ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
MĠ MARLI K VE ġEFFAFLI K
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi m. YeĢi m EROĞLU
502011048
MAYI S 2003
Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 05 Mayı s 1996 Tezi n Savunul duğu Tari h : 29 Mayı s 2003
Tez Danı Ģ manı : Prof. Dr. Hül ya YÜREKLĠ (Ġ. T. Ü) Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Erhan BALKAN ( B. Ü.)
ÖNS ÖZ
Yüksek Li sans eğiti mi m süresi nce sabır ve dest eği ni esirge meyen danı ş manı m Pr of. Dr. Hül ya Yür ekli’ye; bana za man ayırı p yar dımcı ol an Gökhan Avcı oğl u, Emr e Ar ol at, Nevzat Sayı n, Kere m Er gi noğl u, Can Çi nici ve Mur at Tabanlı oğl u’na; dest ek ve yar dı mları ndan dol ayı Gökhan Tunalı ve kar deşi m Mer ve Er oğl u’na, dostl arı ma ve her za man yanı mda olan aile me sonsuz teşekkürler …
İ Çİ NDEKİ LER
ŞEKİ L Lİ STESİ v
ÖZET x
SUMMARY xı
1. Gİ Rİ Ş 1
1. 1. Çalış manı n Amacı ve Yönt e mi 1
2. ŞEFFAFLI ĞI N TANI MI VE ALGI LAN MASI 2
2. 1. Şeffaflı ğı n Tanı mı 2
2. 2. Şeffaflı k ve Al gı 13
2. 2. 1. Al gı 13
2. 2. 2. Şeffaflı ğı n Al gıl anması 19
3. ŞEFFAFLI ĞI N Mİ MARLI KTAKİ KULLANI MI 26
3. 1. Mal ze meni n Doğasından Gel en Şeffaflı k 26
3. 1. 1. Ta m Şeffaflı k 26
3. 1. 2. Yarı Şeffaflı k 37
3. 1. 3. Şeffaf Ol ma ma Duru mu 42
3. 2. Ör gütl en mi ş Şeffaflık 42
3. 3. Sı nırl arı n Belirsi zl eşmesi ve Geçi şlili kl e Ol uşan Şeffaflı k 55
3. 4. Kavra msal Şeffaflı k 66
3. 5. Günü müz Tür k Mi marları nı n Şeffaflı k Anl ayışı ve Şeffaflı ğı Kull anı mı 75 3. 5. 1. Gökhan Avcı oğl u Mi marlı ğı ve Şeffaflı k Anl ayı şı 75
3. 5. 1. 1. Bor usan Ot o motiv Sho wr oo mu 79
3. 5. 1. 2. Wall Street Yarışması 80
3. 5. 1. 3. Aksoy- Technal Fabri ka Yöneti m Bi nası 81
3. 5. 1. 4. Apart man No: 28 82
3. 5. 1. 5. Es ma Sult an Yal ısı 84
3. 5. 2. Emr e Ar ol at, Ar olat Mi marlı ğı ve Şeffaflı k Anl ayı şı 84 3. 5. 2. 1. Ankara Büyükşehir Bel edi yesi Yarı ş ma Proj esi 87 3. 5. 2. 2. Çevr e Bakanlı ğı Hi z met Bi nası Yarı ş ma Proj esi 88
3. 5. 2. 3. Sayıl gan Evi 90
3. 5. 2. 4. Lara Ker vansaray Hot el ( Fi nal Pr oj esi) 91 3. 5. 3. Nevzat Sayı n Mi marlı ğı ve Şeffaflı k Anl ayı şı 92 3. 5. 3. 1. Gön Deri Ür ünl eri Fabri kası ve Shell Genel Müdürl ük Bi nası 94
3. 5. 3. 4. Emr e Senan Evi 98
3. 5. 3. 5. Ir mak Anaokul u 99
3. 5. 3. 6. Fmv Er enköy Güneş Ka mpüsü 100
3. 5. 4. Kere m Er gi noğl u ve Hasan Çalışl ar Mi marlığı ve Şeffaflı k Anl ayı şl arı 101
3. 5. 4. 1. Açı İl köğreti m Okul u 102
3. 5. 4. 2. 4u Ofi s Bi nası 104
3. 5. 4. 3. Taksi m’ de Ot el 104
3. 5. 4. 4. Ort aköy’ de Bir Ev 105
3. 5. 4. 5. Borsa Fast Food 105
3. 5. 4. 6. Monev 106
3. 5. 4. 7. Tb wa-İst anbul 107
3. 5. 4. 8. Sport snet İç Mekan Düzenl e mesi. 108
3. 5. 4. 9. Aşur Evi 109
3. 5. 5. Can Çi ni ci Mi marlı ğı ve Şeffaflı k Anl ayışı 110 3. 5. 5. 1. Ankara Büyükşehir Bel edi yesi Yarı ş ma Proj esi 111
3. 5. 5. 2. Evli yagil Evl eri 113
3. 5. 5. 3. İz mir Li man Yarış ması 115
3. 5. 5. 4. Tür ki ye Büyük Mi ll et Meclisi Ca mi si 116 3. 5. 6. Mur at Tabanlı oğl u Mi marlı ğı ve Şeffaflı k Anl ayışı 118 3. 5. 5. 1. İst anbul Büyükşehir Bel edi yesi Hiz met Bi nası Yarı ş ması 120
3. 5. 5. 2. Maxi 98’ 99’ Alış- Veri ş Mer kezi 121
3. 5. 5. 3. Mar ket Pl ace 122
3. 5. 5. 4. Doğan Medya Şehri 123
3. 5. 5. 5. Doğan Pri nti ng Cent er 125
3. 5. 5. 6. Doğan Medya Şehri 93- 94 126
3. 5. 5. 7. Hannover Expo 2000 Tür ki ye Pavyonu 127
4. SONUÇ 130
KAYNAKLAR 131
ŞEKİ L Lİ STESİ Sayf a No Şekil 2. 1. 1 Şekil 2. 1. 2 Şekil 2. 1. 3 Şekil 2. 1. 4 Şekil 2. 1. 5 Şekil 2. 1. 6 Şekil 2. 1. 7 Şekil 2. 1. 8 Şekil 2. 1. 9 Şekil 2. 1. 10 Şekil 2. 2. 1. 1 Şekil 2. 2. 1. 2 Şekil 2. 2. 1. 3 Şekil 2. 2. 1. 4 Şekil 2. 2. 1. 5 Şekil 2. 2. 1. 6 Şekil 2. 2. 2. 1 Şekil 2. 2. 2. 2 Şekil 3. 1. 1. 1 Şekil 3. 1. 1. 2 Şekil 3. 1. 1. 3 Şekil 3. 1. 1. 4 Şekil 3. 1. 1. 5 Şekil 3. 1. 1. 6 Şekil 3. 1. 1. 7 Şekil 3. 1. 1. 8 Şekil 3. 1. 1. 9 Şekil 3. 1. 1. 10 Şekil 3. 1. 1. 11 Şekil 3. 1. 1. 12 Şekil 3. 1. 1. 13 Şekil 3. 1. 1. 14 Şekil 3. 1. 1. 15 Şekil 3. 1. 1. 16 Şekil 3. 1. 1. 17 Şekil 3. 1. 1. 18 Şekil 3. 1. 1. 19 Şekil 3. 1. 1. 20 Şekil 3. 1. 1. 21
: The Cl ari net Pl ayer, Pi casso, 1911 ………. : The Port uguese, Br aque, 1911 ……… : Vill a St ei n, Le Cor busier, 1926... ………. : Bauhaus, Walt er Gr opi us, 1926 ……… : Vill a St ei n sunu mu, Le Cor busi er, 1926 ………. ………. : Algi ers Bl oğu, Le Cor busi er, 1938 ………... : Moda Kol eksi yonu, Rıfat Özbek .. ……….. . : Art İnstit ut e’ da Mezuni yet Pr oj esi ……….. . : Still Life, Le Cor busi er, 1920 ……….. : Şeffaf Karakol, Canan Şenol, 1998... : Al gıl a mada şekil ze mi n ilişki si ne ör nek ……….. : Al gıl a mada deva mlılı k il kesi ne ör nek ……….. : Al gıl a mada yakı nlı k il kesi ne ör nek ……….. : Al gıl a mada t a ma ml a ma il kesi ne ör nek ………
: Al gıla mada benzerli k ilkesi ne örnek ………
: Gözün yapı sı ………. : Al gı da mesafe ve deri nli k ilişki si ………. : Al gı ya deri nli k hi ssi veren dokul ar ……. ……….. : Cr yst al Pal ace, Joseph Paxt on, 1851.. ……….. : Cr yst al Pal ace, iç mekan, Joseph Paxt on, 1851. ……….. : Gal eri e Des Machi nes, Dut ert, 1889.. ……….. : Gal eri e Des Machi nes, iç mekan, Dut ert, 1889..……….. : Bauhaus, Walt er Gr opi us, 1926 …. .. ……… : Fagus Fabri kası Walt er Gr opi us, 1911 ………. : Ca m Gökdel en, Mies Van Der Rohe, 1921 …………. ………. : Ca m Gökdel en, Mies Van Der Rohe, 1922 …………. ……. … : Willis Faber & Du mas Ofi s Bi nası, Nor man Foster, 1970 …... : Far ns wort h Evi, pl an, Mi es Van Der Rohe, 1949 ……… : Far ns wort h Evi, gör ünüş, Mi es Van Der Rohe, 1949 ……….. : Far ns wort h Evi, Mi es Va n Der Rohe, 1949... ……….. : Ca m Ev, Phili p Johnson, 1949 ……….. . ……….. : Ca m Ev, i ç mekan, Phili p Johnson, 1949. ……… : Mini malist Connect or, Ui hl ei n Wilson, 1999 ……... ………... : Cor ni ng Gl ass Cent er, Wal l ace Harrison, 1951……….. . : Cor ni ng Gl ass Cent er, cephe, Wall ace Harrison, 1951 ……. ... : Louvr e Müzesi, Pei, 1983... ……….. : Sabancı Kongr e ve Fuar Mer kezi, Yaşar Mar ul yalı, 1999 ……. : İç Mekan, Yaşar Mar ulyalı, 1999... ……….. . : Lei pzi g Ti caret Fuarı Von Ger kan, Mar g, 1996 ……….. ..
