Girifl
Al›fl›lagelmifl klasik kalk›nma
kuramlar›nda a¤›rl›kl› olarak ekonominin niceliksel boyutlar›na odaklan›lmaktad›r. Kalk›nman›n bu niceliksel boyutlar›na odaklan›l›rken turizme birincil derecede kaynak oluflturan çevre ve sosyal de¤erlerin yeterli oranda göz önünde bulundurulmad›¤› görülmektedir. Sürdürülebilir kalk›nman›n temelinde kaynaklar›n korunmas› ve gelifltirilmesi bulunmaktad›r. Kaynaklar›n sürekli ve korunarak de¤erlendirilmeleri, özellikle yenilebilen kaynaklar›n kendilerini yenileme s›n›rlar› afl›lmadan kalk›nmaya destek olabilmeleri, çevreyi koruyan kalk›nma felsefesinin temelini oluflturmaktad›r.
Do¤al, çevresel ve kültürel kaynaklardan en çok yararlanan ve onlar› do¤rudan bir sermaye olarak kullanan sektörlerden birisi olarak turizm sektörü, sürdürülebilir kalk›nma aç›s›ndan ayr› bir önem tafl›maktad›r.
Bu çal›flmada kalk›nma, sürdürülebilir kalk›nma ve sürdürülebilir turizm kavramlar› üzerinde durulmufl, klasik turizm anlay›fl›ndan kaynaklanan sorunlar
ve kalk›nma-turizm etkileflim sürecinden bahsedilmifl, turizm ve sürdürülebilir kalk›nma ba¤lant›s› de¤erlendirilmifl ve ekonomik anlamda göreceli olarak az geliflmifl bölgelerde ekonomik ve toplumsal kalk›nman›n sürdürülebilir k›l›nmas›nda turizmin bir araç olarak kullan›labilece¤i kan›tlanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Bu çal›flmada ayr›ca turizmin ekonomik ve toplumsal kalk›nman›n sürdürülebilir k›l›nabilmesi için izlenmesi gereken yola iliflkin bir yöntem önerilmektedir. Süreç yönetimine iliflkin söz konusu yöntem arac›l›¤›yla, bölge için önerilen turizm stratejisinin ne kadar do¤ru oldu¤u, hedeflere ne kadar yaklafl›ld›¤›, hedeflere ulaflmadaki engellerin tan›mlanmas› ve giderilmesi için ne gibi çal›flmalar yap›lmas›n›n tespit edilmesi mümkün olacakt›r. Bu yöntem, yazar taraf›ndan 1996 y›l›nda Mimar Sinan Üniversitesi taraf›ndan kabul edilen, “Sürdürülebilir Turizme Yönelik Bir Yöntem Önerisi, Do¤u Karadeniz/Trabzon ‹li Özelinde Bir ‹rdeleme” bafll›kl› doktora tezinde önerilen yöntemden gelifltirilerek detayland›r›lm›flt›r.
bulunmaktad›r. Kaynaklar›n sürekli ve korunarak de¤erlendirilmeleri, özellikle yenilebilen kaynaklar›n kendilerini yenileme s›n›rlar› afl›lmadan kalk›nmaya destek ola-bilmeleri, çevreyi koruyan kalk›nma felse-fesinin temelini oluflturmaktad›r. En büyük sermayesi çevre olan turizm sektöründe, bozulmufl bir çevreyle kalk›nman›n ve dolay›s›yla turizmin ekonomik fonksiyonlar›ndan yararlanman›n güç olaca¤› aç›kt›r. Burada da temel sorun, turizmde sa¤l›kl› bir kalk›nman›n nas›l gerçeklefltirilebilece¤i ile ilgilidir. Bu sorunun çözümü, turizmin geliflmesini sa¤larken yararland›¤› kaynaklar› korumada ve gelifltirmede yatmaktad›r. Ancak yap›lan plan ve projelerde, çevre ve do¤al kaynaklar›n kullan›m› ve korunmas› ile ilgili gelece¤e yönelik öngörülerin s›n›rl› ve yeter-siz olmas›, sorunu çözmek bir yana daha da a¤›rlaflt›rmaktad›r.
