmeye

başlamı tır.

Bölgesel

kalkınmanın

te mel ta

!arını oluşturan

büyük

yatLnmların,

kültürel

değerlere

olan o lumsuz etkile rini

çağda

bir planla ma ile e n aza indirerek, kültü r ve

kalkınma

kav-

ramlarının

bir arada e kono mik

gelişmeye

ivme

kazandırması,

günümü z

kalkınma anlayı

şının

vazgeçilme z

unsurlarından

birini

oluşturmaktadır.

Bu bilinçte olan GAP B ö lge

Kalkınma

idares i Ba

kanlığı,

kültür

varlıklarının

korunma-

sı,

gelecek nesille re

aktarılması

ve turizm in

canlandırılması amacıyla;

"be lgel eme··, "res- torasyo n projeleri'', "çev re dü zenleme projele ri'', "kentsel

^tasarını

ve restorasyon projesi'',

"baraj gölü

altında

kalacak alanlarda

araştırma, kazı

ve kurtarma

çalışmaları",

ba ta Kül- tür ve Turizm

Bakanlığı

o lmak üzere, ilgili

bakanlık,

kamu kurum ve

kuruluşları,

ün iver- sitelerin uzman e kiple ri ve sivil toplum örgütleri ile birlikte

gerçekleştirmektedir. GAP'ın

temel

yaklaşımı

o lan s ürdürülebilir

kalkınma kapsamında,

kültüre l

mirası

gelecek

kuşak

lara

aktarmayı sağlayacak

"kültürel süreklili k" de ye r

almaktadır.

Binle rce

yıllık uygarlık

tarihinin

tanıkları

olan

anıtlar,

arkeolojik ve ke ntsel sit

alanları,

GAP Bölgesi'nin görke mli

geçmişini

günümüze

taşımaktadır. Fırat

ve Dicle nehirlerinin

beslediği

ve kültür tarihin d e "Be reketli Hilal" o la ra k yer alan Bö lg e,

aynı

zamanda

Yakın Doğu

ile Anadolu kültürle rinin de

kaynaştığı

yerdir. Bu

olağanüstü

kültüre l birikimi bün- yesinde ta

ıyan

en ö ne mli me rkezlerden biri d e Hasankeyftir.

GAP

kapsamında yapımı gerçekleştirilen Ilısu Barajı'nın

etkile nme

alanında

bulu na n H asankeyfte,

kazı

v e k u rtarma

çalışmaları,

1991

yılından

bu ya na

Başkanlığımızın sağla

dığı

fina nsman de

teği

ile sürdürü lmektedir. Prof. Dr. Abdüssela m U LUÇAM

başkanlığın

da s ürdürüle n "Hasa nkeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit

Alanı Araştırma Kazı

ve Kurtarma Pro-

jesi", Hasankeyf

yerleşmesindeki

kültür

varlıklarının

tespiti , r ölöve, to p ografik ve j eoloji k

çalışma,

haritalama ,

taşınabilir

eserlerin

taşınması,

belgelenmesi ve

yayınlanması amacı

ile de vam etmekted ir.

(5)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştınna, Kazı ve Kurtarma Projesi

Değerli bilim adamlarının özn~rili ı.;alısımılıı ıle ge rçe kl eşt irilen kazı çalı.:,;ınahırırıırı 200 ı-200') yılı faaliyeıl erinı k.ıps.ıyarı htiluımırti• \'<ty ınl a nına s ı , hem çalışmalar :-ün.>sirı ce elde edilen \·erilerin belirli pL'rıyotlar halınde :ıli tarafla rla paylaşılma..,ı, henı de Hi>l - ge'nin kültür tarihi

acısından

önem arz

cınwkıedı

..

Çalısınalarda \·e

hu

kitabın hazırl:ınıp,

y

\ı

ederim.

,ısında eıne~i

geçen herkese

ıe~ekkür

Muammer Yaşar ÖZGÜL

<, P Bölge E

alkınma

idaresi

Ba~lrn

n

ı

(6)

1. SUNUŞ

Bu

yayın,

Hasa nkeyf' in kültürel dokusunu a ra

tırmak,

onaya

çıkarmak,

koruma k, kur- ta rmak ve

tanıtmak amacıyla yapılacak çalı

m a

esaslarını

belirleyen

"Hasanke_ıfTaribi

l'e Arkeolojik Sil

Alanı Araştırma. Kazı

ce Kurtarma Projesf'

kapsamında

imzalanan proto- kol

gereğince hazırlanmıştır.

Proto kolde, "h e r iki

yılda

bir

yayın

y apm a" hükmü yer a l-

maktadır.

Kazılarla oıtaya çıkarılan

kü ltür

varlıklarının

o a nda kabaca

tanımları yapılsa

da, özgün özell ikle rinden çok

şey

k aybe tme leri nede n iy le ge rçek kimlikle ri ile ni telikleri ve tarih iç inde ki yerle rinin

aydınlatılma ı

bazen uzun zama n

almaktadır.

2004 ve 2005

yıllarında yapılan

a rkeolojik

kazı

ve

diğer çalı nıaların

be lge le nmesine yöne lik b u

yayın,

ancak ka-

zı

ve he men

sonrasındaki çalışmaları

yan

ıtan

bir "ra por"

niteliğindedir.

itekim Kü ltür ve Turi zm

Bakanlığı

ile

diğer

ilgili kurumla ra ve rile n raporlarla ulu sa l ve

uluslararası

ka-

zı

son uçlan e mpo zyumlannda sunulan bi ldirile rde ki bilgiler burada b ir araya ve daha

kapsamlı

hale getiri lmi tir.

B u

çalı

macla

adları

geçe n kültür

varlıkları

ile ilgili nihai

yayın

ise bil imsel veril e re da- ya na n

araştırma

ve göz le ml e r

tamamlanınca yapılacaktır.

Ancak

çalışmaların

izle nmesi, b ulg u ve bel gelerin göz ö nünde tutulma

·ı açısından yararlı olacaktır.

Kazı çalı malarının yanı ıra,

bu

yayının hazırlanmasında emeği

geçen mesai

arkadaş

larıma, GAP Bölge Ka lkınma İdaresi Ba ·kanı Say ı n Muamme r Yaşa r ÖZG .. L \ in şahsında kurum

elemanlarına,

ö zellikl e M akbule

TERZİ

ile Serap ÜZ ER'e,

kazı

ve bilimsel

değer

le n d irmelerde her za m a n

yardım

ve

desteğini gördüğüm

e ·im Em ine

Dilşat

U LUÇAM'a

teşekkür

ederim.

Prof. Or. Abdüssela m ULUÇAM

Kazı Başkanı,

Pro je Y ürütücüsü

(7)

2. HASANKEYF'İN KISA TARİHÇESİ

Hasankeyf

Güneydoğu

Anadolu Bölgesi 'nde, Batma n il merkezine 37 km.

uzaklıkta

tarihi bir yerle im

alanıdır.

Haman

dağlarının

g üney eteklerinde, Dicle ne hrinin iki yak a-

sına kurulnıu

tur. I aya lara oyulmu

mağara şeklindeki

binlerce konutu nedeniyle, "Ma-

ğaralar elıri"

ya da "Kaya la r Kemi"

anlamına

Arap a ve

Si.iıyanice "Hı nı

Keyfa" den il- mi tir. Tarihi kayna kla rda ki "Cepha" (K efa) ve

'·Hı n-ı

Keyfa··

adı, Osmanlının

o n zaman-

larında

"Ha ank eyf'e

clöni.işmi.i

tür.

Mağaralar

e hri'nin kiml e r

tarafından

ve n e zama n

oyulduğu

kesin o la ra k bilinmemek- te dir. Gunfe vadisinde ki

mağara

resimleri, bölge nin eski

çağlarda şekillendirildiğine

(l.Ö . IX.

yüzyıl')

i ar e t e tme kte dir. ilk bilgilere, "Cepha"

adıyla

Bizans

kayıtlarında

rastlan mak-

tadır.

1.S. 451

yılında Kaclıköy'de

toplana n ko n s ilde

Si.iıyani Piskoposluğu'nu

Hasankeyf d e legesi temsil

etmiştir.

tratejik önemi ne d e niy le, t.s.

il. yüzyılda

Ro m a

imparatorluğun

c a aske ri üs olara k

kullanıldığı

bi linmektedi r. Arkeolojik

kazılarla

bu döneme ait mima ri ve si.isleme

kalıntıları

o rtaya

çıkarılmı tır.

Ortaçağ

ba

larında Hıristiyan Süıyanilerin yaşadığı

Hasa nkeyf H z . Ö me r

zamanında,

640'ta

İslam topraklarına katılını tır.

Çevre

halkının inancına

göre, H z .

Mulıammecl'in

ak-

rabası

Cafer'i

Tayyar'ın oğlu imanı

Abdullah 651'de burada

şehit düşmüş,

onraki

yüzyıl

la rda

adına

bir türbe ile zaviye

yapılmıştır. İslam

döneminde

sırasıyla

Emevilerin, Abba- s i! rin, Hamdanile rin ve Me rvanilerin idaresi

altında kalmıştır.