5 5 6 6 7 8 10 10 11 12 16 17 17 17 18 19 24 25 27 27 28 28 28 28 29 29 30 31 31 31 32 32 33 33 33 34 34 34 35
Şekil 3. 1. 1. 23 Şekil 3. 1. 1. 24 Şekil 3. 1. 2. 1 Şekil 3. 1. 2. 2 Şekil 3. 1. 2. 3 Şekil 3. 1. 2. 4 Şekil 3. 1. 2. 5 Şekil 3. 1. 2. 6 Şekil 3. 1. 2. 7 Şekil 3. 1. 2. 8 Şekil 3. 1. 2. 9 Şekil 3. 1. 2. 10 Şekil 3. 1. 2. 11 Şekil 3. 1. 2. 12 Şekil 3. 1. 2. 13 Şekil 3. 2. 1 Şekil 3. 2. 2 Şekil 3. 2. 3 Şekil 3. 2. 4 Şekil 3. 2. 5 Şekil 3. 2. 6 Şekil 3. 2. 7 Şekil 3. 2. 8 Şekil 3. 2. 9 Şekil 3. 2. 10 Şekil 3. 2. 11 Şekil 3. 2. 12 Şekil 3. 2. 13 Şekil 3. 2. 14 Şekil 3. 2. 15 Şekil 3. 2. 16 Şekil 3. 2. 17 Şekil 3. 2. 18 Şekil 3. 2. 19 Şekil 3. 2. 20 Şekil 3. 2. 21 Şekil 3. 2. 22 Şekil 3. 2. 23 Şekil 3. 2. 24 Şekil 3. 2. 25 Şekil 3. 2. 26 Şekil 3. 2. 27 Şekil 3. 2. 28 Şekil 3. 3. 1 Şekil 3. 3. 2 Şekil 3. 3. 3 Şekil 3. 3. 4 Şekil 3. 3. 5 Şekil 3. 3. 6 Şekil 3. 3. 7
: St adyu mun ağsı ört üsü, Frei Ott o, 1972 ……… : V2 Medya Labrat uvarı, iç mekan, Lars Spuybr oek, 1998 …. .. : Yarı Şeffaf Buzl u Ca m………. : Yarı Şeffaf Bul ut ……….. : Radcliffe Ice Wall s, gündüz gör ünüş, Van Ger kan, 1988 …. ... : Radcliffe Ice Wall s, gece gör ünüş, Van Ger kan, 1988 ……… : Rei ms kat edrali, vitraylar, 1211- 1311 ………. : Sai nt e Şapeli, iç mekanda vitray, 1248 ………. : Goet z Coll ecti on, Herzog & De Meur on, 1991……… : Tat e Moder n Sanat Gal erisi, Herzog & De Meuron, 1998 …. . : Yol dan gör ünüş, Herzog & De Meur on, 1998 ………. : Rodi n Pavyonu, Raul A. Barreneche, 1998 ……….. ……. : Rodi n Pavyonu, i ç mekan, Raul A. Barreneche, 1998. ………. : Nakahechi’ de Müze, Kazuyo Seji ma, 1997 ……….. . ….. : Kunst haus, Pet er Zu mt hor, 1990- 1997. ……… : Eşza manlı Al gıl a ma ( he m vazo he m yüz) ……… : Modada Şeffaf Izgara……… : Meyve Müzesi ………. ……….. . : Aksoy Technal ……….. . ……….. : Menhir ………. ……….. : Cr o ml ech ( Kr o ml ek) ………. : St onehange ……….. . : Part henon ……….. : Thesei on ……….. . : Glass Vi deo Gall er y, Tschu mi, 1990.. ………. : Gökyüzündeki Ca m Ev, Tschu mi, 1999 ……….. . : Ar ap Dünyası Enstit üsü, gör ünüş, Jean Nouvel, 1987 ……... : Ar ap Dünyası Enst üt üsü, i ç mekan, Jean Nouvel , 1987 …….. : Carti er Foundati on, görünüş, Jean Nouvel, 1990. ……… : Cephe det ayı, Jean Nouvel, 1990. ………. …….. . ……… : Ultrecht Gr afi k Ve Moda Okul u, Eri c van Eqer aat, 1997 …… : Ca m fasada bakı ş, Eri c van Eqer aat, 1997. ……….. : Apart man, Vi yana, Coop Hi mmel bl au, 1983.. ………. : Vi yana’ da bir çatı tasarımı , Coop Hi mmel bl au, 1983.. ……… : Po mpi dou Kült ür Mer kezi, Renzo Pi ano, 1970 …... ………….
: Pompi dou Kült ür Mer kezi, cephe, Renzo Pi ano, 1970 ……… : Hong Kong Shanghai Bankası Nor man Fost er, 1979 ……….. : İç mekana bakı ş, Nor man Fost er, 1979 …………... ………… : Strükt ür ve gal eri birl eşi mi, Nor man Fost er, 1979 ………….. : Basl e’ de apart man, Herzog & De Meur on, 1982………….. .... : Tekni k Okul Kit aplı ğı, Her zog & De Meur on, 1997 ………... : Ri col a, Her zog & De Meur on, 1994 ……… : Congr expo, Re m Kool haas, 1994 …. . ………... : Azt ek yerl eş mesi ……….. : Kar nak Amon Tapı nağı , pl an ……….. . …… : Kar nak Amon Tapı nağı , perspektif ……….. . ……. .. : Thesei on, Gr ek mabedi ………. : Ul pi a, Anti k Ro ma mabedi …. ………. ……. : Kri st al Kat edral, gece gör ünüş, Phili p Johnson, 1990. ………. : Kri st al Kat edral, gündüz gör ünüş, Phili p Johnson, 1990. …….
36 36 38 38 38 38 39 39 39 40 40 41 41 41 42 43 43 43 43 44 44 44 45 45 46 47 48 48 48 48 49 49 50 50 51 51 51 51 51 53 53 54 55 56 57 57 57 57 58 58
Şekil 3. 3. 8 Şekil 3. 3. 9 Şekil 3. 3. 10 Şekil 3. 3. 11 Şekil 3. 3. 12 Şekil 3. 3. 13 Şekil 3. 3. 14 Şekil 3. 3. 15 Şekil 3. 3. 16 Şekil 3. 3. 17 Şekil 3. 3. 18 Şekil 3. 3. 19 Şekil 3. 3. 20 Şekil 3. 3. 21 Şekil 3. 3. 22 Şekil 3. 3. 23 Şekil 3. 3. 24 Şekil 3. 3. 25 Şekil 3. 3. 26 Şekil 3. 4. 1 Şekil 3. 4. 2 Şekil 3. 4. 3 Şekil 3. 4. 4 Şekil 3. 4. 5 Şekil 3. 4. 6 Şekil 3. 4. 7 Şekil 3. 4. 8 Şekil 3. 4. 9 Şekil 3. 4. 10 Şekil 3. 4. 11 Şekil 3. 4. 12 Şekil 3. 4. 13 Şekil 3. 4. 14 Şekil 3. 5. 1. 1. 1 Şekil 3. 5. 1. 2. 1 Şekil 3. 5. 1. 2. 2 Şekil 3. 5. 1. 3. 1 Şekil 3. 5. 1. 3. 2 Şekil 3. 5. 1. 3. 3 Şekil 3. 5. 1. 4. 1 Şekil 3. 5. 1. 4. 2 Şekil 3. 5. 1. 4. 3 Şekil 3. 5. 1. 5. 1 Şekil 3. 5. 1. 5. 2 Şekil 3. 5. 2. 1. 1 Şekil 3. 5. 2. 1. 2 Şekil 3. 5. 2. 1. 3 Şekil 3. 5. 2. 2. 1 Şekil 3. 5. 2. 2. 2
: Kri st al Kat edral, tavana bakı ş, Phili p Johnson, 1990 ………… : Kri st al Kat edral, iç mekan, Phili p Johnson, 1990. ………….. .. : Rei ms Kat edrali, gör ünüş, 1211 …….. ………. : Notre Da me Kat edrali, gör ünüş, 1163- 1250 ……….. ... : Notre Da me Kat edrali, nev kesiti, 1163- 1250. ………. : Notre Da me Kat edrali, nev ar kadl arı gör ünüşü, 1163- 1250 … : Sant a Mari a dell a Vitt ori a Kilisesi, Ber ni ni, 1647- 1652 ……. : San İgnozi o Kilisesi, Ignati us' un Gör ke mi, Gesu, 1672- 1685. : Mai son de Verre, i ç mekan, Pi erre Chareau, 1932 …………... : Mai son de Verre, eski hali, Pi erre Char eau, 1932……… : Mai son de Verre, perspektif, Pi erre Chareau, 1932 …………. : Vill a Savoye, Le Cor busi er, 1928- 1931.. ………. : Vill a Savoye, i ç mekan, Le Cor busi er, 1928- 1931.. ………… : Vill a Savoye, gör ünüş, Le Cor busi er, 1928- 1931.. ……… : Kut unun parçal an ması……….. : Şel al e Evi, Frank Ll oyd Wri ght, 1934 …………...………….. . : Guggenhei m Müzesi, Frank Ll oyd Wri ght, 1956. .. ………….. : Guggenhei m Müzesi, iç mekan, Frank Ll oyd Wri ght, 1956.... : San Ni col a St adyu mu, Renzo Pi ano, 1990 ……….. ... : Ca m Pavyonu, Br uno Taut, 1914 …. . ………... : Ca m Pavyonu, i ç mekan, Br uno Taut, 1914 ………. : Thir d Int er nati onal Anıtı, Tatli n, 1919 …. .. ……….. : Citt a Nuova, mer kez, Sant' Eli a ve Mari o Chi att one, 1914 …. . : Citt a Nuova, Yeni Kent , Sant' Eli a ve Mari o Chi att one, 1914.. : İst asyon önerisi, Sant' Elia ve Mari o Chi att one, 1914. ……. … : Bl ow Out Vill age, pet er Cook, 1966... ………. : Al man Parl e ment osu, Nor man Fost er, 1999 ……… : Al man Parl e ment osu, kubbe, Nor man Fost er, 1999 …………. : Al man Parl e ment osu, kubbe eski zi, Nor man Foster, 1999 …. . : Bor deaux Adal et Sarayı , Ri char d Rogers, 1992……….. ……. : Askerli k Kayıt Bür osu, Al an Br ut on, 1997.... ……….. : Kayıt Bür osu, giriş, Alan Br ut on, 1997 ………. …. .. : Rock & Roll Hall, I. M. Pei, 1993 ……….. ……….. : Bor usan Ot o moti v Showr oo mu, gör ünüş, G. Avcı oğl u, 2001... : Wall Street yarış ması proj e önerisi, G. Avcı oğl u, 1999 ……… : Pl an, G. Avcı oğl u, 1999 ……….. . : Aksoy Technal, yan görünüş, G. Avcı oğl u, 1997……… : Aksoy Technal, ön görünüş, G. Avcı oğl u, 1997………….. .... : Aksoy Technal, pl anl ar, G. Avcı oğl u, 1997 ………. : Caddebost an’ da Apartma n, gör ünüş, G. Avcı oğl u, 1995 …… : Teras t onozu gör ünüşü, G. Avcı oğl u, 1995 ……….. : Kat Pl anı, G. Avcı oğl u, 1995 ... ……….. . : Es ma Sult an Yalısı dış gör ünüş, G. Avcı oğl u, 2000 ………… : İç mekan, G. Avcı oğl u, 2000 ……….. . : Ankar a Büyük Şehir Beledi yesi, maket, Emr e Ar ol at, 2000 … : Ankar a Büyük Şehir Beledi yesi, gör ünüş, Emr e Ar ol at, 2000 : Ankar a Büyük Şehir Beledi yesi, pl an, Emr e Ar ol at, 2000 …. . : Çevr e Bakanlı ğı Hiz met Bi nası, maket, Emr e Ar ol at, 2001.... : Çevr e Bakanlı ğı Hiz met Bi nası, maket perspektif, E. A., 2001
