Ders Kitapları
Ders kitapları, eğitim öğretim sürecinin en temel aracı olarak kabul edilmektedir. Ders kitaplarını yalnızca bir dersin bilgi veya becerilerini barındıran kaynak olarak görmek ve değerlendirmek buz dağının sadece yüzeyden ibaret olduğu söylemek gibidir. Oysa buzdağının görünürdeki kütlesinden belki de yüzlerce kat fazlası suyun dibindedir. Öyleyse sadece ders açısından değil, farklı pencerelerden bakarak ders kitabı nedir sorusunu yanıtlamak, onun neden en temel araç olduğunu kanıtlamaya yetecektir.
Ders kitabının ne olduğuna dair artzamanlı tanımlara bakıldığında Brammer’in tanımına göre ders kitabı, bir konuda genel kabul görmüş ilkelerin sergilendiği, öncelikle sınıf veya öğrenci-kitap-öğretmen etkileşimi için tasarlanmış temel araçtır . Ders kitapları eğitimcilerin öğrencilerde var olması gerektiğine inandıklarını öğretmek için tasarlandığına dayanmaktadır.
Başka bir deyişle, ders kitapları, çocuklara büyüklerinin bilmelerini istediklerini söyler.
Oğuzkan’a göre ders kitabı, belirli ölçülere göre incelendikten sonra belli bir okul, sınıf ve ders için öğretmen ve öğrencilere temel kaynak olarak önerilen bir kitaptır. Graves, ders kitabının formel eğitim bağlamında herhangi bir konu için önemli ve standart bir bilgi kaynağı ve öğrenme-öğretme süreci için de etkili bir araç olduğu söylemektedir. Häkkinen’e göre ders kitapları, öğrenciye belirli bir çalışma alanı hakkında temel oluşturan ve temel bilgi vermeyi amaçlayan kurgusal olmayan bir literatür türüdür. Garinger ise ders kitaplarını, öğretmenler için bir temel kaynak, sınıf içi etkinlikler için bir ilham kaynağı, destekleyici materyal kaynağı ve hatta öğretim programının kendisi olarak tanımlar. Cemaloğlu ders kitaplarına teknik bir araç olarak bakmış ve Türkçe, Matematik, Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler vb. gibi bilgileri öğretmeye yarayan, öğrencilerin öğrenmelerine yardım eden, kolaydan zora uzanan ve programlı metinlerden oluşan teknik bir eser olarak ifade edilebileceğini dile getirmiştir. Ders kitaplarını sosyolojik olarak değerlendiren Kalmus’a göre ders kitapları genç kuşağa bilgi ve değerleri iletmek ve sosyal düzenin devamını, üretimini veya dönüşümünü sağlamak için kullanılan sosyalleşme araçlarıdır. Kılıç ve Seven ise ders kitabını programın hedef ve davranışlarının gerektirdiği strateji, yöntem ve teknikleri uygulamaya uygun araç olarak tanımlamıştır. Ülper ve Yalınkılıç ise ders kitaplarını, öğretim ortamlarında öğretim etkinliğini gerçekleştirebilmek için son derece gerekli ve önemli bir eğitim öğretim aracı olarak ifade etmiştir. Ders kitaplarının hem formel hem de informel eğitim etkinliklerine yönelik kararlar üzerinde önemli etkilere sahip olduğunu belirten Tertemiz, Ercan ve Kayabaşı’ya göre ders kitapları öğretme öğrenme sürecinde özellikle planlı eğitim uygulamalarında öğrencilerin neler öğreneceğini önemli ölçüde etkileyen bir kaynaktır. Ders kitaplarına işlevsel olarak yaklaşan
Erbaş, Alacacı ve Bulut ders kitaplarının öğretim programlarındaki konu ve kavramların öğretmenler tarafından anlaşılmasında ve tasarlanan müfredatın hayata geçirilmesinde önemli bir araç olduğunu dile getirmektedir.
Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’nde (MEB, 2016) ise ders kitabı, Kurulca (Talim ve Terbiye Kurulu), örgün ve yaygın eğitim ve öğretim kurumlarında okutulması uygun bulunan kitabı ifade etmektedir.