Bu çal›flmada sürdürülebilir turizm sürecine iliflkin bir yöntem önerilmektedir. Süreç öner-ilen yöntem do¤rultusunda yönetildi¤i takdirde, ekonomik anlamda göreceli olarak az geliflmifl bölgelerde, ekonomik ve toplum-sal kalk›nman›n sürdürülebilir k›l›nmas›nda, turizm bir araç olarak kullan›labilecektir. Abstract
Sustainable development is based on protec-tion and development of resources. Continuous exploiting of resources while protecting them, especially supporting the development of renewable resources without exceeding the limit of renovation, is the basis of the philosophy of development that pro-tects the environment.
It is obvious that in tourism sector which has the environment as basic capital, it is hard to make development and thus benefit from the economic functions of tourism with destroyed environment. Here again the basic problem is related with how to achieve the healthy development of tourism. The solution of this problem lies on protecting and improving the resources which tourism benefits from in the development process. However, in plan and projects, limited and insufficient predictions about using and protecting of resources in the future, apart from solving the problem, make it heavier.
In this study, “growth”, “sustainable growth” and“sustainable tourism” concepts will be analyzied and in the end there will be a suggestion of a method for sustainable tourism. If the process could be managed through the adviced method, “sustainable tourism” will be a device for sustainable eco-nomic and social development, especially in the regions which have tourism potential but relatively have less economic development. Anahtar Kelimeler:
Kalk›nma, Sürdürülebilirlik, Sürdürülebilir Kalk›nma, Sürdürülebilir Turizm Keywords:
Growth and development, Sustainability, Sustainable Development, Sustainable Tourism
Sürdürülebilir Kalk›nma
‹çin Bir Yöntem Önerisi
Mehmet ÇAKILCIO⁄LU ‹stanbul Ayd›n Üniversitesi
Kalk›nma
Türkiye 1963 y›l›nda "Planl› Kalk›nma Dönemi"ne girmifltir, “Befl Y›ll›k Kalk›nma Planlar›nda” ve Devlet Planlama Teflkilat›’n›n ilgili metinlerinde “kalk›nman›n” sadece bir “ekonomik büyüme” de¤il, ayn› zamanda bir “toplum-sal ve kültürel geliflme” oldu¤u devaml› vurgulanm›flt›r. Belki de bu vurgunun en büyük nedeni, Türk Dili’nin bu konuda farkl› bir terimi üretebilmifl olmas›ndad›r:
(Kongar 1998)
Bilindi¤i gibi, ‹ngilizce’de “growth” ekonomik büyüme anlam›na gelir. “Development” ise, iflin toplumsal ve kültürel boyutunu da vurgulayan “geliflme” anlam›nda kullan›l›r. Bu nedenle ‹ngilizce’de, “kalk›nma” fenomenini tan›mlamak için bu iki terim birlikte “growth and development” biçiminde kullan›l›r.
Oysa Türkçe’deki “kalk›nma” terimi, ‹ngilizce’deki hem “growth” hem de “development” kavramlar›n› içerdi¤i için, tek bir sözcük ile her iki süreci de ifade etmek ve “kalk›nma” terimini, hem “ekonomik büyüme”, hem de “befleri geliflme” için kullanmak olanakl› olmufltur.
Bu nedenle de, Türkiye’deki tüm
“kalk›nma literatürü”, kalk›nman›n sadece ekonomik büyüme de¤il, ayn› zamanda toplumsal ve kültürel geliflme oldu¤u temas› etraf›nda odaklaflm›flt›r. Kalk›nma; ekonomik büyüme, daha iyi yaflama standard› olarak tan›mlanabilir. Ülkenin insani ve do¤al kaynaklar› ile kurumlar›n›n yönetimini gelifltirerek bu hedefe ulafl›labilir. Kalk›nma, en genifl anlam›yla toplumu iyilefltirmek demektir
(Clark 1996).
Kalk›nma kavram› toplumdan topluma farkl›l›klar göstermektedir. Az geliflmifl ülkeler için kalk›nma; sosyal, kültürel ve ekonomik yap›da gerçeklefltirilen
de¤iflimler ve düzenlemelerle geliflmifl ülkelere yetiflmek iken, geliflmifl ülkelerde; sosyal, kültürel ve ekonomik seviyesini mevcuttan ileriye tafl›makt›r. Bu bak›mdan de¤erlendirildi¤inde kalk›nma gibi çok unsurlu bir kavram› tan›mlamak oldukça güçtür. Kalk›nma, yaln›zca üretim ve kifli bafl›na düflen gelirin art›fl› olmay›p, sosyal, kültürel ve ekonomik yap›n›n de¤iflimi, üretim faktörlerinin etkinli¤inin ve miktarlar›n›n de¤iflimi, sanayi kesiminin ulusal gelir ve ihracat içindeki pay›n›n artmas› gibi ö¤eleri de içinde
bar›nd›rmaktad›r (Han ve Kaya 2008).