58 58 59 59 59 59 60 60 61 61 61 62 62 62 64 64 65 65 65 67 67 69 71 71 71 72 73 73 73 74 74 74 75 79 80 80 81 81 81 82 82 83 84 84 87 87 88 88 88
Şekil 3. 5. 2. 2. 4 Şekil 3. 5. 2. 3. 1 Şekil 3. 5. 2. 3. 2 Şekil 3. 5. 2. 3. 3 Şekil 3. 5. 2. 4. 1 Şekil 3. 5. 2. 4. 2 Şekil 3. 5. 2. 4. 3 Şekil 3. 5. 3. 1. 1 Şekil 3. 5. 3. 1. 2 Şekil 3. 5. 3. 1. 3 Şekil 3. 5. 3. 1. 4 Şekil 3. 5. 3. 1. 5 Şekil 3. 5. 3. 2. 1 Şekil 3. 5. 3. 2. 2 Şekil 3. 5. 3. 3. 1 Şekil 3. 5. 3. 3. 2 Şekil 3. 5. 3. 4. 1 Şekil 3. 5. 3. 4. 2 Şekil 3. 5. 3. 5. 1 Şekil 3. 5. 3. 5. 2 Şekil 3. 5. 3. 5. 3 Şekil 3. 5. 3. 6. 1 Şekil 3. 5. 4. 1. 1 Şekil 3. 5. 4. 1. 2 Şekil 3. 5. 4. 1. 3 Şekil 3. 5. 4. 2. 1 Şekil 3. 5. 4. 2. 2 Şekil 3. 5. 4. 3. 1 Şekil 3. 5. 4. 4. 1 Şekil 3. 5. 4. 5. 1 Şekil 3. 5. 4. 6. 1 Şekil 3. 5. 4. 7. 1 Şekil 3. 5. 4. 7. 2 Şekil 3. 5. 4. 7. 3 Şekil 3. 5. 4. 7. 4 Şekil 3. 5. 4. 8. 1 Şekil 3. 5. 4. 8. 2 Şekil 2. 5. 4. 9. 1 Şekil 3. 5. 4. 9. 2 Şekil 3. 5. 4. 9. 3 Şekil 3. 5. 5. 1. 1 Şekil 3. 5. 5. 1. 2 Şekil 3. 5. 5. 1. 3 Şekil 3. 5. 5. 2. 1 Şekil 3. 5. 5. 2. 2 Şekil 3. 5. 5. 2. 3 Şekil 3. 5. 5. 3. 1 Şekil 3. 5. 5. 4. 1 Şekil 3. 5. 5. 4. 2 Şekil 3. 5. 5. 4. 3
: Çevr e Bakanlı ğı Hiz met Bi nası, pl an, Emr e Ar olat, 2001 …. .. : Sayıl gan Evi, gündüz gör ünüş, Emr e Ar ol at, 1998. …………. : Sayıl gan Evi, gece gör ünüş, Emr e Ar ol at, 1998………. : Sayıl gan Evi, pl anl ar, Emr e Ar ol at, 1998 ………. ………….. . : Lara Ker vansaray Ot el, ma ket yan gör ünüş, E. Arol at, 2003.. : Lara Ker vansaray Ot el, ma ket ön gör ünüş, E. Arol at, 1998 …. : Gör ünüşl er, Emr e Ar ol at, 1998 ………. : Gön Deri Ür ünl eri Fabri kası, gör ünüş, Nevzat Sayı n, 1994 … : Gön Deri Ür ünl eri Fabri kası, pl an, Nevzat Sayı n, 1994 …. …. : Shell Genel Müdürl ük, pl an, Nevzat Sayı n, 1993…. ………... : Shell Genel Müdürl ük, iç mekan, Nevzat Sayı n, 1993.. ……. . : Shell Genel Müdürl ük, gör ünüş, Nevzat Sayı n, 1993 ………. : Sel a mi çeş me Par kı Duvarı gör ünüş, yakı n al gı, N.Sayı n, 2000 : Sel a mi çeş me Par kı Duvarı gör ünüş, uzak al gı, N.Sayı n, 2000 : Ca mi ze mi n kat pl anı, Ne vzat Sayı n, 1997.. ……… : Ca mi kesiti, Nevzat Sayı n, 1997... ……….. . : Senan Evi, ze mi n kat planı, Nevzat Sayı n, 2003……….. : Bahçeden gör ünüşü, Nevzat Sayı n, 2003... ……….. : Ir mak Anaokul u, gör ünüş, Nevzat Sayı n, 1997..………. : İç mekan, Nevzat Sayı n, 1997... ……….. . : Ir mak Anaokul u, pl an, Ne vzat Sayı n, 1997 ………. : F MV, perspektif gör ünüşü, Nevzat Sayı n, 2001. .. ………….. . : Açı İl köğreti m Okul u, gör ünüş, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1998 … : Açı İl köğreti m Okul u, iç mekan, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1998. : Açı İl köğreti m Okul u, pl an, Er gi noğl u & Çalışlar, 1998 ……. : 4U Ofi s Bi nası, maketi, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1997.. ………. : 4U Ofi s Bi nası, gör ünüşl er, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1997... ….. : Taksi m Ot eli, maket, Ergi noğl u & Çalışl ar, 1998. . …………. : Ort aköy’ de Ev Maketi, Er gi noğl u & Çalışl ar, 2003 …………. : Borsa Lokant ası, gör ünüş, Er gi noğl u & Çalışl ar, 2000 …. . …. : Monev Vitri n Cephesi, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1997.. ……….. : TBWA, danı ş ma ve merdi vene bakı ş, Er gi n. & Çalı ş., 2000... : TBWA, gal eri den bakı ş, Er gi noğl u & Çalışl ar, 2000 ……. …. : TBWA, ofisl er den üst kat geçi şi ne bakı ş, Er g. & Çal., 2000.. : TBWA, pl an, Er gi noğl u & Çalışl ar, 2000 ………. …. .. : Mer di venden Mekana Bakı ş, Er gi noğl u & Çalışlar, 2001. ….. : Şeffaf saparat öre bakı ş, Er gi noğl u & Çalışl ar, 2001 …………. : Aşur Evi, mer di vene bakı ş, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1999 …….. : Şeffaf saparat ör, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1999 …. ……….. : Şeffaf şö mi ne, Er gi noğl u & Çalışl ar, 1999... ……….. . : Ankar a Büyükşehir Bel edi yesi, pl an, Can Çi ni ci, 2000... …… : Ankar a Büyükşehir Bel edi yesi, kitl e perspektif, C. Çi ni ci, 2000 : Ankar a Büyükşehir Bel edi yesi, iç perspektif, C. Çi ni ci, 2000.. : Evli yagil Evl eri, perspektif, Can Çi ni ci, 2000 …….. ……….. . : Evli yagil Evl eri, pl an, Can Çi ni ci, 2000 ………. . ……… : Evli yagil Evl eri, gör ünüş, Can Çi ni ci, 2000 …. . ……….. : İz mir Li man Böl gesi, gör ünüşl er, Can Çi ni ci, 2001 …. . …….. : Meclis Ca mi si, pl an, Can Çi ni ci, 1984 ………... …….. ... : Meclis Ca mi si, genel bakı ş, Can Çi ni ci, 1984 ……….. ……... : Meclis Ca mi si, iç mekan, Can Çi ni ci, 1984 ……
89 90 90 90 91 91 91 94 94 94 94 95 96 96 97 97 98 98 99 99 99 100 102 102 103 104 104 104 105 105 106 107 107 107 107 108 108 109 109 109 111 111 112 113 113 113 115 116 116 116
Şekil 3. 5. 5. 4. 4 Şekil 3. 5. 6. 1. 1 Şekil 3. 5. 6. 1. 2 Şekil 3. 5. 6. 1. 3 Şekil 3. 5. 6. 2. 1 Şekil 3. 5. 6. 2. 2 Şekil 3. 5. 6. 3. 1 Şekil 3. 5. 6. 3. 2 Şekil 3. 5. 6. 4. 1 Şekil 3. 5. 6. 4. 2 Şekil 3. 5. 6. 4. 3 Şekil 3. 5. 6. 4. 4 Şekil 3. 5. 6. 5. 1 Şekil 3. 5. 6. 5. 2 Şekil 3. 5. 6. 6. 1 Şekil 3. 5. 6. 6. 2 Şekil 3. 5. 6. 6. 3 Şekil 3. 5. 6. 7. 1 Şekil 3. 5. 6. 7. 2 Şekil 3. 5. 6. 7. 3
: Meclis Ca mi si, iç mekandan bahçeye bakı ş, Can Çi ni ci, 1984 : İst anbul Büyükşehir Beledi yesi, ön gör ünüş, M. T., 2001 …… : Pl an, Mur at Tabanlı oğlu, 2001 ……….. ……….. . : Yan gör ünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 2001 …. . ………. : Maxi Alışveriş Mer kezi, pl an, Mur at Tabanlı oğlu, 1999.. …... : Ön gör ünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 1999 …. . ………... : Mar ket Pl ace, pl an, Murat Tabanlı oğl u, 2001 …………. …. … : Yan gör ünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 2001 ……….. ……. : Doğan Medya Şehri, görünüş, Mur at Tabanlı oğlu, 1997 …. .... : Pl an, Mur at Tabanlı oğlu, 1997 …….. ……….. . : İç mekan, Mur at Tabanlı oğl u, 1997.. ……….. . : Ca m fasad, Mur at Tabanlı oğl u, 1997.. ………. : DPC, pl an, Mur at Tabanlı oğl u, 1999 …. . ………. : Gör ünüş, Mur at Tabanl ı oğl u, 1999 …. . ……… : Doğan Medya Şehri 93’-94’, yan gör ünüş, M. Taban., 1993 … : İç gör ünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 1993 ……….. ………. : Gal eri gör ünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 1993 …. . ……….. : Hannover Expo, ön görünüş, Mur at Tabanlı oğl u, 2000.. ……. : İç mekan, Mur at Tabanlı oğl u, 2000 …. . ………... : Pl an, Mur at Tabanlı oğlu, 2000.. ……….. .
116 120 120 120 121 121 122 122 123 123 123 123 125 125 126 126 126 127 127 128
ÖZET
Bu çalış ma, şeffaflı k kavra mı nı ve bu kavra mla mi marlı ğı n i çi nde bul unduğu ilişki yi gözl er önüne ser mekt edir. Anaht ar keli mel er: şeffaflı k, sayda mlı k, geçirgenli k, ör gütlenmiş şeffaflı k, kat manl aş ma, i ç i çe geç me, belirsizli k, eşza manlılık, kübi z m, hafifli k, dür üstl ük, yalı n ol arak el e alı nmıştır.