Selç uklu

Sultanı

Alpar ·-

lan'ın komutanlarından Aıtuk oğlu

Sökme n , 1101

yılında "Hısn-ı

Keyfa

Artukluları·· adıy

la bir devlet

kurmuştur.

H asankeyf 130 sen e

Artukluların ·'Hısn-ı

Keyfa" ve '·Amida" (Di-

yarbakır) beylikleıinin başkenti

olmu tur.

1232

yılında EyyCıbi Hükümdarı

el-Melikü'I Kamil ehri zapt e d e re k

Artukoğullarının

h a kimiyetine son

vermiş,

Ha ankeyf

emirliğini

de

oğlu

el-Melikü's

alilı'e bırakmıştır.

1260'ta gerçekl e e n

Moğol istilasındaki yağma

ve tahribattan Hasankeyf büyük zarar gör-

müş

ve bir daha e ki h a line dönememi ·tir. EyyObile r

Moğol

i stila m dan onra da onlara

tabi o larak

varlıklarını

ürdürmü lerdir.

(8)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştınna, Kazı ve Kurtarma Projesi

Kısa

b ir s üre (1461-l<t82) Akkoyunlu hakimiyetinde ka la n Hasankeyf, Kara koyunlu ve Mardin Beyleri

arasında

süren

çekişmelerde sık ık

e l degi tirmi , 1517

yılında Osmanlı

hakimi yeti ne

girmiştir.

Hasankeyf

Osmanlı

devlet sistemi içinde Diyarbekir Beyle rbeyli-

ği'ne bağlı

kaza ve sancak merkezi o larak idare

edilmiştir.

Kaynakl arda, XVI.

yüzyılın sonlarında

Hasankeyf 9500 nüfusun

yaşadığı.

1 700 haneli

varlıklı

bir ehir o larak geç- mektedir. XVII.

yüzyıldan

sonra, Hasankeyften geçen ta rihi tica re t yolunun

değişmesi

bu kenti önemli ö lç üde

etkilemiş,

1867

yılından

sonra Midya t'a

bağlı

bir nahiye konu mun a dü ·ınüştü r

¹

. 1926'da Gercüş ilçesine bağl anan Hasankeyf, Batman'ın 1990 y ıl ında il ya-

pılması

üzerine ilçe olarak Batman'a

bağlanmıştır.

Asırlar

boyu

Diyarbakır-Cizre

kara yolu ile Basra'ya kada r u zanan Dicle üzeri u yolu ta-

şımacılığını

e linde tutan ve güçlü bir ekonomiye sahip o la n H a ·ankeyf, XXT.

yüzyıla

her yönüyle

gelişememiş

bir belde d u ru munda

girmiştir.

GAP

kapsamında

program la n a n

Ilı

su

Barajı

nedeniyle 40

yıldır

gerekli

yatırımlar

da

yapılamanıı tır.

Ha ankeyf'te

yaygın

o l an

dokumacılık sanatı

yok olmak ü zeredir. Vadide

oluşan

ve rimli arazide

tarım; tarıma

elveri siz a la nlarla meralarda

hayvancılık yapılmaktadır.

llasaııkeyfin tarihçesi için bkz, lbnü·ı Erzak el-Fariki, Tiirfb11 MeJyaffirikfn. Beyrut 1974, s. 35, 60, 173.

213-216; Yakut bin Abdullah el-Hamevi, M11"ce1111U Bıildc1n,!f, Beyrut 1957, s. 305-306; lbnü'I Esir, El- KôıııilfU-Tarih, X, Beyruı 1979, s 246, 342-343, 390; XJ, s. 13, 79, 123, 140, 280; XJI, s. 193, 338, 342, 412; Osman Turan, Doğu Aııcıdo/11 Tiirk Deuleıleri Taribi, Ankara 1980, s. 90, 116-126, 143-145, 190, 193, 202: Selç1tklııltır Zaıııcııııııda Türkiye Tcıribi. lsıaııbul 1984, s. 139, 152, 170, 212, 260; Ali Sevim,

Sııriye ve Filistin elçııklııları Tarihi, Ankara 1983. s. 19: Besim Darkoı, "Hısıı Keyfa", l.A, V/I, s. 452- 454; Remzi Ataoğlu, "l lısn-ı Keyfa Artuklu Hükümdarı Davud'un Siyasi Faaliyetleri". TAD (1994), s. 27, 33-43; Yusuf Oğuzoğlu, "Hasankeyf',

1..A

(TDF), X\fl. lstaııbul 1997, s. 364-368; Osmanlı Ahvi Tahrir

Defıerleri, H IS -1 KEYF: 208 (947 T.), 617 (993 T.), 764 (1045 T.), 991 (Ts.T.).

(9)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi

3. HASANKEYF 'İN KÜLTÜREL DONANIMI

Hasankeyfte

eleği

ik döne mlerde birçok mima ri ese r

yapılmış,

Ancak deprem,

savaş

ve ihma lle r yüzü nde n

bunların çoğu

günümü ze

ulaşamamıştır. Ulaşabilenler

ele harabe h a lindedir. ilk

sırayı

4500 kadar

olduğu sanıJan

ve Hasankeyfi ünlü yapan insan eliyle

şekillenclirilmi mağara

tipi konutlar

almaktadır.

Bu ilk

yerleşim alanı,

Dicle nehri kena-

rından

anal a ma 135 m etre yük eklikte yekpare kaya kütlesi üzerine

kurulmuştur. Doğal yapısına

uygun

surları

ve görke mli

kapılarıyla

Artuklu ve Eyyübi dö n e mle rinde Jçkale ha- line

getirilmiştir. "Yukarı

e hir" ve

"Kalebaşı" adlarıyla anılan

b u kesim

Osmanlı

döne- minde yeniden

şekillendirilip

iskana

açılnuş

ve 1970'li

yıllara

kadar

kullanılmıştır.

Ortaçağ

döneminde H asankeyf kentinin D icle'nin iki

yakasındaki

dü z alanda

geliştiği

gözlenmektedir. Özell ikJ güney sahilden

kayalıklara

kadar uzana n

alanın etrafı

surlarla çevrilere k kentin me rkezi

çoğu

küll iye

niteliğinde

cami, medrese, imaret, han, hamam ve

çarşılardan oluşan

ve tüm

İslam coğrafyasında

görülen

anıtsal yapılarla donatılmıştır.

"Aşağı Şehir"

olarak biline n Ha ankeyf' in bu b ö lümü , genel sebeplerin

yanısıra

1966 son - ra

ında gerçekleştirilen

ye ni imar faaliyeti

sırasında

büyük ölçüde tahrip edilmi tir.

lç kale 'nin ilk

giriş kapısı

ile s urlar ve Büyük

Saray'ın

ana kitlesi Roma döne mind en ka l-

madır.

Ke nte ikinci

kimliğini kazandıran

Artuklu Devle ti'nin eserle ri d e birer

kalıntıdan

iba rettir. Ulu Cami 'nin ilk

yapısı, Ortaçağ'ın

e n bü yük ve en

geniş

k e m e r

açıklıklı

köprü - s ü o la n Di cle-Hasanke yf Köprüsü; 2004-2005

kazılarıyla

ortaya

çıkarılan

ve türbeden do-

layı

"Zeyne l B ey Kü lliyes i"

adı

verilen

yapılar topluluğundaki

2 m e d re e, Han ve Dicle

kenarındaki

Hamam; Büyük

Saray'ın

bir bö lümü , Selahiye Bahçelerinde ki

köşkler

ve ka - leye

ulaştırılan

su s iste mle ri birer Artuklu eseridir.

Ha a nkeyf'in günümü ze

yansıyan

görüntüsünü Eyyübi döne mi eserle ri olu turmakta-

dır.

Sultan üleyma n Ca mii (1407),

Er-Rızk

Ca mii (1409), Koç Ca m ii,

Kızlar

(Eyyübi) Ca- mii , Yamaç K ülliyesi, Kü ç ük a ray, Büyü k

aray'ın

bir bölümü, üç k a le

kapısı

ile ima m Abdu lla h Tü rbe ve Zaviyes i Eyyübi eserleri

arasında

yer

almaktadır.

AJ<koyunlu Uzun Ha-

san'ın oğlu

Zeynel Bey iç in

yapılan

Türbe (1473 /) Anadolu'da te k ö rne k olup, Hasa n-

keyf' in s imgesi

durumundadır. Osmanlı

dö ne minde Zeynel Bey Kü lliye i'ne bir med rese

il

keıvan

aray

eklenmiş,

d a ha önce

yapılan vakıf

eserleri

onarılarak Aşağı

ehir'de bir

ca mi ile

çarşı

ve bed este n

inşa edilmiştir.

(10)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi

2000

yılı

ba

!arına

ula abile n ve ki mlikleri bilinen H asankeyfteki belli

başlı

ta

ınmaz

kültür varlıkları u ekilde li te le nebilir (Harita 1)2:

l. Zeyn e l Bey Külliyesi 2. Artuklu

Hamamı

3.