Tanımlardan da anlaşılacağı üzere ders kitabı, belli bir öğretim programına bağlı olarak hazırlanan, öğretmen-içerik-öğrenci arasındaki doğru ve gerekli bilgi, beceri ve/ya değer alışverişini sağlayan en temel ders aracıdır (Caner ve Kurt, 2020). Ders kitabı, derslerin öğretim programlarıyla ilişkili olması, her anlamda tarafların beklentilerini karşılaması, dersin genel ve özel amaçlarına yönelik olmasının yanı sıra ülkenin millî eğitim politikalarına uygun bir şekilde hazırlanması ve böylece etkili bir öğrenme ve öğretme sürecinin gerçekleşebilmesi için eşsiz bir araçtır.
Ders kitabıyla ilgisi bulunan paydaşlar açısından ders kitabının ne olduğu toparlanacak olursa;
1. Devlet için ders kitabı, yetiştirilmek istenen birey özelliklerinin kodlandığı, yeterlilik çerçevesinin çizildiği, normların, davranış kalıplarının sunulduğu en temel kaynaktır. Birey veya toplum neyi, ne kadar ve ne zaman bilmeli, hangi değerlere sahip olmalı, sorularının yanıtları devletin ders kitabına bakışını ortaya koyar.
2. Eğitim bakanlığı için ders kitabı, millî eğitim politikaları ile eğitimin genel ve özel amaçları doğrultusunda, eğitim öğretim sürecine katılan her birey için gerek edinimi gerekse nitelik ve niceliğiyle fırsat eşitliği sağlayan en temel kaynaktır.
3. Öğretim programları, mevcut durumda sınırsız olan bilgiyi ve buna bağlı uygulamaları eğitim öğretim faaliyetleri çerçevesinde sınırlandıran; geçerli ve gerekli bilginin hedef kitleye neden, ne zaman, ne kadar ve nasıl aktarılması gerektiğini, hedef kitleden beklenen davranış değişikliklerinin neler olduğunu ortaya koyan genel bir yapıdır.Öğretim programları için ders kitabı, kendi bünyesinde barındırdığı her türlü kural, kaide, hedef, yöntem ve stratejilerin görünür hale gelerek uygulamaya dönüştüğü en temel kaynaktır. Hatta Sheldon (1988:237) ders kitabının programının görünür kalbi olduğunu düşünmektedir.
4. Öğretmen için ders kitabı, izlenmesi öngörülen eğitim programının hem bir tamamlayıcıdır hem de sınıf içi uygulamalara kılavuzluk eden temel bir kaynaktır.
5. Öğrenciler için ders kitabı, özenle korunan veya korunması gereken, sayfalarıyla buluşmak için can atılan, derse ve öğretmene odaklanmayı sağlayan en temel kaynaktır.
6. Ebeveyn için ders kitabı, çocuğunun okuldaki bir gününde eğitimsel girdileri hakkında bilgi edindiği en temel kaynaktır.
Farklı paydaşlar açısından listeyi uzatmak mümkündür. Ancak onlar adına oluşturulan tanımlarda da ders kitabı adına değişmeyen tek yargı en temel kaynak olduğu yargısı olacaktır.
Ders Kitaplarının Önemi
Ders kitabı, öğrenme fonksiyonlarını yerine getiren öğrenme araçları arasında en önemlisi olmasına rağmen bu araçlar arasında en az organize olandır. Elbette ki hiçbir ders kitabı bir sınıfın ihtiyaçlarını tamamen karşılayamaz. Kurumsal olanaklar ve diğer öğrenme araçlarıyla ders kitabının eksiklikleri tamamlanmak istenecektir. Sonuçta öğrencilerin ihtiyaçları doğrultusunda öğrenme aracının gerekliliğine karar veren veya öğrenme araçlarının odağını oluşturan da ders kitaplarıdır.