Şeffaflı k kavra mı nı sosyal, kült ürel ve fi zi ksel et kenl erl e beraber ele al an bu çalış mayl a, kavra mı n günü müze kadar yapıl an t ü m f arlı k t anı mlar ele alı narak şeffaflı ğı n i nsan yaşantısı ndaki yeri, kull anı m a maç ve araçl arı gözler önüne seril miştir.
İnsan kaynaklı bir uğraş ol an mi marlı kt a bu kavra mı n yansı mal arı incel enerek şeffaflı ğı n mi marlı kt a ne şekillerde ve ne a maçl a kull anıl dı ğı ort aya kon muşt ur. Tez çerçevesi nde; kavramı n deği şi mleri el e alı nırken t ek doğr u hedefl enme den, t ü m bakı ş açıl arı ile el e alı nmı ş ve bunl ar günün şartları, i nsan gereksi ni mleri, ul aşılan teknol oji, yapı m t ekni kleri, pisi kol oji k ve sosyal para metrel eri n neden ol duğu sebepl erle yargılanmıştır.
1. Böl ü m “giriş böl ü mü” ol up, bu böl ü mde s or un belirl enerek, çalış manı n sı nırl arı ort aya kon muşt ur.
2. Böl ümde önce şeffaflığı n farklı t anı mları el e alı narak kavra m t anıtıl mış sonra bu farklı t anı mları n yaşantı mızdaki kull anı mı ortaya konul muşt ur. Al gı üzeri nde dur ul arak al gı sal et menl erden, şeffaflı ğı n ne şekilde al gıl andı ğı ve bu al gı yı et kil eyen fakt örler irdel enmiştir. Tez kapsa mı nda bahsedil en şeffaflı k kavra mı nı n gerek görsel gerekse kavra msal ol arak hissedil mesi al gı sal yolla gerçekl eşir.
3. Böl ü mde şeffaflı k kavr a mı nı n mi marlı kt aki kull anı m şekill eri ve bunl arı n nedenl eri i ncel enmiş ve bunl ar ör nekl erle açı kl anmı ştır. Seçil en altı Tür k uygul a macı mi marı n şeffaflı k anl ayışları ve bu anl ayışı n yapıları ndaki yansı mal arı i ncelenmiştir. 4. Böl ü mde t ezi n önceki böl ü ml eri bağl a mı nda düşüncel er ort aya kon muşt ur.
SUMMARY
Thi s wor k st udi es t he concept of transparency and exhi bits t he r el ati ons bet ween t hi s concept and ar chit ect ure. The key wor ds are: transparency, per meabilit y, or gani zed transparency, l ayer d t ransparency, i nt er penetrati on, a mbi val ence, simul t aneit y, cubi s m, li ght ness, honesty, bare
Thi s wor k, whi ch st udi es t he concept of transparency t oget her wit h s oci al, cult ural and physi cal fact ors, demonstrat es t he r ol e transparency pl ays i n man’s l ife and its pur poses f or use and t ools by consi deri ng all different defi niti ons of t he concept up t o t oday.
In archit ect ure, a di sci pli ne whi ch i s ori ent ed t owar ds Ma n, t he r efl ecti ons of t hi s concept and i n t he f or ms of and t he pur poses f or t ransparency i s used i n archit ect ure are anal ysed.
Wi t hi n t he fra me wor k of t he t hesi s, no si ngl e tr uth was ai med at but t hey are st udi ed i n all vi e wpoi nts and j udged t hr ough causes resulti ng from t oday’s conditi ons, hu man needs, t echnol ogy devel oped, buil di ng t echni ques, phsychol ogi cal and s oci al para met ers whil e st udyi ng t he transaf or mati on of the concept.
Chapt er 1 i s “t he i ntroducti on” and i n t his chapt er t he pr obl e m i s present ed and t he li mit s of t he wor k is pr ovi ded.
Chapt er 2 anal yses different defi niti ons of transparency and t he concept i s i nt r oduced first and t hen t he r ol es t hese different defi niti ons pl ay i n our li ves are r eveal ed. And al so concentrat es on percepti on and f act ors of per cepti on, ho w t ransparency i s percei ved and t he f act ors t hat affect t hi s per cepti on. The f act t hat t he concept of transparency menti oned i n t he t hesi s i s f elt by bot h vi sual and concept ual means i s reali zed t hr ough percept ual means wit hi n t he fra me wor k of t he t hesis.
In Chapt er 3, t he ways t he concept of t ransparency i s e mpl ayed i n ar chitect ure and t he r easons underl yi ng t he m ar e anal ysed and exampl es are pr ovi ded t o expl ai n t he m. The concepti on of t ransparency accor di ng t o fi ve Tur ki sh pr acti ci ng ar chit ect s sel ect ed and t he refl ecti ons of t his concepti on i n their buil di ngs are st udi ed.
In Chapt er 4, r e mar ks are made wi t hi n t he cont ext of t he pr evi ous chapters of t he t hesi s.
1. GĠ RĠ ġ
1. 1. ÇALI ġ MANI N AMACI VE YÖNTE MĠ
Ġnsan yaĢantısı yoğun bir devi ni m i çi nde. Hayatı n akı Ģ hı zı, yeni bul uĢl ar, ekono mi k ve sosyal gereksi ni mler gün geçti kçe deği Ģ mekt e ve yeni den Ģekill en mekt e.
YaĢanan deği Ģi m ve bunun yar attı ğı psi kol oji k, sosyal et kil er düĢünül düğünde i nsan kaynaklı bir uğraĢ ol an mi marlı ğı n ve mi marlı ğa ait ol an kavra mları n da geçirdi ği deği Ģi mler anl aĢılabil mekt edir.
Ġncel edi ği miz kavra m, yani “Ģeffaflı k”, mi mari ni n yor umunda ve mi marl arı n kull andı ğı öne mli ar gü manl ardan biri ol duğu i çi n yaĢa mı n ve dol ayısı yl a mi marlı ğı n uğradı ğı bu deği Ģi mlerden et kilenmiĢ, çeĢitlili kler göst eri p Ģekil deği Ģtirmi Ģ ve pek çok anl a ma ve kull anı ma dönüĢebilir hal e gel miĢtir.
Bu t ezl e a maçl anan, değiĢi mleri n mi marlı k ve buna bağlı ol arak da Ģeffaflı k üzeri ndeki et kisi ni ve Türki ye‟deki Ģeffaflı k anl ayıĢı nı i ncel e mektir.
Bu i ncel e mede, birçok farklı gör üĢ ve düĢünce el e alı narak Ģeffaflı ğı n her yönü ort aya kon muĢ, kavra mı t anı mlayan farklı görüĢl ere yer veril miĢtir. Kavr a mı n görselleĢtirilerek güçl endiril mesi a macı yl a Ģeffaflı ğı kull anan düĢünür ve tasarı mcıl arı n referans ol arak göst eril di kl eri yapı ör nekl eri i ncel en miĢtir. Dol ayı sı yl a farklı t anı mlarla i ncel enen Ģeffaflı k bu t anı mları ör nekl eyen yapıl arla daha net bir Ģekil de ort aya kon muĢt ur.
ġeffaflı k kavra mı nı n, günü müz Tür k mi marlı ğı ndaki yansı mal arı nı n i ncel en mesi a macı yl a; uygul a mal arı ve ort aya koydukl arı mi mari anl ayıĢl arı yl a Tür ki yedeki mi marlı k pl atfor munda söz sahi bi ol an mi marl ardan gör üĢ me t al ep edil erek uygun ol anl arl a Ģeffaflı k üzerine söyl eĢiler yapıl mıĢ ve mi marl arı n yapıl arı, Ģeffaflı k anl ayıĢları ort aya konul muĢt ur. Bu gör üĢ mel er ve analizl er sonucu ol uĢan s onuç ür ün ise günü müz Tür ki yesi ndeki mi marl arı n Ģeffaflı k anl ayıĢları ndaki çeĢitlili k ol muĢt ur.
2. ġEFFAFLI ĞI N TANI MI VE ALGI LANMASI
2. 1. ġEFFAFLI ĞI N TANI MI ġeffaf : Sayda m
Sayda m : 1. Ġçi nden ıĢı ğı n geç mesi ne ve ar kası ndaki Ģeyl eri n gör ül mesi ne engel ol mayan (cisi m)
-geçen, ıĢı k gi bi
-çatl akl ar dan ıĢı k geç mesi ne i zi n veren
2. Mecaz anl a mı: Açı k, içt en, açı k yürekli, aklı ndan geçenl er kol ay anl aĢıl an, bili nen veya sezil en, yapmacı klı k ve i ki yüzl ül ükt en yoksun, aĢi kar, apaçı k.
ġeffaf; yani sayda m ol ma nit eli ği ya da durumu, sözl ük t anı mı yl a, kol ayca sapt anabilir ve t ümüyl e apaçı k ol ması gerekene -ıĢı k ve havayı geçirebilir ol ma dur u mu, ent el ekt üel bir zor unl ul uğun s onucu- kendili ği nden t al ebi mizi n maddesel bi r koĢul u; ve ki Ģili ği n bi r özelli ği; kur nazlı k, yap macı klı k veya i ki yüzl ül ükt en yoksunl uk; dol ayı sı yl a sayda m sıfatı, t ü müyl e fi zi ksel bir anl a m t anı mlayar ak, el eĢtirel bir paye ol arak i Ģl ev görerek ve hoĢ ol mayan ahl aki i mal ardan uzakt a ol ma dur u muyl a anl a ml andırılmı Ģtır.
ġeffaflı k bu kabul gören anl a mları ve çağrıĢtırdı ğı di ğer mecaz, yan anl a ml arı yl a tari h boyunca t opl um hayatı nda, birbiri nden farklı görevl er ve anl a ml ar yükl enmiĢ, bununl a birli kt e fi zi ksel bir özelli k ol ması nı n yanı sıra kült ürel ve s osyal bir ki mli k hali ne gel miĢtir. Ki mi za man savaĢl arı n patlak ver di ği anl arda karams arlı k ve çeliĢkilere karĢı dur ul uğun ve gerçeği n si mgesi ol muĢ, ki mi za man f arklı yaĢantı arayıĢları nı n veya el eĢtirel üt opyal arı n ana fi kri hali ne gel miĢ, bazen geli p geçen modada bir esi nti ol muĢ, bazen de t opl umun ayı pl arı üzeri ne çekil en per deyi kal dır mak i çi n ol uĢt urulan t epkil eri n a macı hali ne gel miĢtir. Kı sacası; modadan sanat a, Ģiirden edebi yata, politi kadan adal et e kadar t ü m yaĢantı mızı ni tel eyen bi r sıfat hali ne gel erek t opl umun her nokt ası na ve her anı na gir miĢtir.