Sürdürülebilir Kalk›nma Sürdürülebilirlik; süreklili¤i olan herhangi bir sistemin iflleyiflini kesintisiz, bozulmadan, afl›r› kullan›mla tüketmeden ya da sistemin yaflamsal ba¤› olan ana kaynaklara afl›r› yüklenmeden sürdürülebilmesi yetene¤idir. Sürdürülebilir kalk›nma ise çevresel, ekonomik, toplumsal ve kültürel boyutlar› içeren bir kavramd›r. Hem bugünün insanlar› hem de gelecek kuflaklar aras›nda eflitlik anlay›fl›n› içerir. Daha çok geliflme, ancak do¤al ve insan yap›s› sistemlerin tafl›ma kapasitelerinin kald›rabildi¤i süreçte gerçekleflebilir.
Sürdürülebilir kalk›nman›n temelinde kaynaklar›n korunmas› ve gelifltirilmesi bulunmaktad›r. Kaynaklar›n sürekli olarak, korunarak de¤erlendirilmeleri, özellikle yenilebilen kaynaklar›n kendi-lerini yenileme s›n›rlar› afl›lmadan kalk›nmaya destek olabilmeleri, çevreyi koruyan kalk›nma felsefesinin temelini oluflturur.
Tarih boyunca insanlar do¤al kaynaklar›n s›n›rs›z olarak bulunabilece¤ini
düflünmüfllerdir. Bu ise, ekonomistlerin uzun y›llar çevre sorunlar›n› görmezden gelmelerine yol açm›flt›r. ‹nsanlar›n mutlu-luk h›rs›, tüketimle iliflkili olarak do¤a ve
ekonomi aras›ndaki dengeyi do¤an›n aley-hine bozmufl, do¤al çevrenin bozunumu-nun yan›s›ra açl›k ve yoksulluk h›zla iler-lemifltir. Ekonomik politikalar›n gündemi; ekonomik kalk›nman›n h›zland›r›lmas›, iflsizli¤in önlenmesi veya enflasyonun kontrol alt›na al›nmas› olmufltur. Daha sonra bu politikalar›n do¤al çevre üzerinde yapt›¤› bozunum gözlenmifl, gelecek nesil-lerin yararlanabilece¤i do¤al çevre ve olanaklar›n azalabilece¤i mesajlar› al›nmaya bafllanm›flt›r (Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf› 1989).
Birleflmifl Milletler verilerine göre bugün için dünya nüfusu 7 milyar kifli olmufltur ve bu say›n›n 2025 y›l›nda 8 milyara ulaflaca¤› beklenmektedir. Küreselleflme ile birlikte küresel ekonomi de h›zla büyümektedir. 1990 y›l›nda dünya genelinde kifli bafl›na düflen gayrisafi milli hâs›la (GSMH)4.063 USD iken 2009 y›l›na gelindi¤inde bu rakam ikiye katlanarak 8.727 USD’ye ulaflm›flt›r (World Bank 2011).
Özellikle 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ekonomilerde büyüme, kalk›nman›n h›zland›r›lmas›, iflsizli¤in önüne geçilmesi, enflasyonun kontrolü gibi k›sa vadeli politik hareketlere öncelik verilmifltir (Dulupçu 2001).
Ancak, bütün bunlar gerçekleflirken kalk›nma ekonomisine yönelik elefltiriler artmaya bafllam›fl, nüfus art›fl› ve sanayileflme ile birlikte do¤al kaynaklara olan talebin ve bu kaynaklar üzerindeki bask›n›n art›fl› küresel boyuttaki zenginli¤in ve üretim-tüketim faaliyet-lerinin devaml›l›¤› konusu sorgulama ihtiyac›n› gözler önüne sermifltir. Bu nok-tada toplumlar›n gelifliminin
devaml›l›¤›n›n yaln›zca ekonomik aç›dan de¤erlendirilmesi yerine, ekonomik, sosyal ve çevresel unsurlar› bir arada bar›nd›ran daha kapsaml› bir
de¤erlendirmeye gidilmeye bafllanm›flt›r. Böylelikle çok boyutlu bir kavram olan
“sürdürülebilir kalk›nma” kavram› ortaya at›lm›flt›r (Han ve Kaya 2008).