İmam

Abdullah Zaviye ve Tü rbesi 4. H a n

Kalıntıları

5. Kö prü

Ayağı Yapıları

6. H a a nkeyf

(Aıtuklu)

Kö prüsü 7.

Ortaçağ

Sur

Kalıntıları

8.

Dı

Ka le 'ye ait Burç

Kalıntısı

9.

Osmanlı

Dönemi

Dükkanları

10. Ano nim Zaviye ve Mezarhk

(Kaymakamlık Yanı)

J

l. Er-Rızk

Camii

12. ulta n Süleyman Kü lliyes i 13. Koç Camii

1 4.

Kızlar (EyyCıbi)

Camii ve Türbe leri

15.

Ortaçağ

K e nt M erkezi

16. H a n ve Ara ta 17. A no nim Külliye 18. K ü çü k Külliye 19. Ya m aç Külliyesi 20. Mevla na Camii (Yeni) 21. e ra mik-Çin i

Fırınları

22. Kil ise

Kalınusı

23. Ma rdinike Camii (Sahii

Sarayı)

24. Ano nim Zaviye 25. Eski

Mezarlık

26.

Osmanlı

(Direkli ) Camii 27. H ayd a r Bey Zaviyesi 28. Artuklu

Köşkü

29. I. e la hiye Camii (Ano nim) 30. II . e la hiye Camii (Ano n i m ) 31.

Kasımiye Köşkleri

32. Antik Su

Kanalı

33. Antik u Yolu ve Kem e ri

2 Harita, K.A. BA Firması ı:ırafından hazırlanmıştır.

(11)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alam Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi

34.

Ortaçağ

Ke nt ur

Kalıntıları

35. lç Ka leye

Ulaşan

Antik Yo l ve D ükka nlar 36. !. Kale

Kapısı

( Roma Dönemi)

37. O

manlı

M escidi

38. ab (Mo lla Ha lil) Camii

39.

rı.

Kale

Kapısı (Aslanlı Kapı)

40.

fTT.

Kale

Kapısı

(Orta

Kapı,

Eyyubi Dönemi) 41. Dükkan Ha l in e Getirilen

Mağara

K o nutlar) 42. fV. Kale

Kapısı

43. Küçük aray 44.

V.

Kale

Kapısı

45.

Osmanlı

Dön e mi Mescidi 46. Büyük Saray

47. S u Kulesi ( ?) 48. Büyük

(?)

Türbe 49. Asla n Baba Türbesi 50. Ulu Cami

51.

Mağara

(Oym a) K o nutlar

52. l ç Kale

Mezarlığı

ve tçincleki Tü rbeler 53. Alay (Talim )

Meydanı

54.

Hacı

Yusuf

Köşkü

55. Konak Tü rü Konutlar 56. VT. Kale

Kapısı (Uğrun Kapı)

57. Su Depo u

58. Maskem ve u

Kanalları

59. iT. lç Kale (Darphane) 60. Deriki Kili esi

6 1. Gunfe Va disi ' nde Kaya Mabet 62. Oniki

Mihraplı

Cami

63. Kaya Meza rlar 64.

Kazı

Evi

An ca k listelenen bu eserl erin hemen hep si g ünümüzde harab e h a lindedir.

Kullanılan

birkaç

yapı

ela uygunsu z müdahalelerle ayakta tutulmaya

çalı ılmaktadır.

(12)

Harita 1 : Hasankeyf teki Belli

Başlı

Kültür

Varlıklarını

Gösteren Topografik Harita

~ ~

:l ~

~

Qjl

~

)>

[

.§:

ô<=

~

)>

Qj"

::?

:t:ı.

...

Ql

[

.!'>

~

~ ~

3

Qı

~

ıı

~:

(13)

4. HASANKEYF'TE YAPILAN KAZI VE ARAŞTIRMAIAR

Eski kent doku unun

tamamı

1 981

yılında

I. derece arkeolojik sit

alanı

ilan

edilmiştir.

1986

yılında

ba !aya n

kazı çalı

malan

~lardin

Müze

Müdürlüğü

Ba

kanlığında,

Prof. Dr.

M. Olu AIUK

tarafından

ürdürülmü , bölg deki terör

ortamı

ve ödenek

sıkıntıları

yü- zünden bir süre ara veril mi tir. 1 99 1

yılında

GAP Bö lge

Kalkınma İdaresi

Ba

kanlığı'nın

d

steğiyle

"Hasankeyf T arihi ve Arkeolojik it

Alanı Araştırma, Kazı

ve Kurtanna Proje

·j"

adı altında kapsamı

geni letilmi tir.

2004

yılına

kadar d e vam eden

kazılarla,

Sul tan üleyman ve Koç Camileri ile civarla-

rındaki

külliye, cam i , m drese, han, konut, sokak, meydan ve dükkan

topluluklarıyla Aşağı

ehir'in merkezi o rtaya

çıkarılmıştır.

Büyük aray, Dicle ehri

kenarında Oıtaçağa

ai t ahi!

arayı

(Ca mii M a rdinike) ve eramik

Fırınları kazıları

ise Hasa n kcyfin tarihi do- kusuna daha zengin hir çehre

kazandırmı tır. Ayrıca

Yamaç Mahallesi ve Zeynel BeyTür- hc i yanında ondaj niteliğind e kazıl ar gerçe kleştirilmiştir3.

L 986-2002

yılları arasında kazı ı

deva m eden Merkezi

Kazı Alanı'nda,

Koç ve S ultan

üleynıan

Camileri ö nünd e kalan ve yeni y

rleşime

kadar uza nan

alanın kazısı tamanı

lanmı tır. Kızlar (EyyCıbi)

Camii"nin güneyinde kalan ve

kazısına

2001

yılında başlanan

Kü çük Külliye,

anıt

a l

revaklı

avlu u olan mescit ve çevre inde ek binal ardan olu ·an ya-

pılar topluluğu

ortaya

çıka

nim

ıştır.

Bu

mekanların

seramik atölyeleri

olabileceğini düşün

düren

bazı

veriler eld e d ilmi tir.

Alınan

Arkeoloji i Enstitüsü 'nden Dr. Mimar Peter CHNEIDER ve ekib i 2001-2003

yıl

ları arasında Rızk

Ca mii 'nde

kazı yapmı

, harim in bir bölümü ortaya

çıkarılmı tır.

TAÇD M projesi k ap

·anımda

Doç. Dr. A.U zay PEKER ve ekibi

tarafından

lçka le'de si- v il yerl e meye ait örnekle r üzerinde belgelem e

çalı

malan

gerçekleştirilmi

tir.

Yukarı

e- hir'd eki

bazı anıtsal yapıların

acil konserva yon-koruma

sorunlarına yanıt

bulabilmek, kü ltür mira

ı

yönetim ind e

alına ık

tratejiler gel i tirilme i için

Yukarı

ehir'de

ayrıntılı

jeo-arkeolojik belgele m ve

yapı

envanteri

çalı ması yapılım tır.

3 Kazı ve belgeleme çalışmalarına ilişkin yayınlar "Kaynakça" bölümünde veril mi ·tir.

(14)

02.06.200

ı

tarih \'e

200-ı

7429

sayılı

T.C. Bakan la r Kurulu

Kararlı kazı ruhsatı

ile l la- sankeyf

kai'ı

ve

araşıırmaları

Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM'a

devredilmiş

ve

çalışmala

ra

200-ı yılın<.hı ha<_ilanmı~ıır.

llısu

Barap

)cıpıldığı

takdirde büyük bir bölümü su

altında

kalacak olan H asankeyfte- ki

külıür ,·arlıklarının

tespiti,

korunması

ve

kurtarılmasına

yöne lik 2012

yılına

k a d a r sür- 111L'si öngörülen hir '"Uzun

Eriınli

Eylem

Planı"" hazırlanmı tır. 200-ı

ve 2005

kazı

d ö nem- lerindl' su

altında kalması

muhtemel 13 alanda

çalışma gerçckleştirilmi

, bu s üreçte bil in- meyen 19

t.ı..,ınmaz

kültür

varlığının kimliği

tespit

edilmiştir.

Çalısına

la ra de' am edilmektedir.

(15)

5. "HASANKEYF

TARİHİ

VE

ARKEOLOJİK SİT

AIANI

ARAŞTIRMA,

KAZI VE KURTARMA

PROJESİ" İLE İLGİLİ

PROTOKOL ve

ÇALIŞMA

ESASIARI

05.07.2004 tarihinde GAP Bölge

Kalkınma

tdaresi Ba

kanlığı,

Batman

Valiliği

ve

Kazı Başkanı

Prof. Or. Abdü sselam U LUÇAM

arasında

"Hasankeyf Tarihi Ve Arkeolojik Sil

Alanı Araştırma, Kazı

Ve Kurtarma Projest'nin yürütülmes ine

ilişkin

bir protokol

inıza

lanmı rır.