Ancak bu i fadel ere ek ol arak, bir sanat eseri nde keĢfedil ecek bi r duru m ol ar ak Ģeffaflı k, Gyor gy Kepes'in '' Language of Vi si on" (Gör meni n Dili) adlı eserinde daha
al gılanması anl a mı na gelir. Mekan geri çekil mekle kal mayarak sürekli et kinli k i çi nde dal gal anır. ġeffaf fi gürleri n konu ml arı, her fi gür ün bir daha yakı ndaki bir daha uzakt aki ol arak gör ül mesi yl e i kili bir anl a m t aĢır. Birbiri ni n üst üne bi nen i ki ya da daha f azl a fi gür gör düğü müzde, eğer bunl arı n her biri üst üst e bi nen ort ak kı s mı kendi si ne i sti yorsa, mekansal boyutl arı n karĢıtlı ğı ile karĢı karĢı yayı z deme ktir. Bu karĢıtlı ğı çöz mek i çi n yeni bir görsel nit eli ği n varlı ğı na hük met mek gerekir. Fi gürl er sayda mlı ğa vakıftırlar: yani, görsel zarar ver meksi zi n birbirleri ni n i çi ne t a ma men girebilirl er. Ancak Ģeffaflı k görsel bir özelli k ol makt an f azl ası nı i çerir, daha geni Ģ bi r me kansal düzeni ifade eder [1].
Ro we ve Sl ut zky Ģeffaflı kl a il gili makal esi nde Ģeffaf ol anı, t ümüyl e sayda m ol an ol makt an uzakl aĢtırı yor ve onun yeri ne apaçı k, belirsiz ol an hali ne getiri yor. Bu tanı mla Ģeffaflı k, maddeni n kendi ne özgü bir nit eli ği ol abileceği gibi, farklı mal ze mel eri n bir arada ör gütl enmesi yl e al gı boyut unda yaratılabil en bir kavra m ol arak da kabul edil ebilir.
Ro we ve Sl ut zky' ni n bir Ameri kan j enerasyonu ve daha az bir Avr upa j ener asyonunu kırk seneli k bir '' ca m r üyası'' ndan uyandır ması ndaki baĢarı, sayda mlı k ve opaklı k arası nda, te mel ol andan daha deri n bir di yal ekti k ortaya koy ması na dayanır [2]. ġeffaflı ğı, ' sıradan, gerçek' (literal) ve ' gör üngüsel‟ ( pheno menal) adı altı nda i ki farklı gr upt a i ncel eyen Ro we ve Sl ut zky‟e göre, sadece Ģeffaf mal ze mel erle ol uĢan, geçirgenli k üzeri ne kurul u ve ar kadaki nesneleri n gör ünür kılı nması dur u munda ol uĢan ' düz anl a mlı Ģeffaflı k' sıradan, al eni ve aĢikar dı. Oysa farklı anl a ml ara ze mi n hazırlayan ' gör üngüsel sayda mlı k' Ģeffaf ol mayan mal ze mel erle de kur gul anabil en çok daha i nceli kli bir deneyi m i di. ġeffaflı k; tı pkı tel kafest e veya ca m per de duvar da ol duğu gi bi maddeni n kendili ği nden bir özelli ği ol abil eceği gi bi, bir örgütl e meni n neti cesi nde de el de edil ebilir.
Kepes' i n t anı mladı ğı Ģeffaflı k kavra mı ndan yol a çı kan Ro we ve Sl ut zky, gör üngüsel sayda mlı ğı “i ç i çe geçen nesnel er gör me ve her nesneni n payl aĢılan parçayı kendi ne yorarak büt ünl üğünü koru ması dur umu” ol arak tanı mladıl ar.
Bu t anı mlarla gerçek ve gör üngüsel Ģeffaflı ğı i ncel edi ği mizde, gerçek sayda mlı ğı n i ki kaynakt an t üredi ği ni hi ssedebiliriz, maki ne est eti ği ol arak adl andırılabil ecek Ģeyden ve Kübi st resi mden; gör üngüsel sayda mlı ğı n i se ol asılı kl a yal nızca Kübi st
resi mden t üredi ği ni hi ssederi z; 1911- 12 yılları ndan her hangi bir Kübi st t uval sayda m ol anı n bu i ki düzeni veya düzeyi ni n varlı ğı nı örnekl e meyi sağl ayabilir.
Cephedenli k, deri nli ği n bastırıl ması, mekanı n daraltıl ması, ı Ģı k kaynakl arını n t anı mı, nesnel eri n öne fırla ması, renk çeĢitlili ği ndeki sınırlılı k, eği k ve doğr usal ı zgara, çevrel geliĢi me eğili m, bunl arı n t ümü çözü msel Kübi z mi n özelli kl eri; 1911- 12 yılları nı n ti pi k düzenl emel eri nde, daha açı k bi r benzet meci a maçt an uzakt a, daha belirgi n bir öne me sahipl er. Bu r esi mlerde, nesnel eri n parçal ara ayrılıp yeni den birleĢtiril mesi ni n dı Ģı nda, bel ki de her Ģeyden fazla deri nli ği n daha da çekildi ği ni n ve Ģi mdi ı zgaraya bahĢedilen vur gunun arttı ğı nı n bili nci ne varı yor uz. Bu sıral arda i ki koor di nat siste mi ni n bi rbiri ne geçti ği ni keĢfedi yoruz. Bir yanda eği k ve eğri çi zgil eri n bir düzenl e mesi köĢegeni ne bir mekansal giri nti yi i ma edi yor. Di ğer yanda, bir di zi yat ay ve düĢey çizgi bunun zı ddı bir cephedenli k bil dirgesi i ma ediyor. Genel anl a mda, eği k ve eğri çi zgil er belli bir doğallık anl a mı t aĢırken doğr ul u ol anl ar gör ünt ü düzl e mi ni n yeniden il eri sür ül mesi ne yarayan bir geo metri kl eĢtirme eğili mi göst erir. Ama her i ki koordi natlar sist e mi de fi gürleri n eĢza manlı ol arak geni Ģl etil miĢ bir mekan i çi nde ve boyalı bir yüzey üzerinde yönl endiril mel eri ni sağl ar ken, kesiĢ mel eri, üst üst e bi nmel eri, i ç i çe geçmel eri, daha geni Ģ ve dal gal anan bi çi mleĢ mel er hali ne geliĢ mel eri, ti pi k Kübi st mot ifi ni n ol uĢumuna i zi n verir.
Ama, gözl e mci t üm bu ı zgaral arı n ort aya çı kar dı ğı düzl e mleri bir biri nden ayrıĢtırdı ğı nda, bazı aydı nlı k boya al anl arı ve daha yoğun r enkl endiril miĢ di ğerl eri arası ndaki zıtlı ğı n gitti kçe farkı na varır. Sel ül oiti nki ile akraba bir maddesel doğa atfedebileceği bazı düzl eml er il e özü yarı-saydamsı z di ğerleri ni, ve ı Ģı ğın il eti mine t ümüyl e yabancı bir maddeden baĢkal arı nı ayrıĢtırır. Ve t üm bu düzl e mleri n, yarı sayda m yada baĢka t ürl ü, ve göst er mecili k i çeri kleri nden bağı msı z ol arak, Kepes' i n sayda mlı k ol arak tanı mladı ğı gör ünü mün i çi nde kapsandı ğı nı keĢfedebilir.
ġekil 2. 1. 1. The Cl ari net Pl ayer, ġekil 2. 1. 2. The Port uguese, Pi casso,1911 Braque, 1911
Bu sayda mlı ğı n i kili doğası, her i kisi de 1911 t ari hli, pek de ti pi k ol ma yan bir Pi casso ol an The Cl ari net Pl ayer ( ġekil 2. 1. 1) ile Br aque' ı çok i yi t e msil eden The Port uguese ( ġekil 2. 1. 2) karĢılaĢtırılarak ve çözü ml enerek ör nekl enebilir. Her i ki resi mde de pira mit Ģekli ndeki bi çi m bir i mge i ma eder; der ken, Pi casso kendi pira mi di ni güçl ü bir dı Ģ hat yol uyl a t anı mlarken, Br aque daha kar maĢı k bir anl atı m yol u seçer. Pi casso' nun dı Ģ hattı öyl esi ne i ddi alı ve ar ka pl anı ndan öyl esi ne bağı msı zdır ki gözl e mci göreli ol arak deri n bir me kan i çi nde ayakt a duran açı kça sayda m bi r fi gür ü sezer gi bi ol ur ancak sonr adan bu sezgi yi mekanı n gerçek sı ğlı ğı nı hesaba kat acak Ģekil de yeni den t anı mlar. Braque' da i se res mi n oku ması bunun t a m tersi bir düzen i zl er. Yat ay ve düĢey ı zgaral a manı n aralı klı çi zgiler ve i çeri sokul an düzl e mlerle yaratılan hayli geliĢki n bir ağı, önceli kl e sı ğ ol an bir mekan kur ar ve gözl e mci ancak aĢa ma aĢa ma bu mekanı fi gür ün ma dde hali ni al ması na i zi n verecek bir deri nli k il e kuĢat ma ol anağı na kavuĢur. Braque fi gür il e ı zgaranı n bağı msı z okunabil mesi ol anağı nı sunar. Pi casso bunu pek sı nırlı yapar. Pi casso' nun ı zgarası daha çok fi gür ünün i çi nde kapsanır veya onu sabitleĢtir mek i çi n düĢünül müĢ bir çevrel et ken bi çi mi ol arak gör ünür.
Bu i ki resi mdeki yönte m f ar klılı kl arı nı n önemi ni abart mak çok kolay. Far klı za manl arda farklı veya benzer gör ünecekl erdir. Ama bu koĢutta farklı yöneli mleri n i mal arı nı n varlı ğı na i Ģaret et mek gereki yor. Pi casso' da deri n bir mekanda duran bir fi gür ün i çi nden bak manı n heyecanı nı n t adı nı çıkarırız; Br aque' ı n sı ğ, yassıltıl mıĢ, yanl ara doğr u geni Ģl etilmi Ģ mekanı nda i se, bi ze maddesel ol arak belirgin her hangi
bir nesne sağl an maz. Bi ri nde ger çek di ğeri nde i se gör üngüsel sayda mlı ğı n gör ünü münü al gılarız [1].
ġekil 2. 1. 3. Vill a St ei n, Le Corbusi er, 1926
ġekil 2. 1. 4. Bauhaus, Walt er Gropi us, 1926
Ro we ve Sl ut zky, Walt er Gr opi us' un Bauhaus bi nası nı ve Le Cor busi er Vi ll a St ei n yapı sı nı gerçek ve görüngüsel sayda mlı k açısı ndan karĢılaĢtır mıĢtır. Bauhaus bi nası nda sadece Ģeffaf mal ze mel erle ol uĢan, geçirgenli k üzeri ne kur ul u ve ar kadaki nesnel eri n gör ünür kılı nması dur umunda ol uĢan ' düz anl a mlı Ģeffaflı k' sıradan, al eni ve aĢi kardı (ġekil 2. 1. 4).