Sürdürülebilir kalk›nma her ne kadar 1970’li y›llarda tart›fl›lmaya bafllanm›fl olsa da, sürdürülebilir kalk›nma
düflüncesinin geçmiflini daha eski tarihlere dayand›ran görüfller bulunmaktad›r. Bu düflüncenin ilk kez 18. yüzy›l sonu-19. yüzy›l bafl›nda Almanya’n›n Baden Bölgesi’nde Kara Ormanlar’›n (Schwarzwald)yokoluflunu önlemek
amac›yla ç›kar›lan yasalarda yer ald›¤› öne sürülmüfltür (K›l›ço¤lu 2005). Bu kavram resmi olarak ilk kez 1987 y›l›nda Norveç Baflbakan› Gro Harlem Brundtland’in baflkanl›¤›nda Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu (WCED) taraf›ndan yay›mlanan “Ortak Gelece¤imiz” (Our Common Future)
Brundtland Raporu’nda kullan›lm›flt›r. Ortak Gelece¤imiz Raporu’nda çevrenin korunmas›yla kalk›nma aras›ndaki ba¤lant›ya vurgu yap›lmakta, uluslararas› düzeydeki çevresel sorunlar›n önemi farkl› aç›lardan de¤erlendirilmektedir. De¤iflimin ve yeni bir küresel etik anlay›fl›n›n yaln›zca gerekli de¤il; günün insan kayna¤›, teknolojisi, kaynaklar› ile ayn› zamanda mümkün oldu¤una de¤inilmifltir. Raporda belirtilen temel olgu; çevre ile ekonomik sorunlar birbiriyle iliflkilidir ve insanlar›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda do¤al kaynaklar›n korunmas› gerekmekte-dir.
Raporda sürdürülebilir kalk›nma kavram›; “Bugünün ihtiyaçlar›n› gelecek kuflaklar›n da kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamalar›nda ödün vermeden karfl›lamak” biçiminde tan›mlanmakta olup hedefleri afla¤›daki gibi s›ralanm›flt›r;
• Büyümeyi canland›rmak
• Büyümenin kalitesini de¤ifltirmek • ‹fl bulma, yiyecek, enerji, su ve sa¤l›k konular›ndaki temel ihtiyaçlar› karfl›lamak • Sürdürülebilir bir nüfus düzeyini garanti alt›na almak
• Kaynak taban›n› korumak ve zenginlefltirmek
• Teknolojiyi yeniden yönlendirmek ve riski yönetmek
• Karar verme sürecinde çevre ve ekonomiyi birlefltirmek
Bu hedeflere bak›ld›¤›nda sürdürülebilir kalk›nman›n amaç ve hedeflerini ekonomi, insan, çevre ve teknoloji aç›lar›ndan de¤erlendirmek uygundur. Ekonomik anlamda, yaflam tarz›n›n de¤ifltirilerek verimlili¤in art›r›lmas›, enerji ve do¤al kaynaklar›n kullan›m›nda daha dikkatli davran›lmas›, kaynak kullan›m›n› en aza indirgeyecek temiz üretim teknolojilerinin kullan›m›, dengesiz gelir da¤›l›m›n›n düzeltilmesi ve sa¤l›k koflullar›n›n iyilefltirilmesi, e¤itim ve sosyal hizmetlere ulafl›mda adaletin sa¤lanmas›d›r.
‹nsani aç›dan, nüfus art›fl›n›n dengelen-mesi, k›rsal kalk›nmay› sa¤layarak kentlere göçün engellenmesi,
kentleflmenin yaratt›¤› çevresel sorunlar›n mümkün oldu¤unca azalt›lmas›, e¤itim standartlar›n›n iyilefltirilmesi, sa¤l›k hizmetlerine ulafl›labilirli¤in art›r›lmas›, kültürel çeflitlili¤in korunmas›, sosyal durumun iyilefltirilmesi, kad›nlar›n e¤itim ve sa¤l›¤›na önem verilmesi, çevre koru-ma e¤itiminin
bafllat›lmas›/yayg›nlaflt›r›lmas› olarak de¤erlendirilmektedir.