Protoko l, "Hasankeyf

İT alanındaki

toprak üstünde görülebilen mimari veya küçük buluntu türündeki bütün kü ltür

varlıklarının

tespiti, rölöve, ropografik, jeolojik ve jeotek- n ik

çalı

ma, harita lama p rojele rinin

gerçekleştirilmesi, yeraltında

ka lan ve

farklı

devirle re ait kü ltür

tabakalarındaki

kültür

varlıklarının

arkeolojik

kazılarla

yer üstüne

çıkarılması,

ko rumaya yönelik

çalışmaların gerçekleştirilmesi, taşınabilir

olan kü ltür

varlıklarının

ta-

şınması,

belgelenmesi ve

yayınlanınası"nı kapsamaktadır

(Madde:3) .

Aynı

amaçla, 01.10.2004 tarihinde Kültür

Varlıkları

ve Müzele r Genel

Müdürlüğü

ile D St Genel

Müdürlüğü arasında

bir protokol d a ha

imzalanmıştır.

Bu protokol ele (Madde:

1, 3 a ), "Öncelik l e Ha an keyf olmak üzere

Ilısu

baraj gövdesi ve baraj gölü

altında

ka- laca k ala nlarda bulunan k ü ltür

varlıklarının

tespiti, belgelenmesi,

kurtarılması, taşınabilir

kültür

varlıklarının

d evle t mü zelerine nakli ve

yayın çalışmalarını gerçekleştirebilmek

için yü zey ara

tırına ı,

kazt, rö löve, re ·titü yon ve resto rasyon proj e le ri ile restora yon

(sağ

lam la

tırma,

bütünle m e, ye nileme, yenide n yapma, temizleme,

taşıma) işlerinin yapılma

sı"nı

içermekted ir.

2004

yılmda Kazı Başkanlığınca hazırlanan çalışma planı

Hasa n keyf'in "ba raj

suları

a l-

tında kalmayacağı"

söylem i üzerine ,

yalnızca

GAP

İdaresi

ile imzala nan Protokol çe rçe- vesi nde ele

alınmıştı.

Bara j

yapımı

yeniden gün deme gelin ce, Mevcu t

gelişmelere

göre ç ok

taraflı

ve geni

kapsamlı

bir müdahale ile

karşı karşıya

kalan Hasankeyf'te,

Kazı Baş

kanlığı'nın yalnız kazı

il

sınırlı kalmayıp anılan

pro tokoller çerçevesinde,

yapılacak

ça-

lışmaları

koord ine

ve

ko ntro l etme görevi ile, yen i b ir eylem

planı hazırlama

zorunlulu-

ğu doğmuştur.

Bu

bağlamda,

Kültür

ve

Turizm

Bakanlığı ve

GAP Bölge

Kalkınma İdaresi

Ba

kanlı

ğı'nın isteği

üzerine, H asankeyf Arkeolojik

Kazı Başkanlığınca aşağıda

ana ba

·lıkları

be- lirtile n bir "Uzun Erimli Eylem

Planı" haztrlanmış

ve yetkili

kurumların onayı

il e yürü r-

lüğe

ko nmu tur.

(16)

5.1. UZUN

ERİMLİ

EYLEM PLANINA GÖRE YAPIIACAK

ÇAUŞMAI.AR

5.1.1

Kazı,

Sondaj ve Konservasyon

Çalışmaları

(Kazı Baskanlığınca gerçekleşcirilecektir.)

5.1.2 Belgeleme

Çalışmaları

5.1.2.1 Görsel ve

Yazılı

Belgeleme

U\.azı Ba~kanlığınca ger~·ckleştirilecekcir.)

5.1.2.2 Çizimle Belgeleme (Rölöve)

(Kazı

bütçesi

dışında

kalan kaynaklardan

yararlanılarak yapılacak

çizimle belgeleme (röl öve)

çalışmaları

Kültür ve Turizm

Bakanlığınca

ihale edilecek,

Kazı Başkanı

ve Proje Yürütücüsünün

başkanlığında, Bakanlıkça

belirlenecek bili m el bir kurul

tarafından

ra-

kip edi lecektir.)

5.1.3 Restitüsyon ve Restorasyon Proje

Çalışmaları

!Kültür ve Turizm

Bakanlığınca

ihale edilecek,

Kazı

Ba

kanı

ve Proje Yü rütücüsünün

belirle n ecek bilimsel bir kurul

tarafından

takip ed ilecektir.)

5.1.4. Demonte,

Taşıma

ve Remonte Proje

Çalışmaları

(Kültür ve Turizm

Bakanlığınca

ihale edilecek,

Kazı Başkanı

ve Proje Yürütüc üsünün

belirlenecek bilim e l bir kurul

tarafından

takip edilecektir.)

5.1.5. Restorasyon,

Taşıma

ve Remonte

Çalışmaları

(Kültür ve Turizm

Bakanlığınca

ihale edilecek,

Kazı

Ba

kanı

ve Proje Yürütü c ü ün ün

beli rlenecek bilim e l bir ku rul

tarafından

rakip e dilecektir.)

2005

Yılında

Planlanan

Çalışmalar Mayıs

2005

- Büyü k Saray'clan

çıkacak

d o lgu ma lz menin

taşınması

iç in iç Kaleden Dicl e

kıyısına

uzanacak iskelenin

kazı

mevs im inde n önce

kurulması,

-

Ilı

u

Barajı Yapımı

ve Yeni Hasankeyf

oluşturma kararlılığı

onucunda , H asa nkeyf

Örenyeri'nde m e vcut kültür var lıkl arı için yeni eylem planı hazı rlanması,

(17)

Haziran 2005

-

Kazının

bürokra tik i le m leri ile

kazı

evinin

bakım,

temizlik, va rsa

onarım işlerinin

ve a ra ç kiralama,

işçi kayıtları

vb.

tamamlanması,

- Ha ankeyfte

yapıla

a k tüm

çalı maların depolanacağı

bi r b ilgi i lem veri

tabanı programının hazırlatılması,

-

Kazı alanlarının

fiz iki

temizliğinin yapılması,

depolama

ve atık

malzeme ara istasyon-

ları

ile

şantiye-idare

merkezle ri

oluşturulması,

- Baraj

altında

kalacak

anıtsal yapıların

belirlenme i. bunlar üzerinde daha önce

yapıl

mış çalı

malann te pir e dilmesi.

Temmuz -

Ağustos

2005

- Zeynel B ey Külliyesi ile Yamaç

alanında

belirle nen

ve

2004

yılında başlatılan kazıla

ra d evam edilmesi,

- Büyük Saray ve Ad

ız

( De riki) Kilise'cle

kazı yapılması,

- SlT

alanı

boyun ca Dicle ehri

kıyılarında

o nclaj

yapılması,

- Zeynel Bey Türbesi' nin ac ile n koruma

altına alınması,

- Büyük Sara y

Kapısı'nın

(

u

kule i) acile n

onarılması,

- H asa nkeyf Öre nye ri ' nin

yakın

çevresind e su

altında

kalaca k o lan alanlarda yüzey

araştırması yapılma ı,

- Zeynel Bey Kü lliye i ile Selah iye

Köşkü

ç vresincle yer alan özel mülkiyete ait par- e llerin kamula

tırılma işlemlerinin gerçekleştirilmesi.

Eylül - Ekim 2005

-

Kazı ve

sondajla rda n

çıkan

mimari

kalıntılardan

ta

ınnıayacak olanların,

arazi nin s u

altında kalacağı

zama n a k adar ayakta

kalmasını sağlayacak

konservasyo n proje

ve

uygu - lama la rının yapılma ı·,

-

Kazı ve

sondajlarda n

çıkan

küçük buluntula rl a mimari

parçaların

ko nservasyon ve

restorasyonlarının yapı

1

ması,

-

Kazı

ile ilgili rö löv , kon e rva yon

ve diğer

ç izimlerin tamam la nm a

ı

••

Yapıların durumuna göre planlanan süreçıc uzama söz konusudur.

Kazı alanlarının büyüklü~üne göre planlanan süreçte uzama söz konusudur.

(18)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sif Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Projesi

2006

Yılı İ çitı Pla11la11atı Çalışmalar

Haziran-Ekim 2006 ...

- Büyük Saray

kazılarına

devam edilmesi,

- Selahiye

Köşkü

ile imam Abdullah Zaviyesi'nde

kazılara başlanması,

- SIT

alanları kapsamında

sondaj

çalışmalarının

sürdürülmesi, - Antik I Iasankeyf

CDoğu Yerleşimi) kazılarına başlanması,

-

Kazı

ve sondajdan

çıkan

küçük buluntularla mima ri

parçaların

konservasyon ve res-

torasyonlarının yapılması,

- Hasankeyf Örenyeri'nin

yakın

çevresinde su

altında

kalacak olan alanlard a yüzey

araştırmasına

devam edilmesi,

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

mimari

kalıntıların,

a razinin su

altında kalacağı

zamana kadar ayakta

k o nservasyon proje

ve uygulamalarının başlatılması,

-

Kazı,

sondaj ve yüzey

araştırmalarıyla

belirlenecek o lan tarihi eserl erle ilg ili yeni p lan ve

programların

üretilmesi,

- 2004-2005

yıllarında gerçekleştirilen çalışmaların yayına hazırlanması.

2007

Yılı İçi11

Pla11la11a11.

Çalışmalar

Mayıs-Ekim 2007 ...