Le Cor busi er'ı n Villa Stei n yapısı na baktı ğı mızda i se; Kepes'i n saydaml ı ğa özgü kabul etti ği o mekansal boyutl arı n karĢıtlı ğı var dır. Ol gu ve i ma arası nda sürekli bir di yal ekti k var dır. Derin mekanı n gerçekli ği s ür ekli sı ğı n i ması nın karĢı sı na çı karılı yor ve sonuçt aki gerili m yol uyl a, bir oku ma ar dı ndan di ğeri dayatılı yor. Bi nanı n hac mi ni, düĢeyde böl en beĢ ve yat ay ol arak kesen dört kat var dır. Mekanı n t ümü, za man za man di kkat i st eyecek ve bu mekan ı zgaral a ması böyl ece sürekli yor um dal gal anmal arı ile sonuçl anacak ( ġekil 2. 1.3 ve ġekil 2. 1. 5).
Yüzeysel ol arak, Vill a St ei n‟ı n bahçe cephesi ve Bauhaus' daki at öl ye kanadı nı n gör ünüĢl eri benze mi yor denil e mez. Her i kisi de çı kmalı duvar düzl e mleri ne yer verir ve her hangi bir kesi nti ye izi n ver mez; her i kisi de ca mı n köĢede de deva mı na özel bir özen göst erir. Ama bunun öt esi nde benzerli k ara mak boĢuna ol ur. Bu nokt adan sonra, Le Cor busi er'i n asal ol arak ca mı n düzl e msel özelli kl eri ile, Gr opi us'un i se yarı sayda m nit eli kl eri ile il gilendi ği ni söyl eyebiliriz. Ca m böl üml e mel eri yl e neredeyse aynı yüksekli kt e bir duvar yüzeyi ort aya koy makl a, Le Cor busi er ca m düzl e mi ni sağl a mlaĢtırır ve ona bir yüzey gerili mi sağl ar; Gr opi us i se yarı sayda m yüzeyi ni n per de kut usu gi bi çı kma yapan bir yat ay bantla neredeyse gevĢekçe sar kan gör ünü müne razı ol ur. Vi ll a St ei n' da pencerel eri n çerçevel eri ni n bel ki de duvar yüzeyi ni n ar kası ndan geçti ği al danıĢı nı n t adı çı karılabilir; a ma, Bauhaus' da, pencereni n ar kası ndan döĢe meni n bastırdı ğı nı n bir an i çi n ol sun farkı nda ol ma mak ol anaksı z ol duğundan, böyl esi kurgul ara kapıl mak mü mkün değil dir.
Bauhaus' un at öl ye kanadı nda al kıĢlanan baĢlı baĢına gerçek sayda mlı ktır, Vi ll a St ei n ' da di kkati mizi çeken i se gör üngüsel sayda mlı ktı. Bur ada sayda mlı ğa, bir pencereni n aracılı ğı yl a değil, "görsel zarar ver meksi zi n bi rbiri ni n i çi ne t a ma men giren'' ana kavra mları n bili nci ne vardırıl ma mı z yol uyl a ul aĢıldı ğı nı n ayırı mına varı yoruz [1].
ġekil 2. 1. 6. Al gi ers Bl oğu, Le Cor busi er, 1938
Ma kal eni n i ki nci kı s mı nda yapıl an bu gör üngüsel Ģeffaflı k t anı mına cephe düzeyi nde bir ör nek ol arak Le Cor busi er' i n Al gi ers Bl oğu çi zi mleri göst eril ebilir. Bu bi nanı n cephesi ni n en az dört farklı bi çi mde okunabil eceği nden öt ürü i nceli kli bir Ģeffaflı ğa sahi p ol duğu düĢünül ebilir (ġekil 2. 1. 6).
1- Göz, yapı yı 4 kesi n parçaya böl en 3 yat ay Ģerit ol uĢt ur ur.
2- Eğer bunl ar gör ül mez veya çeki ni k kalırsa göz, güneĢ kırı cı nı n hücresel desenli yapı sı nı al gıl ayacak ve bu yüzey kendi ni yavaĢ yavaĢ yat ay Ģeritl eri n ar kası ndan uzat acak.
3- GüneĢ kırı cı nı n böl mesi yle yüzeyi n sol t arafı rahat gör ül ür, gözl e mci; yüzeyi kesi p alt katla çatı yı bağlayan bir kanal fi gür ü kafası nda ol uĢt urur.
4- Bu ol uĢan fi gür bi nanı n 3 mer kezi katı yl a birleĢti ği nde göz, daha önceki anl atı mlarla beraber kompozisyonu E Ģekli nde al gılar.
Böyl eli kl e Ro we ve Sl utzky; Ģeffaflı ğı n, maddeni n her hangi bir fi zi ksel özelli ği ol ma t anı mı ndan ol dukça ayrı bir t anı mı daha ol duğunu ort aya koyuyor. ġeffaf ol an t ümüyl e sayda m ol andan uzakl aĢı yor ve onun yeri ne, apaçı k belirsiz olan hali ne geli yor. Bel ki de bu düĢünceni n uç nokt ası olarak düĢünül mesi gereken; görsel kar maĢa, kaos …
ġeffaflı ğı t anı mlayan di ğer kavra m i se geçirgenliktir. ġeffaflı k t anı mı ndan çı kartılan “ıĢı ğı ve gör ünt üyü geçirebilen” ci si m i baresi “geçirgenli k” kavra mı nı n gereklili ği ni ifade eder. Bu gerek maddeni n fi zi ksel özelli ği nden kaynakl anan bir niteli k ol arak
gerekse or gani zasyona dı Ģt an yapıl an et ki yl e Ģeffaflı ğı yarat an kavra mlardan biri hali ne gelir. ġeffaflı k tanı mındaki „arkası nı göst erebil me nit eli ği‟ geçirgenli k kavra mı nı doğur ur. ġeffaflı ğı n derecel endiril mesi de yi ne geçirgenli ğe bağlı ol arak deği Ģi m göst erir. Kavramı bu açı dan el e al dı ğı mız za man pl an düzeyi nde var ol an bir geçirgenli kt en bahset mek de mü mkündür.
Tü m bu f arklı t anı mlarla birli kt e Ģeffaflı k kavra mı hayatı mızı n her nokt ası na gir mekt e ve çoğu za man sosyal yaĢantı mızda da kendi ni hi ssettir mekt edir. Hayatı n t üm al anl arı nda var ol an Ģeffaflı k i çi n edebi yatı, modayı, sanatı t eknoloji yi veya adal et siste mi ni örnek olarak verebiliriz.
Edebi yatta, Ģeffaflı ğı n farklı i ki Ģekil de var ol duğunu söyl e mek mü mkündür. Ja mes Joyce' un t ürl ü sözcük bitiĢi mleri yl e, bir çar pıtma, yeni den düzenl e me ve doubl e ent endre süreci yol uyl a Kepes' i n, görsel zarar ver meksi zi n birbiri ni n i çi ne t a ma men gir meksi zi n ger çek eĢdeğeri, dil bili msel bir sayda mlı k et ki si ni n sağl anabil eceği ni n ve bu J oycevari "bitiĢi mler"den biri ni deneyi ml eyenl eri n biri nci bir anl am düzl e mi içi nden geri de yat an di ğerleri ne bak ma duygusunun t adı çı karılır [ 1]. Anl atı mdaki eĢza manlı fi kirl eri n uyandır dı ğı heyecan, t ek t ek sözcükl eri n (i st er yalı n olarak i st er birer met afor ol arak kullanıl mıĢ ol sunl ar), bir araya getiril mesi nden, bir cü ml eni n ta m yeri ni bul muĢ ol ması ndan ve hatt a baĢka sözcük, cü ml e, vb. öğel erin yazı dı Ģı bırakıl mıĢ ol ması ndan kaynakl anabilir [ 3].
ġeffaflı ğı n edebi yattaki yansı ması bu eĢza manlı anl a m al gısı dıĢı nda edebi eserl ere konu ol ması yl a da gerçekl enmekt edir. ġeffafl aĢ manı n nedenl eri nden ol an yalı nlı k ve hafifleĢ me i nsanı doğaya yakı nl aĢtırır. ġeffaflı k da çoğu za man i nsan ve doğa arası nda büt ünl eĢ meni n si mgesi hali ne gel erek mi mari yl e yapıl ara, Ģiirlerle edebi yat a akt arıl mıĢtır. Bar bara Baran‟ı n “The Hall of Glass” Ģiiri nde bu bul uĢ ma dile gelir: “ …
güneĢ Ģi mdi her gün daha sıcak ve daha yukar dan yüksel di kçe, cam da her gün baĢka sırları nı açar. Ġçi nde renkler, çekilir ve dağılır, titreĢir ve at ar. Üstten güneĢi n geçiĢi ni
res meder, kuĢl arı n göçl eri ni yansıtır; dı Ģarı daki yosun yeĢili dünyayı çi zer, alev
al ev gün batı mları nı, lacivert bir gökt eki bul utl arı. Ca m gün boyunca çırpı nır, at ar, sal onl arı nda yaĢa mı n tı nısı.
…” [ 4].
ġeffaflı k kavra mı na popül erli k kazandıran al anl arı n bir di ğeri ise gi ysi t asarı mı ya da „ moda‟ dır. Avangart moda t asarı mcı sı Rıfat Özbek‟i n sayda mlı ğı n derecel eri ni araĢtıran i ki dene mesi ve Rott erda m Art I nstitut e‟dan bir öğrenci ni n mezuni yet pr oj esi moda dünyası nı n yakl aĢı mını yansıtı yor [5] (ġekil 2. 1. 7 ve ġekil 2. 1. 8).
ġekil 2. 1.7. ġekil 2. 1. 8.
ġeffaf Moda Kol eksi yonu, Rıfat Özbek Art Ġnstit ut e‟ de Mezuni yet Proj esi Moda gi bi t opl um hayatı nda popül erli ği ol an sanatta da Ģeffaflı kt an söz edil ebilir. Kübi st resi mler Ģeffaflı ğın en belirgi n ör nekl eri ndendir.
1912' ye doğr u eĢza manlılı ğı n öne çı ktı ğı kübi z mde, Parisli ressa mlar Ģu dili kull anı yor du: " Bir cismi , ör neği n bir kut u veya bir masayı gör üyor ve gör ünt ül üyor um. Onu bi r bakı Ģ açısı ndan gör üyorum ve portresi ni üç boyut uyl a bu bakı Ģ nokt ası na göre çi ziyor um. Fakat kut uyu elimde çevirdi ği mde veya ben masanı n çevresi nde döndüğü mde, her adı mı mda bakı Ģ nokta m deği Ģi yor ve her defası nda yeni bir perspektif yap mak zor unda kalı yor um. Öyl eyse ci s mi n gerçeği t a ma men perspektifı n üç boyut u i çi nde değil dir: cis mi t ümü il e el de et mek i çi n, onu sonsuz sayı da bakı Ģ nokt ası na göre sonsuz sayı da perspektifle gör ünt ül e meli yi m. De mek ki gel eneksel üç boyut a eklenen bir baĢka öge de var: bu bakı Ģ açısı nı n ard ar da yer deği Ģtir mel eri dir." [6]
Kübi st ressa ml ar bu düĢünceyi t ek bir resi mde aynı cis mi n çeĢitli bakıĢ noktal arı ndan gör ünt ül eri ni üst üst e çizerek ort aya koy muĢl ardır. Burada aynı cis mi n eĢ za manlı
ol arak birden fazl a gör ünt üsünün al gılanması; fi zi ksel Ģeffaflı kt a, Ģeffaf mal ze me il e ar kası ndaki cis min aynı anda al gılanması ol arak da düĢünül ebilir.