Sürdürülebilir Turizm
Dünya Turizm Örgütü’ne göre;
sürdürülebilir turizm, gelecekteki f›rsatlar› koruyup gelifltirmeyi gözeterek, bugünkü turistlerin ve ev sahipli¤i yapan bölgelerin ihtiyaçlar›n› karfl›lama ilkesini benimser. Bu flekilde tüm kaynaklar›n yönetimi; kültürel bütünlü¤ün, zorunlu ekolojik süreçlerin, biyolojik çeflitlili¤in ve yaflam destek sistemlerinin devaml›l›¤›n› sa¤larken, ekonomik, sosyal ve estetik gerekleri karfl›layacak flekilde öne ç›kar›r.
Sürdürülebilir turizm ürünleri, turistik kalk›nma ile zarar görmek yerine yararl› olan yerel çevre, toplum ve kültürlerle uyum içinde ifllenen ürünlerdir. Sürdürülebilir turizm, insan›n etkileflim içinde bulundu¤u ya da bulunmad›¤› çevrenin bozulmadan veya de¤ifltirilmeden korunarak, kültürel bütünlü¤ün, ekolojik süreçlerin, biyolojik çeflitlili¤in ve yaflam› sürdüren sistemlerin idame ettirildi¤i ve ayn› zamanda tüm kaynaklar›n ziyaret edilen bölgedeki insanlar›n ve turistlerin ekonomik, sosyal ve estetik ihtiyaçlar›n› doyuracak flekilde ve gelecek nesillerin de ayn› ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecekleri biçimde yönetildi¤i bir kalk›nma fleklidir
(Dinçer 1996).
Sürdürülebilir bir turizm, insan›n ve çevrenin birlikte varl›¤› ile olas›d›r. Temel yaklafl›m, insan›n do¤al çevre üzerindeki etkisini en aza indirmek de¤il, do¤al çevrenin insan üzerindeki etkisini en üst noktaya ç›karabilmektir.
Sürdürülebilir turizmde yaln›zca çevresel bir sürdürülebilirlik de¤il ayn› zamanda ekonomik bir sürdürülebilirlik de hede-flenmektedir. Turizm etkinlikleri sonucu ekonomik kalk›nma ve çevresel de¤erlerin korunmas›, hatta bu de¤erlerin artt›r›lmas›, “sürdürülebilir turizmin” gelifliminin ön koflullar›ndand›r.
Turizmde sürdürülebilir geliflme
kavram›n›, geliflimi turizme dayanan böl-gelerde, çevrede de¤ifliklik meydana gelmeden ya da çevre ve insan kalitesini düflürmeden, aktivitelerde ve süreçlerde yaflanan sa¤l›kl› ve baflar›l› geliflme, fleklinde tan›mlamak mümkündür
(Cantallops 2004, 41).
Sürdürülebilir turizmin hedeflerini ise do¤al ve tarihsel de¤erlerin korunmas›n› ve gelifltirilmesini, ekonomik ve toplumsal refah kavramlar›n› ön plana ç›kartan 12 bafll›kta özetleyebiliriz (Tablo 1).
Bu hedefler do¤rultusunda gerçeklefltir-lecek turizm, kavramsal olarak kendisine kaynak oluflturan kültürel ve do¤al de¤erlerin korunup gelifltirilerek sürdürülebilir k›l›nmas› sonucunu do¤uracakt›r.
Sürdürülebilir Turizm Yöntemi Bu çal›flmada süreç yönetimine temel oluflturmak üzere bir yöntem önerilmekte-dir. Sözkonusu yöntem ile kültürel ve do¤al de¤erlerin özgün yap›lar›na uygun olarak sürdürülebilir ve bütüncül bir anlay›flla, ilgili tüm paydafllar›yla birlikte korunmas›n› ve geliflmesini, aralar›nda bir denge kurulmas›n› ve gelecek kuflaklara aktar›lmas›n› sa¤layan bir “yol
haritas›”n›n ortaya ç›kart›lmas› amaçlan-maktad›r. Sözkonusu öneri yöntem paydafllarla birlikte Tablo 1’de verilen
sürdürülebilir turizm hedefleri do¤rul-tusunda belirlenen vizyon ve hedefler çerçevesinde kurgulanan eylem planlar›n› içermektedir (fiema 1).
fiemada sözkonusu yöntemin ak›fl flemas› görülmekte olup, bu süreç hem haz›rl›k ve veri toplama aflamas›n›, hem de uygulama aflamas›n› kapsamaktad›r.