- Büyük Saray, Selahiye

Köşkü

ve

İmam

Abdullah Zaviye i'nde

başlanan kazılara

de- vam edilmesi.

- SlT

alanları kapsamında

sondaj

çalışmalarının

sü rd ürülmesi, - Antik

Has:ınkeyf (Doğu Yerleşimi) kazılarına

deva m ed ilmesi,

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

m ima ri

kalıntıların,

a razinin su

altında kalacağı

zama na kadar ayakta

kalmasını sağlayacak konseıvasyon

proje ve

uygulamalarının yapılması,

-

Kazı

ve so n dajlardan

çıkan

kü ç ük buluntula rla m ima ri

parçaların

konservasyon ve

restorasyonlarının yapılma ı,

-

Kazı

ile ilg ili rö löve, konservasyon ve

diğer

çizim le rin

tamamlanması.

... 2006-2011 yıllarını kapsayan uzun erimli eylem plaııında aylara göre i dağılımı, bir önceki kazı çalı malarının seyri göz önünde tutularak o yıl içinde yapılacaktır.

(19)

2008

Yılı İçin

Planlanan

Çalışmalar

Mayıs-Ekim

2008 ...

- 2007

yılında yarım

kalan

kazılara

deva m edilmesi,

-

Kazı

ve sondaj lardan

ıkan

mima ri

kalıntıların,

arazinin su

altında kalacağı

za mana kada r ayakta

konservasyon proje ve

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

küçük buluntul a rla mima ri

parçaların konseıvasyon

ve restora

^yonla^nnın^yap^ılması.

-

Kazı

ile ilgili rö löv ,

konseıva

yon ve

diğer

ç izimlerin

tamamlanması,

-

Kazı,

sondaj ve yüzey a ra

tırmalarıyla

belirlenecek olan tarihi eserlerle ilgili yeni plan ve

programların

üretilm i,

- 2006-2007

yıllarında

gerçekle tirilen

çalışmaların yayına hazırlanması.

2009

Yılı İçin

Planlanan

Çalışmalar Mayıs-Ekim•••

- 2008

yılında yarım

kalan

kazılara

devam edilmes i.

-

Kazı

ve sondajla rd an

çıkan

mimari

kalıntıların,

arazinin su

altında kalacağı

zama na k a da r ayak ta

kalmasını ağlayacak

konservasyon proje ve

uygulanıalarının yapılması,

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

küçük buluntu la rla mimari

parçaların konseıva

yon ve resto ra

yonlarının yapı

1

ması,

-

Kazı

ile ilgili rö löve, kon

eıvasyon

ve

diğer

çiziml erin

tamaııılarnnası.

2 010

Yılı İçin

Pla nlanan

Çalışmalar

kim •••

Mayıs-E

- 2009

yılında

tamam lanamayan

kazılara

devam edilmesi,

-

Kazı

ve sondajla rd a n

çıkan

mimari

kalıntıların,

arazinin su

altında kalacağı

zama na kada r ayakta kalma

ını ağlayacak

kon ervasyon proje ve

uygulamalarının yapılma ı,

••• 2006-201 l yıllarını kap ayan uzun erimli eylem planında aylara göre i dağılımı, bir önceki kazı çalı ·malarıııın seyri göz önünde tutularak o yıl içinde yapılacakıır.

(20)

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

küçük buluntularla mimari

parçaların

ko n e rvasyon ve

re~ıorasyonlarının yapılması,

-

Kazı

ile ilgili rölöve, kon ervasyon ve

diğer

çizimle rin

tamamlanması,

-

Kazı.

sondaj ve yüzey

araştırmalarıyla

belirlenece k o la n tarihi e erlerle ilgili yeni pla n ve

programların

üretilmesi,

- 2008-2009

yıllannda gerçekleştirilen çalı maların yayına hazırlanma ı.

2011

Yılı İçin

Planlanan

Çalışmalar Mayıs-Eklın

•••

- 2010

yılında

tamamlanamayan

kazılara

devam ed ilmes i,

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

mimari

kalıntıların,

arazinin s u

altında kalacagı

zama na kadar ayakta

kalmasını

saglayacak konservasyon proje ve

-

Kazı

ve sondajlardan

çıkan

küçük buluntularla mimari

parçaların

ko nservasyon ve

restorasyonlarının yapılması,

-

Kazı

ile ilgili rölöve, konservasyon ve diger çizimlerin

tamamlanması,

- Arkeolojik

kazı çalışmalarının

nihai

yayınının hazırlanması.

"' 2006-2011 yıllarını kapsayan uzun erimli eylem planında aylara göre i dağılımı, bir önceki kazı çalışmalarının seyri göz önünde tuıul,ırak o yıl içinde yapılacaktır.

(21)

6. 2004 YILI KAZI VE ARAŞTIR.MAIARI 6.1. GENEL

Batman tli , Ha ankeyf ilçesi, Ha ankeyf Ö r e n Yeri'ndeki 2004

yılı

Arkeolojik

Kazı

dö- nemi,

hazırlık çalı

malan ile birlikte 03.07.2004 tarihinde ba

lamış,

Zeynel Bey Türbe- i'nin

kı

mi

onarımının tamamlandığı

28.10.2004 tarihinde sona

ermiştir.

Ancak

asıl kazı çalı

m alan 15 Temmuz - 15 Eyli.il 2004 tarihle ri

arasında gerçekleştirilmi

tir.

2004

yılı

Ha ankeyf

kazı çalı

malan na, Atatürk · · niver ite i'nden Prof . Dr. Hamza GÜ DOCDU, Yrd. D o . Dr. Haldun ÖZKAN, Yrd. Doç. Dr. Zerrin KÖ KL .. , Yrd. Do ç.

Or. A. Ali BAYHA , Yrd. Doç. Dr. Tahsin PARLAK, zm. Mimar Umut KUKARACI; Yü- züncü

Yıl

Üniversitesi'nden

Arş.

Gör. Dr. Mehmet KULAZ, Ar . Gör. Dr. Burhanertin GÜ- E , Ar. Gör. Dr. Oktay BA AK, Ar . Gör. B. uri KlLAVUZ,

Arş.

Gör. Eylem GÜZEL,

Arş.

Gör.Gülsen BA ve Mu tafa Kemal Ünive rsitesi'nden Uzm. Arkeolog Tülin TÜMAY, Doktoram Mimar edat BlÇER;

Bakanlık

Temsilcisi olarak Diyarbaku- Müze i'nden Arke- olog Nevin SOYUK.AYA

katılmışlardır.

Ayn ca A tatür k, Harran ve Yüzü ncü

Yıl

üniversite- lerinden üç dönemde 42

öğrenci

ile, kampanya boyunca toplam 188 i çi ve usta

çalıştı

rılmı tır.

11.07.2003 tarihine ka d ar süren

hazırlık

a

aması,

daha öncek i

kazı alanlarının tanınma- ı

ile yeni

alanların

b e lirle nme i;

yapılan kazılarla

ilgili bilgi ve b e lge

toplanması,

i çi te- mini, i çi sigorta bi ldirimi, protokol düzenle nmesi g ibi resmi kurumlarla sürdü rülen bü - rokratik i lemlerle,

kazı

evinin devir-teslimi, depolardaki buluntu mal zemelerin ta

ınma

sı

ve yeni

buluntuların

k o nulup üzerinde

çalışılabilecek mekanların

o lu

rurulması

eklin- d e gerçekle

ririlıni

tir.

6.2. KAZI

ÇALIŞMAIARI

Ilı

u

Barajı'nın altında

kalma

endişe

i ya aya n Hasankeyf'in kü ltür

varlıkları

üzerinde

yapılacak

arkeolo jik

kazıların önceliği

konu sunda en dü ük ve en yüksek kottaki iki alan e

ilmiş

ve

çalı

matara bir de yerle im birimleri

arasında

kalan bir

yapıda

devam

edilmiş

tir.

(22)

6.2.1. ZEYNEL BEY

KÜllİYESİ

(HKFK-04-ZK)

Hasankeyf in sembolü du rumunda ki Zeynel B ey Tü rbe i'nin bu denli görke mli mima- risiyle

yalnız olmayacağı.

bir külliye içinde

tasarlanabileceği varsayımı

ile çevres inde ka-

zı yapılması kararlaştırılmış

\'e sonuçta

kuzeybatısında

büyü k bir külliye

oıtaya çıkarılmı

ve "Zeynel Bey Küll iyesi" olara k

acllandırılmı-tır. Kazı çalışmaları

sonucunda

doğu

ka na-

clı dışında tamamı açığa çıkarılan

mimari

kalıntıların değişik

za ma nlarda

yapılmı

medre- se. imaret, han ve arastadan

oluştuğu

tespit

edilmiştir

( Resim 1-8; Çizim

l).

6.2.1.1. Medrese:

Külliyenin en eski ünitesi ola n m e drese, plan ve mimari

yapısıyla

bütü nü

hakkında

fi- kir verebilecek

şekilde

ortaya

çıkarılmıştır. Yapıda

ma lz e m e o la ra k kalker

taşı kullanıl mı~.

revak ve

diğer mekanları öıten

to nozlarda l lasanke yf'in

diğer yapıları

g ibi p ö hre nk- ler

(pişmiş

topraktan dar

ağızlı

testile r) te rcih

edilmiştir.

içte n 22.50 x 22.00 m. ö lç üle rin - de,

yaklaşık

ka re

planlı

olan me d resen in

girişi kuzeydoğudan sağlanmı tır.