P. Jeanneret, Le Cor busier‟i n yaptı ğı; aslı yağlı boya ol an t abl oda; kitap, ĢiĢe, tabakl ar, git ar aynı anda he m pl an he m de üçüncü boyutt a al gılanmakt adır. Resi m düzl e mi ne paral el ol arak düĢünül müĢ ar ka pl anda da ( paral el düzl e mde) öndeki obj el eri n göl gel eri ol arak yor u ml anan baĢka bir düzl e m bul un makt adır. Cor busi er‟i n bi nal arı nda da uygul adığı eĢza manlı al gıla maya i mkan veren kat manl aĢma nı n, i ki boyutl u resi m düzl e mi ndeki ifadesi ne örnek ol ur [7] (ġekil 2. 1. 9).
ġekil 2.1. 9. Still Life, Le Cor busier, 1920
Topl umdaki Ģeffaflı ğı ikti dar ve adal et düzeyinde i ncel edi ği mizde hem moder n i kti darı n gözeti mi i çi n önerilebilecek bir ĢeffaflaĢ madan bahsedebiliriz he m de karanlı kt a kal an adal eti açı k ve adil bir gör ünüme bür ündürebil mek i çin kull anıl an si mgesel bir Ģeffaflı kt an söz edebiliriz.
Ġkti darı n kendi ni göst eriĢ ve debdebe i çi nde dı Ģa vur duğu, gücünü bu göst eriĢt en al dı ğı eski si yasal sistemden mü mkün ol duğunca ve gi derek art an bir Ģekil de gör ün mez hal e gel di ği moder n si yaset siste mi ne geçiĢ, bir yandan i kti darı ki Ģil eĢtiren hükü mdarı n yeri ne, adsı z ki Ģiler t arafı ndan kull anılan bir yöneti m aygıtı nı n yerl eĢ mesi yl e, di ğer yandan da ka muya açı k cezal andır madan, gi zli cezalandır maya doğr u ol an bir hareketle belirlenmekt edir. Kendi ni öne çı kartan i kti dar bireyi n ol uĢ ması nı engelle miĢtir; oysa karanlı kl ara çekil en moder n i kti dar her kesi bireyselleĢtir mek i st e mekt edir; çünkü bireyselleĢtir mek, gözeti m altı nda t ut mak ve cezal andır mak yani egeme n ol mak de mektir. Böyl ece moder n i kti dar çocuğu okull a, hast ayı hast aneyl e, deli yi tı mar haneyl e, askeri or duyl a, suçl uyu hapi shaneyl e kuĢat arak bireyselleĢtir miĢ, kaydet miĢ, sayısal hale getir miĢ, ege men ol muĢt ur. Her
ki Ģi bir yer de kayıtlı hale geli nce, her kes denetim altı nda ol acak, gözetim altı nda t ut ul acaktır [8].
Moder n i kti dar büyük gözaltı dır. Bu düĢünceye önerilebilecek en i yi çözü mse bel ki de bili m kur gu fil mleri ndeki gi bi gözeti mi ve dol ayı sı yl a ege menli ği sağl ayacak ol an Ģeffaf bir kenttir: Ģeffaf duvarl ar ar kası nda, i nsanl arı i zl eyen i kti dar ve karanlı kl ara çekil en i kti darı n görevl endirdi ği, yanlıĢ davranıĢl arı t eknol oji k al etl eri yl e cezal andıran sözde “kor uyucul ar” …
He m bu hazi n sona karĢı t epki ol arak he m de karanlı kl ara çekil en modern i kti darı biraz daha ka muya yakınl aĢtır mak i çi n Ģeffafl aĢma, karanlı kl arı n köt ül üğüne karĢı dür üstl üğün si mgesi ol arak günü müz mi marisi nde et kisi ni göst erir.
Mi marl ar; adal eti, i kti darı ve karanlı kt a kal an t üm yöneti m ot oriteleri ni ĢeffaflaĢtır mak sureti yl e bunl arı n dür üstl üğünü, açı klı ğı nı ve i çt enli ği ni hal ka yansıt maya çalıĢır. Kullanılan Ģeffaflı k, fi zi ksel bir mat eryal ol ması nı n yanı sıra i deol oji k bir si mge hali ni al mıĢtır.
Ül ke mi zde de Ģeffafl aĢması düĢünül en adal et siste mi yurt dıĢı ndaki ör nekl eri gi bi yapı bünyesi nde se mboli k bir anl a mda vücuda gel e mese de bu konu sanat çevrel eri nce el e alı nmıĢtır. Canan ġenol‟un yaptı ğı çalıĢ ma ĢeffaflaĢan adal et il e birli kt e ul aĢ mayı düĢündüğü müz Ģeffaf karakol imgesi ni yansıtı yor (ġekil 2. 1. 10).
ġekil 2. 1. 10.
Bu eser ol uĢt urduğu kavra msal Ģeffaflı ğı n yanı sıra çalıĢ ma t ekni ği yl e eĢza manlılı ğa da sahi p bir ör nektir. Kübi st resi mler deki aynı anlı al gı yı çağrı Ģtıran; eĢ za manlı ol arak i nsan grupl arı nı n halleri ni yansıtan bir çalıĢ madır.
ġeffaflı ğı n t eknol oji deki yansı ması i se eĢza manlılığı beraberi nde getir mektedir. Belli bir neden i çi n üretilen çeĢitli t eknol oji k aygıtları n, üretil me a maçl arı dı Ģı ndaki kull anı mı eĢza manlı bir kull anı m ol arak nit el endirilebilir. EĢza manlılı k ka meral arla kontrol edilen bir mekanı n birden çok gör ünt üsünün aynı anda kontrol ör tarafı ndan izlenmesi o mekanı n eĢza manlı gör ünt ül eri ni dol ayısı yl a al gısı nı ol uĢt urur. Kübi st ressa mları n bir cis mi çizerken onun birden çok gör ünüĢünü aynı t uval üzeri ne res met me mantı ğı nı n t eknol oji k bir versi yonu ol arak da düĢünül ebil ecek bu gözl e m Ro we ve Sl ut zky‟ ni n makal el eri nde t anı mladı kları gör üngüsel Ģeffaflı ktaki birden fazl a i majı n aynı anlı ol arak al gısı nı doğur ur. EĢza manlılı ğı n görselli k dı Ģında al gı sal ol arak kull anı mı da Ģeffaflı ğı doğur ur. Teknol oji yl e beraber geliĢen fil m endüstrisi nde de bu t ür al gıla mal ara dayalı fil mler di kkati çeker. “Fi ght Cl ub” ı nda bunl ara ör nek ol abileceği fil mlerde konu edil en ol ayl ardaki eĢza manlılı ğın i zl eyi ci üzeri nde yarat acağı anl am kar maĢası ve belirsizli k, bazen bir sır per desi ar kası nda bırakılırken bazen de filmi n son karesi ndeki bir ol ayl a açı klı ğa kavuĢur. Daha çok, çift karakt erli i nsanl arı n ya da Ģi zofrenl eri n yaĢantıları ndaki gi di p gel mel er, aynı anda t ek ki Ģi i çi n ol uĢt urul an bir den f azl a hayat veya il k önce f ar klı i ki ki Ģi gi bi tanıtılan i ki karakt eri n sonunda bir karakt er olduğunun anl aĢıl ması eĢza manlılı k konul u fil mleri ol uĢt urur. Görselli kt en zi yade, al gısal ol arak kavranabil en bu eĢza manlılı k ise yi ne görüngüsel Ģeffaflı ğı beraberi nde getirir.
2. 2. ġEFFAFLI K ALGI
ġeffaflı k kavra mı nı n gerek görsel gerekse kavra msal ol arak hi ssedil mesi algı sal yoll a gerçekl eĢir. Bu böl üm kapsa mı nda al gı dan ve Ģeffaflı k al gısı nı n nasıl gerçekl eĢti ği ni, buna et ki eden fakt örleri i ncel eyeceği z.
2. 2. 1. ALGI
Al gı; duyu verileri ni ör gütl eyi p yor uml ayarak çevreni zdeki nesne ve ol aylara anl a m ver me süreci ne verilen ad [ 9]; nesnel dünyayı duyul ar yol uyl a öznel bili nce akt ar maktır.
Al gıl a ma çevreden kaynakl anan uyarı cı et kileri n duyu or ganl arı ve zi hi nsel i Ģl e ml er yar dı mı il e kavranması-amaçlı bil gi al ma-süreci dir. Duyul arla farkı na varma ve akıl yol u il e bil gi al ma ol ma k üzere i ki et ki nli ği bi r den i çeren al gıl a ma “seç mek” de mektir ve dı Ģ dünyayı anl a mak i çi n seçi msel algıl a manı n kuralları nı bilme k gerekir [10].
Al gıl a ma süreci nde nesne; kendi si nde var ol anl arı dıĢavur ması, bellek ol uĢt ur ması içi n si mgel ere i hti yaç duy makt adır. Si mgelerle ifade edil ebilen gerçekl eri n anl aĢılabilir ol ması daha kol ay ol makt adır. Ġ nsan etrafı nda bul unan doğal çevre içerisi ndeki ni cel değerler yar dı mıyl a ol uĢt urmuĢ ol duğu Ģe mal ar ve bunl arı n et kileĢi mi il e bir sonuca yönel mekt edir. Veya varol an büt ünü anl ayabil mek i çi n onu ol uĢt uran parçal arı deneysel yönt e mlerle bul maya çalıĢ makt adır. Tü mevarı m ve t ümdengeli m yönt e mleri i çerisi nde nit el ve ni cel verilerin birarada değerl endirilebil mel eri de bili mleri n kull andı ğı bir yönt e m ol up, bu yönt em al gı nı ma ve di ğer anl aĢıla mayan kavra ml arı n açı kl anabil mesi içi n gerekli dir [11].