Ders kitaplarını eğitim ve öğretim sürecindeki en önemli ögelerden biri olarak gören Hutchinson ve Torres uygun bir ders kitabı olmadığında öğretimin büyük bir kısmının eksik kalacağını vurgular. Öğretmenlere izleyecekleri bir yol haritasını da sunan ders kitapları, tüm dünyada eğitimcilerin derslerinde kullandıkları başlıca öğretim aracıdır. Ders kitapları sadece içerikleriyle bilginin aktarılmasına değil aynı zamanda bireylerin eğitim öğretim sürecinde edinmeleri beklenilen birtakım davranış ve değerlerin de kazandırılmasında oynadığı etkin rol ile öğrenme-öğretme sürecinin önemli unsurlarından birisidir. Richard’a göre ders kitapları sadece bir ders materyali olmaktan öte mesleğe yeni başlayan öğretmenler için de iyi bir eğitim kaynağıdır. Benzer şekilde Garinger de ders kitaplarında yer alan öğretim etkinliklerinin öğretmenlerin derse hazırlık zamanını azaltarak onları rahatlattığını, öğrencilerin derslerdeki ilerlemelerini kanıtlayacak en önemli veriyi sağladığını ve böylece dış paydaşlara karşı öğretmenlerin üzerlerindeki baskının da azalmasına yardımcı olduğunu vurgular. Öğretmenler izledikleri öğretim programlarında düzenleyecekleri etkinlikler için de ders kitaplarını bir rehber olarak kullanabilirler. Hall’a göre ders kitapları gibi öğretim araçları ve onların sınıflarda etkili kullanılması sadece öğrenenlerin değil aynı zamanda öğretmenlerin de bireysel gelişimine katkı sağlar. Çünkü ders kitapları öğretmenlere dersin işlenişi ve konu akışı için bir yön çizer ve bir bakıma dersin nasıl işlenmesi gerektiği konusunda onlara yardımcı olur. Bir başka ifadeyle, ders kitapları öğretmenlerin sınıflarında öğretecekleri konuların etkili bir şekilde öğrencilere aktarılmasına katkı sağlarken öğrencilere de kendi öğrenmelerini
düzenlemeleri ve neleri öğrenip öğrenmediklerini takip edebilmeleri, dolayısıyla da öğrenen özerkliği kazanabilmeleri için rehberlik eder.
Ders kitapları neden önemlidir? sorusunu daha anlaşılır kılmak adına kısaca şöyle maddelendirmek mümkündür:
1. Ders kitapları doğru bilginin kaynağıdır. Bu açıdan aynı konuyu işleyen farklı türdeki bir kitabın içerisindeki bilgiden ziyade ders kitabındaki bilgi tercih edilecektir.
2. Ders kitapları dağıtılmadan veya satışa çıkmadan önce dikkatli bir şekilde test edildiğinden, öğrenciler onlara okul veya öğretmen tarafından oluşturulan materyallerden daha fazla güvenme eğilimindedir. Öğrenciler ayrıca genellikle öğrenme programlarında bir ders kitabı kullanmayı beklerler (Sheldon 1988). Ders kitapları olmadan, öğrenimlerinin ciddiye alınmadığını düşünebilirler. Bu nedenle, ders kitapları öğrenciler için psikolojik olarak gereklidir.
3. Ders kitapları sınıfta veya dışarıda öz öğrenmeyi sağlayacak etkili bir öğrenme kaynağıdır Ders kitabı olmayan bir öğrenci odak dışı ve öğretmene bağımlı olabilir.
4. Ders kitapları, bilgi ve becerinin sınıf seviyelerine göre ele alındığı kaynaklardır.
Herhangi bir seviye için hazırlanan bir ders kitabının o sevideki öğrencilerin bilişsel, duyuşsal, davranışsal ve psikomotor gelişimlerine uygun olduğu varsayılır.
5. Ders kitapları eğitiminde fırsat eşitliğini sağlar. Öğrencilerin eğitim ortamları, imkanları ile derslere giren öğretmenlerinin bilgi, beceri ve tecrübe farklılıkları, öğrencileri avantajlı veya dezavantajlı bir konuma getirebilir.
6. Ders kitapları öğrenmeyi bireyselleştirir. Kitap her öğrencinin kendi hızına göre çalışabilmesini sağlar. Bireysel olarak, her öğrencinin ilgi, zekâ düzeyi ve öğrenme hızı birbirinden farklıdır. Kitap ile öğrenciler değişik ortam ve zaman diliminde kendi özellik ve hızlarına göre kitapları okuyup anlayabilirler. Ders kitapları öğrenciye öğrenmeyi bireyselleştirme imkânı sunarken öğretmene de gücünü daha iyi kullanma fırsatı verir.
Ders Kitaplarının Avantaj ve Dezavantajları
Tüm yönleriyle mükemmel veya eksiksiz bir ders kitabı yoktur. Aynı zamanda eğitim sürecinde ondan daha fazla göz önünde olan, artıları ve eksileri her zaman tartışılan bir ikinci materyal de yoktur. Bu durum öğrenme sürecinde en fazla kullanılan materyal olan ders kitaplarının iyi yanlarını veya zaaflarını kolayca fark etmeyi sağlamıştır. İlk olarak avantajı yönlerini şöyle özetlemek mümkündür
1.Öğretmen ve öğrenciler ders kapsamında nereye gittiklerini ve bundan sonra ne olacağını kitap sayesinde bilmekte ve böylece öğrenmeye ilgi ve bağlılıkları devam etmektedir.