Eyvan for- munda tasa rl a n an

kapının uzunluğu

4 .80 m.,

genişliği

2.20 m. ,

kapı açıklığı

ise 1 .00 m.

olarak tespit

edilmiştir

(R esim 9-17; Çizim 2).

Kapı açıklığı

ön ündeki enkaz iç inde n üç par ça halinde

yapının

kitabesi

bulunmuştur.

Kitabede "Bu medresenin

inşasını

.. Emir Ali Bey emre tt i" ibare le ri okunabilm e kte dir (Re- sim l 2).

Güney

köşeleri

dik

açı

yapma yan m edresenin avlu s u , t o plam 12 payeye yas lana n

to-

noz örtülü revakla rla

çevrilmiştir. Köşe

payeleri 1.25 x 1.35 m. ölçüleri ile

diğerlerinden

(1.10 x 1.1 5 m .) daha

kalın cutulmuştur.

Önü sistemi ile payelerin üst

kısımları

tama men

yıkılmış durumdadır.

K alan iz ve

parçalarından

sivri k e merli

olduğu anlaşılan revakların

geris inde

öğrenci

hücreleri

sıralanmaktadır.

Hücreler bire r

kapı

ve pen cere ile avluya

açılmaktadır.

Bire r

koridor-kapıyla

avluya

bağlanan

kö e hücrelerinin

aralarına

kuzey ve

batıda beşer,

do-

ğuda giriş eyvanı

ne de niyle

döıt

h ü c re

yerleştirilmi

tir. G üney ka natta, tam

oıtada,

re vak

açıklığını

da iç ine alan büyük bir mesc it-dersha ne ile , iki

yanında

iki zaviye

odası

yer al-

maktadır.

H ü c re lerin

bazılarında

ve zaviye

odalarında

bire r oca k

bulunmaktadır.

Hü cre- lerde,

kapı eşiklerinin

ge risinde

ayakkabı

koymak iç in

açılmış

iki er küçük

niş

bulun-

maktadır

(Resim 17).

M e dresenin avlu ve revak ze minine dü zgün

taş döşenmiş; kapalı mekanların

zemini i se

kalın

cas

harcı

ile

kaplanmıştır.

Mescidin

kıble duvarındaki

insitu

kalıntılarla

e nkaz içinden

çıkan

p a rçalard an ce phe le rin cas

harcından

geome trik ve bitkisel ko mpozi yon-

ların yanı sıra, değişik

karakterli

yazı

ö rne kleriyle

bezendiği anlaşılmaktadır. onıaki

o na-

rım

veya yenile me le r

sırasında

bu s ü s le me lerin harç iç inde duvar dolgu ma lz e m esi ola-

rak

kullanılmış olması

dikkat çek ic id ir (Re im J7).

(23)

Hüc relerinde

yapılan bazı eleği

iklikl er le n , medre enin geç dönemde mesken olarak

kullanıldığını oıtaya koymaktadır.

Hücre! ri n

kapı

ve pe nce rele ri

yarı yüksekliğe

kad a r

kapatılarak

zemin

yükseltilmiş, bazılarının

ara

duvarları kaldırılarak geniş

mekanlara d ö-

nüştürülmüştür. Dış

avlu

girişi

ile

bazı

hüc re le rin

ortasındaki tandır kalıntıları;

ana

girişin

güneyindeki hücre d e b ulun an cling

taşı (öğütme taşı),

bu

eleği ikliğin başlıca

i areti o l-

maktadır.

6 .2.1.2.

İmaret

Medre e nin

güneydoğu duvarına bitiştirilen

ve

planı

göz önünde tutula rak imaret o la- rak

tanımlanan yapı,

16.00 x 16.00

ın.

ölçüle rinde ka re bi r plana sahiptir (Çizim 2). Mu h - te m e le n türbe ile birlikte Akkoyu nlu döne minde

inşa edilmiştir

(Resim 18-24). Ç ünkü g ü- n ey

duvarında

tü rbeden a rta n

sırlı tuğlalar kullanılmıştır.

Medreseye göre d a ha kalitesiz

taşlarla

ö rüle n bede n

duvarları,

içten

kalın

bir cas taba- ka

ıyla sıvanmıştır.

Yer yer 3.00 m.ye varan

yoğun yıkıntı

malze m eden , üzerinin moloz

taş ağırlıklı

ca

harcıyla çatılmı

bir i te mle

örtüldüğü anlaşılmaktadır.

Burada pöhrenk

kullanılmamı tır. Yapının oıtasına

gel ecek

şekilde

"L" biçiminde

tasarlanmı clöıt kalın

paye ile duvar paye leri n e yasla nan sivri kemerle r, üst örtü ile birlikte

üzengileıine

kadar

yıkılmı tır

(R esim 22) .

Açığa çıkarılan planı

ile mimari

kalıntılarından,

imaretin

döıt

ey-

vanlı

b ir emaya sahip

olduğu;

ona v e

köşe mekanlarının

kubbe; eyvanlann tonozla ö r-

tüldüğü

anla

ılmaktadır.

İmarete,

kuzey

duvarı

e kse nine

açılmış

b ir

kapıdan giriş verilmiştir.

Ancak bu

kapı

geç döne mde örülerek

kapatılmı tır.

iki

yanına,

b ir

kısmı

mevcut zeminin

altında

kalan cas ve k ireç

harcıyla yapılmış kabaıtma şeklinde, işlevi

henüz belirle ne m eyen panolar

yerleş

tirilmiştir.

Ö nünde, o

akları hatırlatan

bir

sıra

dü zene k mevcuttur (Resim 23). Ü

t

kotta

açığa çıkarılan

zemin il e b irl ikte

bazı ayakların arasının

geç dönemd e -muhtemelen med- resenin

farklı

bir

işlevle

ikinci kez

kullanıldığı

d ö ne mde- niteliksiz duva rla rla örüler e k ye- ni

mekanların oluşturulduğu

görülmekted ir. K u zey

duvarına

içten yasla na n ve seki ola- rak nite le nen noktad a

açılan

küçük bir sondajda, a ltta ki orijinal zem in de tespit

edilmiş

tir. He r iki zemin ele castan

yapılmı

çok düzgün bir taban sergile m e kte dir. imaretin üç yöne bakan pencerele ri il e

batıda bitiştiği

m e drese

duvarına

yaslana n derin ve yüksek n i te ri mevcu ttur.

Yapının

güney

duvarı ortasında

üstteki ikinc i zemin seviyesinde

yarım

da ire

planlı taş

tan b ir mihrap

nişi açığa çıkarılmı tır.

Bu me k a n , muhtemelen ikinc i

inşaat

döneminde m esc it o la r ak

değer!

ndirilmi tir (Resim 21) .

İmaretin batı duvarı

ö nünde, kuzey - güney

doğrultuda

uza na n ke m e rle rin

enkazının bulunduğu

no ktada , casta n

oluşan

harç içerisinde büyük parça la r ha linde yine cas ma l-

(24)

zeme ile

yapılmı>

ki tabe

parçaları bulunmuştur.

Bu d a

yapının onarım gördüğünü

ve

onarım esnasınd.ı

önceki dön e m e ai t kitabe ve süsleme le rin ha rçta

kullanıldığını

göste r - mektedir. Yine

yapıda

castan ima l

edilmiş

keme rlere a it büyük boyutlu profillerin

açığa çıkarılmış olması

hem

yapının

b ezemesi, hem de keme r ö lç üle ri

hakkında

b ilg i vermek- tedir.

6.2.1 .3. Han

Medresenin kuze) inde,

doğu

-

batı doğrultuda

uzan a n ve geni bir

alanı

ka p layan han yer

almaktadır

(Resim 2540; Çiz im 2). Plan ve mimaris in d e n iki

farklı

dö nemde o lu

tuğu anlaşılan yapıya doğu

ve

batıdan

iki

kapıyla

girilme ktedir.

Yapının doğu girişi. güneydoğu köşede

m edrese ile

birleştiği noktadadır

(Re im 25).

M edrese ile

oıtak

ana

giriş

avlus undan iki basamakla

çıkılarak J

.1 0 x 5.40 m . ö lç üle ri nde dar bir korido rdan sonra ha n avlusuna

ulaşılmaktadır. Batıda

ise

taş

dö e li sokak veya yoldan girile n dar bir

kapı

m evcuttur. Malzeme ve du va r

tekniği

dikka te

alındığında.

medrese b o yunca uzanan ve m e drese nin

kuzeybatı köşesinde

bir

bağlantıdan

sora

yıkıl

mış

olan böl ü mün medrese ile birlikle

yapıldıgını

ortaya

koymaktadır.

D pre m le

yıkılan hanın

ku zey ve

batı

kanatlan,

Osmanlı

d öneminde "m e n z il k ülliyesi" mode li nde yeniden

şekillendirilmiş olm,ılıdır.