Her al gıla ma ol ayı, gel en duyusal verilere dayanılarak, dıĢ dünya hakkı nda kur ul an bir kura mdır. Bu kavram dene meye açı k geçi ci bir kura mdır ve sonradan gel en duyusal veril erl e ya daha kuvvetl enir, ya da zayıflayarak yeri ni baĢka geçi ci kur a ma terk eder. Her birey kuramı nı, kendi yaĢantısı ve deneyi mleri çerçevesi nde kurar. Al gıl a ma süreci ndeki ilk nokt a seçi cili ktir. Ġnsan çevresi ni geliĢi güzel bir düzen içerisi nde al gıla ma makt adır. Duyusal girdileri derler, t oparl ar, bir düzene s okar ve onl ara bir anl a m verir. Al gıl a ma süreci nde i nsan çevresi ni seçi ci bir bi çi mde al gıla makt a, uyarı cıları n t ümünü al gılaya ma makt adır. Ġ nsan beyni ni duyu veril eri ni n ta ma mı nı i Ģl eyerek anla mlı bir al gı ol uĢt urması sı nırlı ol duğundan, belirli deği Ģkenl eri n et kisi altı nda sürekli seçerek al gılama kt adır. Al gısal seçi mi et kil eyen deği Ģkenl er ise uyarı nın ve al gılayı cı nı n özelli kl eri yl e iliĢkili dir. Uyarı cı nı n büyükl üğü, Ģi ddetli, hareketlili ği; al gılayı cı nı n i se il gi ve gereksi ni mi seçi cili kt e öne m kazan makt adır.
Al gıl a ma süreci kiĢj ye, çevreye ve za mana göre değiĢi kli k göst eren bir süreçtir ve Ģu koĢullarda gerçekl eĢir:
1- A1gıl a ma, aktif bir süreçtir; davr anı Ģ, al gıl ayan bi reyi n ve al gıl anan nesneni n özelli kl eri ni n büt ünl üğü içi nde değerlendirilir.
2- A1gıl a ma, güdü ml ü t epkil eri n yar dı mı yl a açı kl ana maz s özgeli mi labor at uvar ort a mı nda i st enen koĢulları sağl ayan uyarı cı nı n al gıl anması sonucu ortaya çı kan, değerl eri n gerçeği yansıtması söz konusu ol a maz.
3- Ġ nsani-çevre iliĢki si, di na mi k bir süreci i çerir; hareket/ devi ni m, al gıl a mada öne mli rol oyna makt adır.
4- Al gı, ki Ģil ere gör e deği Ģen bir ol gudur; sahi p ol unan çevr e i majı, mevcut moti vasyon ve t ut umlara bağlı ol duğu kadar, geç miĢ deneyi mlere de dayanma kt adır. 5- Al gıl a mada i nsan, çevresi nden a maçl an ma uygun bil gi al makt adır; bekl entil er ve eğili mler al gıla mayı yönlendirir [12].
Al gı farklı araĢtır macılar t arafı ndan farklı probl e m al anl arı kapsamı nda el e alı nmıĢtır. Bunl ar;
- Davr anı Ģ Psi kol ojisi, - Psi koanali z,
- Bil diriĢi m Kur a mı, - Büt ünl ük Teori si, - Gest alt Psi kol ojisi,
Ģekli nde ifade edil mekt edir.
DavranıĢ t eorileri; i nsanın kendi si ni n de i ncel e meye doğr udan katılı mını n söz konusu ol duğu ve i nsan davranıĢları nı n t e mel alı ndı ğı felsefi bir boyut i çerir. Davr anı Ģ teoril eri et ki-t epki modeli ne dayanır. Ġ nsan çevr esi nden al mıĢ ol duğu bi rt akı m ' uyarıcı'larla çeĢitli davranıĢl ar göst er mekt e ve çevre, davranıĢl ar üzeri nde bi çi mlendir me ve yönl endir me et kisi ne sahi p ol makt adır [11].
Si gmund Fr eud t arafı ndan t eori k t abanı ol uĢt urulmuĢ ol an ' psi koanali z' kavra mı nda ise ki Ģi gerçekl eĢtire medi ği ve bastır mıĢ ol duğu birtakı m i st ekl eri ni bili nç tarafı ndan bili nçaltı na at makt a daha sonra geri pl anda kal mıĢ ol an bil giler, istek ve arzul ar, bir Ģekil de ort aya çı kma, belir me ol asılı ğı nı göst er mekt edir [11].
Ġçgüdü kura mı ol arak da bili nen ' psi koanali z' de kiĢili ği n ol uĢ ması ve geliĢmesi çevre ile iliĢkili dir. Ġnsan çevreden al mıĢ ol duğu bil gileri değer ol uĢt urarak, bir öl çüde, yeni den çevreye yansıt makt adır. Bu yansıt mayı yapar ken de t opl um i çerisi nde sahi p ol duğu r ol e uygun cevapl ar ver mekt edir. Ör neği n mi marl ar ol uĢt urdukl arı
me kanl arda, ressa mlar yarattı k1arı t abl ol arı nda, yazarl ar da bu t epkil eri geri verecek edebi yapıtları nda bu ol guyu ifade et mekt edir [11].
Bil diriĢi m kura mı, bildiri alıĢveriĢi nde ol an si st e mleri bil dirileri n nit eli ği doğr ult usunda araĢtırır. Bil dirileri n azlı ğı, çokl uğu, basitli ği, kar maĢı klı ğı, özgünl üğü ve hangi dur uml arda esteti k ür ünl er ver meye baĢladı ğı öne mli dir. Bil diri el e manl arı hangi özelli kl eri t aĢı dı ğı za man, veri ci ve alı cı est eti k bir alıĢveriĢe baĢl ar . Eğer bil diriler alıcı nı n davranı Ģı nı değiĢtiri yorsa alıcı i çi nde değer öğesi var dır, aksi takdirde bil gi ol makt an öteye gi de me mekt edir [11].
Büt ünl ük t eorisi nde i se t ü m al gı t eorileri bir büt ün ol arak el e alı nmakt a ve davranı Ģ hepsi yl e beraber al gılanma kt adır.
Büt ünün ve parçal ar arası iliĢki ni n daha fazl a anl a m i fade etti ği ni savunan Gest alt Psi kol ojisi, i nsanı n belleği nde ol uĢt ur muĢ ol duğu zi hi nsel Ģe mal ar yardı mı il e al gılanabil mekt edir. Zi hinsel Ģe mal ar i çerisi nde bu iliĢkileri n anl aĢıl ması Ģekilleri n biraraya geliĢ bi çi mleri (düzenl e me il kel eri), bu il kel eri n bellekt e yer etmesi ni ve et kileri ni n güçl ü/ zayıf olması nı sağl ayan ' al an kuvvetleri'; son ol arak da yi ne bell ekt e birtakı m nör ol oji k süreçlerle il gisi ol an ' izomorfiz m'i n sonucunda ol maktadır. Bi r ör gütlenme ya da or ganizasyon sonucu doğan algı dan söz et mek mü mkündür. Al an kuvvetleri; fizi kt eki manyeti k al an gi bi, bir uygul a ma al anı na, hareket yönü ve doğr ult usuna sahi ptir. Bu özelli kl eri n dur umuna, meydana geliĢ bi çi mine göre de sahi p ol dukl arı et kiler güçl ü veya zayıf ol makt adır.
Gest alt il kel eri n öne mli kavra mları Ģu Ģekil de sıralan makt adır:
ġekil - ze mi n iliĢkisi: Büt ün al gıla mal arda bir Ģekil bir de ze mi n var dır ve Ģekil ar ka yüzeyi ol uĢt uran ze mi n içerisi nde anl a m kazan makt adır (ġekil 2. 2. 1. 1).
Çevrel eyen bir Ģekli n bağl a mı nda gör ül en bir Ģekil, hangi si ni n hangisi ol duğunu seçen zi hi n tarafı ndan, bir arka pl an üst ündeki bi çim ol arak yor uml anır.
Deva mlılı k: Al gıla ma alanı nda bul unan ve aynı yönde gi den biri mler birbirl eri yl e iliĢkili ol arak al gılanırlar ( ġekil 2. 2. 1. 2).
ġekil 2. 2. 1. 2. Al gıl a mada deva mlılı k il kesi ne ör nek
Yakı nlı k: Birbiri ne yakın nesnel er gr up ol arak al gılanırlar. Nesnel er, aral arı ndaki mesafeni n de et kisi yl e, organi ze ol muĢ bir büt ünü t e msil edi yor ol arak görül ür ( ġekil 2. 2. 1. 3).
ġekil 2. 2. 1. 3. Al gıl a mada yakı nlı k il kesine ör nek
Ta ma ml a ma il kesi: Bi r nesneni n t a ma mı gör ünmese de nesne t a ma ml anmı Ģ ol arak al gılanabilir. Zi hi n t anıyabil eceği bir i mgeyi çağrıĢtıran ögel er sunul duğunda, en yalı n ve en büyüğü ol uĢturacak Ģekil de verilenl eri ta ma ml ar (ġekil 2. 2. 1. 4).
Gör ünen Ģekiller dağı nı k bi çi mde kağıt üzeri nde duran l ekel erden ol uĢt uğu hall erde, bi z belirli bir yapı yı ta maml ayı p görebil mekt eyi z.
Be nzerli k: Bi r biri ne benzer biri mler bir al gı sal büt ünl ük kazanırl ar. Uf ak dai rel eri n benzerli ği nasıl bir bi çi m al gılayacağı mızı belirleme kt edir (ġekil 2. 2. 1. 5).
ġekil 2. 2. 1. 5. Al gıl a mada benzerli k il kesi ne ör nek
Ancak günü müz çevresinde, deği Ģen t eknol oji ve bil gi biri ki mi nedeni yle al gıl a ma konusunda da bazı ufak f ar klılaĢ mal ar ol uĢ muĢtur. EĢza manlılı k ve görsel al gı da i majl arı n beyi nde depolan mal arı bir yandan al gı yı farklılaĢtırırken bir yandan da Ģeffaflı k içi n yeni bakıĢ açıları nı n ol uĢ ması nı sağl ama kt adır.
ġeffaflı ğı n al gısı nda öne mli ol an fakt örlerden biri görsel al gı dır. Dı Ģ mekanda gerçekl eĢen büt ün sosyal akti vitelerde ve i nsanl ar arası ndaki iliĢkil erde, gör me duyusu biri nci derecede öne m kazan makt adır.
Gör me duyusunun çevredeki ol uĢuml arı al gıla ma f ar klılı kl arı göst erdi ği ve t asarı m süreci ni öne mli öl çüde et kiledi ği gözl e mlen mektedir. Bu veriler, fi zi ksel çevreni n bi çi mleniĢi ni n iliĢkilerin kavranabil mesi, mekansal ol uĢum ve boyutl arı n al gılanabil mesi i çi n en öne mli kriteri n i nsan duyul arı ol duğunun göst ergesi dir. Al gı ise duyudan farklı ol arak ki Ģi ni n bekl entileri ni, geç miĢ deneyi mleri ni ve öğr en me süreçl eri ni de i çerir ki bu süreçt e, i ç ve dı Ģ et kenl er birbirleri ni et kileyerek bir al gı ür ünü ol uĢt urur. Ġç et menl er i nsanı n psi kol oji k yapısı nı; dıĢ et kenl er i se evrendeki uyarı cıları kapsa makt adırlar.