Öğrencilerin beklentilerindeki sürpriz unsurunu ortadan kaldırırlar. Bu açıdan ders kitapları güvenli bir yol haritasıdır.
2.Öğretim programlarının yansıtıcısı ve en temel uygulama aracıdır. Sistematik, dikkatle planlanmış ve dengeli bir dil içeriğine sahip olması yönüyle eğitim öğretim sürecinin merkezi birimi ve hizmetkarıdır.
3.Görsel ve işitsel olarak zenginleştirilmiş farklı etkinliklerle öğrencilerin çoğu için hazır metinler ve görevler sağladığından öğretmene zaman kazandırır.
4.Tüm öğrenciler için öğrenme materyali sağlamanın en ucuz yoludur.
5. Bir ders kitabı materyalinin büyük bir kısmı, kendileri için özel olarak tasarlanmamış olsa bile, öğrencilerin ihtiyaçlarına uygundur. Yani içeriğindeki bileşenler belli bir sırayla birbirine bağlandığı için pedagojik anlamda uygundurlar.
6.Özellikle mesleğe yeni başlayan deneyimsiz öğretmenler için zaman zaman emin olunmayan konularda yararlı kılavuzdurlar. Zaman ve emek tasarrufu sağlarken metodoloji açısından da öğretmene yardımcı olurlar.
7.Yeni ve faklı kaynakları keşfetmek, bilgi veya beceriyi gözden geçirmek ve öğretmene bağımlılığı azalmak için yararlı kaynaklardır.
8.Yeniden tasarlanmış ders kitapları öğretmenin doğaçlama veya uyarlama yapmasına izin vermesinin yanı sıra öğrencilerinde sınıfta kendiliğinden etkileşim yaratmalarına olanak sağlamaktadır.
9.Ders kitabı, öğretim programındaki amaçların öğrencilere kazandırılmasında tutarlılık sağlar. Ders işleyişi ve öğrencilerin değerlendirilmesinde standartlaşmaya yardımcı olur.
Öğretmenler, ders kitabı sayesinde farklı sınıflarda aynı şekilde öğretebilir ve öğrencileri değerlendirebilir.
Çok sayıdaki faydasına karşın ders kitapları öğretmen veya öğrencilerin dersten memnuniyetsizliğine yol açabilecek sınırlamaları da barındırabilmektedir. Bu açıdan bakıldığından ders kitaplarının bazı dezavantajları şunlardır:
1.Ders kitapları uygun ve gerçekçi bir içerik ve dil modeli sunmamaktadır. Çoğu zaman öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarını yansıtmadığından içerik ve örnekler öğrenci grubuyla ilgili ve onlara uygun olmayabilir.
2.Ders kitapları genellikle öğrencilerin arka plandaki bilgilerini dikkate almaz.
3.Özellikle dil eğitiminde kullanılan ders kitaplarındaki metinler, diyaloglar ve içeriğin diğer yönleri, öğretimi sağlayabilmek adına özel olarak oluşturulduğundan çoğu zaman gerçek dil kullanımını temsil etmemektedir.
4.Ders kitapları dil etkinliklerini bağlamsallaştırmayı başaramazlar.
Ders kitaplarının sözü edilen bu avantaj ve dezavantajları genel durumu ifade etmektedir.
Maddelerin geçerli veya geçersiz olması kullanılan derse veya kullanan öğretmene göre değişiklik gösterebilir. Bir öğretmenin ders kitabında bir avantaj olarak gördüğü şey, başka bir öğretmen tarafından dezavantaj olarak görülebilir. Ancak nihayetinde ders kitaplarının kullanıcılara bir dersi takip etmeleri için net bir çerçeve sağlaması ve böylece öğrencilerin bir yapı ve ilerleme hissine sahip olabilmeleri, önemli bir fayda olarak kabul edilirken içerik ve ders programı açısından sertliği, öğrencilerin farklı ihtiyaçlarının tek bir ders kitabı kullanılarak karşılanamaması nedeniyle yetersizlik hissine yol açabilir.