Klasik pl a n da, a\'lu

etrafına sıralanan

han

odalarının

bire r giri

kapısı,

a v lu ya ve

dışa

baka n pe n cereleri ile ocak

nişleri bulunmaktadır. Osmanlı

dö neminde e k le n e n odalar,

diğerlerinden

daha büyüktür.

Hanın

güney

kanadındaki

o d a la r tarla

açımı sıra ıncla

tama- men ortadan

kaldırılmıştır.

Medrese ile birlikte

yapılan kısımlarda

i e ,

farklı işlevlere

i a- r et eden b ir

takım

düzenek ve b ö lüm izlerine r a

tlanmıştır. Ayrıca odaların çoğunda

yan-

gın tabakaları

tespit edilmi tir. H a n d a, medrese ve ima re t g ibi geç döne mde m e ske n o la- rak

kullanıldığından,

günlük ih tiyaçlar için eklenen

tandır,

kiler ve ha mam g ibi ünitele rin

kalıntıları

o n aya

Geniş

avluya düzgün ta

döşenmiş,

a ncak

yakın

za m a nla rda arazi tarla ha line d önü - türülürken

taşların çoğu sökülmüştür

(Resim 31 -35).

Hanın

büyük bir bölümü tapulu

şa

hıs

mülkü hükmündedir.

6.2.1.4 Arasta

Hanın kuzeydoğu köşesinden

itibare n

doğuya doğru

uza na n ve bi rbirine

açılan

geni

avlu lu me k a nla r ye r

almaktadır.

Bu

mekanların

me nz il k ül liyesine ait ara ta ve d ü kkan-

l ar

olabileceği düşünülmektedir

(Res im 45).

Yakın

dö n e m d e , Batman-Hasa nkeyf k arayo-

lundan Zeyn e l Bey Türbesi'ne

ulaşılan

yo lun dozerle

açımı sırasında, yapılar

b ü yük tah-

rip

görmüş

ve du varlar

yıkılarak

m e kan lar

bölünmüştür.

(25)

Bu

alanın kazı ının

2005

yılında yapılması planlanmı tır.

Zeynel Bey Külliyesi'nde

yapılan kazılarda,

m edreseye ait kitabe nin

yanı sıra

ele ge- çen kitabe

parçalarının

ve

yoğun sırlı

e ra m ik

parçaları

ile ol duk ça korozyonlu , dönem i belirlenemeyen birkaç s ikke

açığa çıkarılmıştır.

6 .2 .2.

SEi.AHİYE

YAPIIARI (HKFK-0 4 -S l )

Selahiye Bahçele ri'n in ku zeyind e, meskün mahal

arasında

yer alan

bazı yapı kalıntıla

rında kazı çalı

ma lan yürütülmü tür. 18.00 x 17.00 m.lik alanda,

yakın

döneme ait mezar- la rla, tam plan verm y n

farklı

dönemlere a it üst üste üç

eleği

ik mim ari

kalıntı açığa çı

kanlmı tır

(Resim 61-71; Ç izi m 4).

Avlunun kuzeyinde, e n ü tteki

yapının altında

kalan ve

doğu

-

batı doğrultuda

uzana n to nozlu bir mekan

bulunmaktadır

(Re im 64).

Kazı alanındaki

moloz

kaldırma çalı

mala- n

sıra ına,

ikinci katmandan itibar e n

yoğun

mezar

yapılarıyla

kar

ıla ılmış,

Hasankeyf'te- ki

çoğu anıt

al

yapıda olduğu

gibi, bura

·ının

d a muhtemel bir

salgın hastalık

sonucu ö le nler içi n

mezarlık

haline

getirildiği görülmüştür. Kazı çalı malarıyla

ilk zemin seviye- s ine kadar ula

ılsa

da , stratigrafik

açıdan karmaşık

duvar

olgulannın

n icelik ve

kimliği

he- nü z

saptanamamı tır.

En ü ete, geç döneme ait bir

Osmanlı

camis ini n on cemaat mahalli ile

altında

tonozlu

yapılar oıtaya çıkarılmı tır

(Re im 65-67). lns itu vaziyette iki sütün

altlığı

ve zemin

döşe

mesinin

oturduğu

te m e l

kalıntıları,

on cemaat yerinin üç kemer

açıklıklı;

ca minin de eni- n e

planlı olduğunu

o rtaya koymu tur. Ca minin ana

mekanı yakın

zam a nda

açılan

yol ile kar

ı

bahçenin araz is i iç inde

kalırn

ve yok e dilrni tir.

Yıkılmış

ve

dağınık

vaziyette te pit edilen mimari malzemenin nitelikli biri çil

iğe

sahip

olduğu; yapının

zarif mimarisi

yanın

da

kapı

- pencere gibi e l

ınanlarının

döne m in. s üs le me örnekle ri ile

bezendiğini

göster- m e ktedir (R esim 69).

on ce maat yerinin

açıldığı

küçük avlunun orta

ında, batıya doğru

uza nan toprak künkl erden u borusu

bulunnıu

tu r. Ancak ü zerine

açılan

mezarlar n edeni yle büyük tah- riba t

görınü

· ve künkl e rin ne reye ula

tığı

tespit edilememi tir. Avlunun

batısındaki

du- va r

kalıntısı,

önünd e bi r de kuyu

açığa çıkarılmı tır.

Çevre i konutlarla çevrili bu alanda,

yapı

evre le ri te pit edildikte n sonra, bel geleme

çalı

malan

yapılarak

bu ezon

kazılara

o n verilmi tir.

Alanın etrafı harçsız

kuru ta du- varla örü lerek korumaya

alınmıştır.

" e lahiye l "

kazı alanındaki çalı

malar

ırasında, yoğun sırlı

seramik

parçaları

ile, dö- n em le ri be lirlenemeyecek ölçüde korozyona

uğramı

·ikkeler ve kitabe

parçaları açığa

(26)

6.2.3. YAMAÇ

KÜllİYESİ

(HKFK-04-Y.K.)

Aşağı

kentin

doğusunda, mağaralardan

kuzeye

doğru

uzanan yamaçta, ü ç ün cü bir ka-

zı alanı açılmış

\·e

ınımari kalıntıların

bir grup halinde görünmesi nedeniyle ·'Yamaç Kül- liyesi .. olarak

adtındırılnııştır

(Resim 72-""3).

Önceki

yıllarda sara~

\l'ya

manastır olabileceği düşüncesi

ile,

mağaraların bitişiğinde

ki

yapı kalıntılarından haşl<ıtılan

sondaj

niteliğindeki kazıların devanı

ettirilmesi ve ma- halleyi

oluşturan

dokunun

açığa çıkarılmasını

amaçlayan bu

kazılarda, alanın

düzenli bir sivil

yerleşimi olmadığı anlaşılınıs

ve cami merkezli bir külliye onaya

çıkarılmıştır

(Çizim

5).

6.2.3.1.

Caıni

Kazı başlangıcında, doğu-batı doğrultuda

uzanan bir duvarla, üzerindeki

kapı açıklığı

ve pencere izlerinden ba::,;ka bir

şey

görülmeyen

kalıntılardan,

ile rleyen zamanda e nine

dikdöıtgen planlı,

üç bölümlü bir cami ortaya

çıkmıştır.

Ana e ksen üzerindeki

kapının karşısında doğal

kaya ve

toprağa yaslanmış

bir mihrap ile

kıble duvarı belirginleşmiş;

yaklal)ık

5.00 m.

yüksekliğindeki

tas ve topr ak dolg u

kaldırılınca anıtsal

bir m e k anla kar-

~ıla::,;ılınıştır (Resim~ ı

- 82).

Batıdaki

bre

mekanın

kubbe örtüsü

korunduğu

h a lele,

diğer

örtüler tamamen

yıkılmı~ıır.

llarimin kuzey

dll\arında

revaka

açılan

bir cümle

kapısı

ile, iki

yanında

iki pencere;

yan hücrelerin de birer

kapısı

ile birer penceresi mevcuttur.

Kapı

ve pencere

açıklıkları.

dıştan

düz

atkı taşlı,

içten yuva rlak kemerli olarak düzenlenmi tir. K uzey

duvarın

üst

kıs

mı

ce phe boyunca

yıkılmış

vaziyettedir. 10.

ıO

x 4.10 m. ölçülerindeki harime c ümle ka-

pısından başka, doğu

\·e

batıdaki

hücre lerden birer

kapıyla

geçilmektedir. Harimin. ka- lan izlerinden sivri kemerli

beşik

tonoz

olduğu anlaşılan

örtüsü

yıkılı111

ur.

Doğu

ve

batı

mekanda 4. 10 x 4.10 m. Ölçülerinde, kare

planlı

iki hücre yer

almaktadır.

Ocak

nişleri

ve re vaka-avluya

açılan

pencereleriyle bire r zaviye hücresi

şeklinde tasarlanmışlardır.

Üstle- ri

kalın

cas

harcıyla sıvanmış

istiridye yivli tromplarla geçile n birer kubbe ile ö rtü lmü tür (Resim 78).

Doğudaki

hücrenin kubbesi tamamen

yıkılmış; batı

hücresinin kubbe inin de kaplama

taşları kısmen dökülmüştür.

Zemine cas

harcı döşenmiştir. Batı

hü c re de,

dağı

nık

vaziyette

çoğu

çocuklara a it iske le tler bulunmu tur.

Girişin

he m e n

karşısındaki

mihrap, ilk

değerlendirmeye

göre Hasank eyf'te ki bil inen en eski

taş

mihrap

konumundadır

(Resim 97). Düzgün k esme ta larla örüle n

yarım

daire

planlı

mihrap

nişinin etrafı

sütun cele re yaslanan kademeli kemer ve

kuşaklarla çevrilmiş

tir.

Mukamaslı

kavsara ile

kuşatma

kemerinin

alınlıkları

ve s ütun

başlıkları kıvrık

dal, ru-

mi ve pa lmetlerden

oluşan

bitki motine riylc

bezenmiştir.

i in

etrafına

Al-i

İmran

ure-

si'nin 1 8. ayeti,

kuşatma

kemerini sa ran

kuşak

üzerine de Besmele ile

başlayan

Bakara

(27)

uresi'nin 255. (Ayet-e l Kü rs i) ve 256. ayet le ri ile "Yüce olan Allah

doğru

söyledi" an la-

mına

gelen " sacleka lla hu 'I azim "

yazılmıştır.

G irih s ülüsle yazda n kitabe le r nitelikli bir

iş

çilik sergile mektedir. En

dı kuşakta

ise bir

sıra

mukarnas dizisi

bulunmaktadır.

Kuzeye

doğru

s ürdürüle n

çalı

mala r da, h a rimin

girişi

önünde cas

harcıyla oluşturul

muş

düz b ir zemin ile

eşit aralıklı altı

ade t p aye

kalıntısı

tespit e d ile re k bu

mekanın

son cema at yeri

niteliğinde

b ir revak

olduğu anlaşılmıştır. Doğu

ucunda ,

yaslandığı

duvar pa - yesi ile surlara biti ik k m e r izle rinden ele ü z rinin tonoz örtülü

olduğu saptanmı tır.

Re -

vakın

ku zeyinde, 0.15

111.

da ha dü ük korta dü zgü n

taş döşeli

avlu zemini ve

ortasında

h avuz

açığa çıkarılmıştır

(Resim 88). Avlunun kuzey-güney

uzunluğu

13.30 m.;

doğu-ba

tı uzunluğu

19.75

ın.dir

(Çizim 5).

Kare havuzun avlu zemini ile birle en ü t

tarafı

bozulmu ,

diğer kısımları sağlam

o la- ra k g ünümüze ula

abilmiştir

(R e im 83).

Bacı

y ü zü ü

^t

ikinci

sıradaki

seramik künkün ha- vuza u getire n borunun son parça

ı olduğu

a nla

ılmıştır.

Avlunu n

batı duvarının

hemen dibinde bir kuyu

açığa çıkarılım

, havuz su yunun bu kuyu ile

iıtibatlı olduğu görülmüş

tür. Havuzu n suyunu tahliye eden borunun da, avlunun kuzey

doğusunda

yer alan Be- k a r

Hamamına ulaştığı

te pit

edilmiştir.

Be k a r

Hamamının,

avlu zemininden merdivenle inile n , gözden

gizlenmiş

serdap

şeklinde

bir

yapı ı vardır.

Tonoz unun bir bölümü ile su

tesisatı

tahrip

olmuştur

(Resim 84-85).

Av lunun kuzey bölüm ü ara zinin

eğiminden dolayı

istinat

duvarıyla

beraber

yıkılmıştır.

Kuzeybatıda

yer a la n avlu g iri inin ku zey

sövesi kısmen korunmuş

o larak günümü ze

ulaşmıştır.

Av l u içine

ve

duvar

clı ına

son z amanla rda

barınak amacıyla yapıldığı sanılan

kalitesiz ve niteliksiz muhdes mekanlar

kaldırılmıştır.

Camiye

ulaşan

m eyill i arazi üzerin- d e ki ta dö enmi yolun d a ka lan

kısını

ortaya

6 .2.3.2.

Diğer Yapılar

Caminin kuzeydek i a v lu

duvarı

ö nünde , arazin in

eğimine

uyg un o lara k daha

düşük

kotta dü zenle nmi b ir

takım yapılar oıtaya çıkarılmı tır. Doğudan

itiba ren, Bekar Hama-

mı'nın

ö nünde üzeri to n oz örtü lü dar bir me ka n ile ö nü sonradan

örülmüş geniş

oda; o r- tada b ir eyva n ve iki o d a il e ,

batı

kanatta avlu ya baka n

farklı

plan ve büyüklükte odala r yer

almaktadır

(R e im 89-90). Bu m ekanlar büyük ö lçüde ta hrip

olmuş,

geç dönem ekle- m e ve yeni düze nle m e le rle özgün

durumlarını yitirmişlerdir.

Ortada ki eyvan

dı ·ında

ka- la n

yapılar

ma lze me

ve işçilik açısından

öze n s iz bir mimari sergile m e ktedirler.

Kazılar sı

rasında, eyvanın

ö nünde, gene l yerle ime gö re ça praz uza nan iki künk boru tespit edil-

miştir.

Bu bölü mde ki

yapılarm açıldığı

avlunun kuzeyindeki istinat

duvarı

ela büyük ö l-

ç üde

yıkılarak

tah ri p

olmuştur.

(28)

Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtanna Projesi

Yam aç Külliyesinde

yoğun

olarak

sırlı

seramik

parçaları

ve korozyonlu s ikkeler

açığa çıkarılmıştır.

6.2.4.

SERAMİK

FIRINIARI (SF)

Ö nce ki

yıllarda

ortaya

çıkarılan

seramik

fırınlarının bulunduğu

al a nlard a

oluşan

bitki ve çöp

artıkları

temizlenerek, saha gezilebilir hale g e tirilmi tir.

Alanın batısında geçtiği

miz

yıl çalı ılmış,

ancak

taınamlanaınamı~

olan

beş

açm a da sondaj

niteliğinde çalı

malar

yapılmıştır

( Resim 98-101)

F

alanının batı tarafında

da,

çalışmaları yarım kalmış

üçgen

şeklindeki

a ç m a , kuze ye

doğru

4 .00 x 3 .00 m. ölçülerinde

geni::.lcıilerek kazıl mı tır.

Kuzey - güney

doğrulruda

uza- nan du var

kalıntısı bulunmuş,

ancak tam

onasından

geçirile n plastik su

borularının

du-

varı

ta hrip

ettiği

görülmüstür. Bu

mekanın

içi nde bulunan kil

yığıntı ının,

d in le ndirme

havuzlarından

sonra,

kullanılmak

üzere

bırakılmış

e ramik malzemesi

olduğu

tespit edil-

miştir.

Üst ko tla rda ve mekan

dı-;ında

tespit edilen su künklerinin

altındaki

seviyele rde n, her hangi bir buluntu

olmayacağı görüşü

ile bu alanda k i

çalışmalara

son

verilmiştir.

6.3. ÇEVRE

DÜZENLEMESİ

VE

BASİT

ONARIM

ÇALIŞMAIARI

Kampanya boyunca, arkeolojik

kazıl.ırın yanı sıra, kazılarla

o naya

çıkan

mimari

kalın

tı

ve

buluntuların korunmasına

yönelik

çalışmalar

da

aralıksız sürdürülmüştür.

6.3.1. Zeynel Bey Külliyesi

Zey ne l B ey Külli yesi'nde,

kazı alanının etrafında

s ürdürül e n koruma amaç!

ı harçsız

ge- çici

taş

duva r ö rgüsü

tamamlanmıştır.

Topl am hacmi 765.145 metrekü p o la n ortalama 1.60 m.

yüksekliğindeki duvarların

üzerine ince bir b e ton dö külerek takviye e dilmi tir (R esim 46, 6 0 ). Külliyenin tamamla na n rölöve çizimle ri te lim

alınmıştır.

Diyarbaku- Kül- tür ve Tabiat

Varlıklarını

Koruma Bö lge Kurulunca uygun görül en basit

onarım

raporu

doğrultusunda,

türbe, medrese, in1aret, han, avlular ve medrese avlu undaki h avu z un ek- sik

taşları

tespit edilerek, Miclyat'a s ipa ri edilmi tir.

Külliye nin

şahıs

mülkiyetinde bulunan

kısımlarının kamulaştırılması

iç in s ürdürülen prosedür devam etmektedir.

Kazı çalışmalarından

so nra

yoğun

bir ziyaretçi

akınına uğra

ya n Kü lliye' nin

korunması amacıyla,

ücreti Hasankeyf

Kaymakamlığınca karşılanmak

üzere geçici bir be kçi görevle ndiril mi ·tir.

6.3.2 . Yamaç Külliyesi

Yamaç Külliyesi'nde onaya

çıkarılan

ünitel erin

kurtarılması

ve korunma

ına

yönelik

çalışmalar tamamlanmıştır.