Bu yöntem ile genelde homojen yap› gösteren, turizm konusunda göreceli olarak geliflmemifl ancak turizm potansiye-line sahip bölgelerde sürdürülebilir turizm arac›l›¤› ile sürdürülebilir bir toplum kalk›nmas›n› mümkün k›lman›n olas›l›¤› kan›tlanmaya çal›fl›lacakt›r.
Öneri yöntem bir süreç yönetim modelidir. Bu modelin haz›rlanmas›nda ve uygulan-mas›nda bir örgüte gereksinim duyulmak-tad›r. Sözkonusu örgüt, yerel yönetimlerin eflgüdümünde haz›rl›k aflamas›ndaki çal›flmalar› organize eden, uygulama aflamalar›nda süreci takip eden ve ayn› zamanda tüm paydafllar› (planc›, yat›r›mc›, yerel halk, konuklar vb.)bir arada tutan bir
örgüt olmal›d›r.
Sürdürülebilirlik toplumsal bir mutabakat ve ortak bir vizyon gerektirmektedir. Paydafllar›n öncelikleri farkl›l›k gösterse de, örgütün eflgüdümünde kapsaml› ve fark yaratacak bir sürdürülebilir turizm politikas›, konu ile ilgili de¤iflik hedeflerin tümünü bünyesinde toplamal›d›r.
Öneri yöntem sürdürülebilir turizm süreci içerisinde, süreci oluflturan tüm
bileflenlerin birbirleri ile olan iliflkilerinin ve zamana ba¤l› olarak ç›kmas› olas› de¤iflmelerin tam olarak ifade edebilmesi amac› ile gelifltirilmifltir. Zamana ba¤l› olas› de¤iflmeler, çeflitli noktalarda "Evet-Hay›r" sorular›na yan›t bulunarak de¤erlendirilmifltir. Sürecin olumlu iflleyece¤i veya kesintiye u¤rayaca¤› nok-talar, kesintiye u¤ratan sorunun ne oldu¤unu ve nas›l giderilebilece¤ini öneri yöntemde izlemek olas›d›r.
Tablo: 1 Sürdürülebilir Turizmin Hedefleri (Making Tourism More Sustainable: A Guide for Policy Makers, 2005)
Bu yönteme göre sürdürülebilir turizm süreci iki alt süreçten oluflmaktad›r: 1-Sürdürülebilir Turizm Haz›rl›k Süreci 2-Sürdürülebilir Turizm Uygulama Süreci. Sürdürülebilir Turizm Süreci
1- Sürdürülebilir Turizm Haz›rl›k Süreci ‹lk bölüm, alan çal›flmalar› ile masa bafl› çal›flmalar›n›n beraberce yürütüldü¤ü ve
potansiyel kullan›c›lara turistik bölge hakk›nda bilinmesi gereken tüm bilgilerin haz›rland›¤› bölümdür.
1.1 Turistik Bölgenin Tan›mlanmas› Bir bölgede turizm konusunda ayr›nt›l› düzeyde çal›flmaya bafllamadan önce “turistik bölge” kavram›n›n ortaya
konmas› gerekmektedir.
fiema: 1
Turistik bölge olman›n ilk koflulu bölgenin “turistik potansiyeli”ne sahip olabilme-sidir. Ülkede, belirli yerlerin, belirli koflullarda iç ve d›fl turistlere sundu¤u veya ileride sunulacak, maddi ve manevi turistik zenginliklerin bütününe, “turistik potansiyel” denir ve bu potansiyel, ülkenin, bölgenin veya yerel ölçekte bir yerin, turistik ana maddelerini ve turistik varl›¤›n› oluflturan kaynaklard›r
(Çubuk 1984).
Turistik bölge kavram›, öneri yöntem aç›s›ndan irdelendi¤inde, turistik potan-siyel içermesi ölçütünün yan›s›ra turizm aç›s›ndan göreceli olarak geliflmemifl olmas› ölçütü de çok önem tafl›maktad›r. Bir bölgenin turizm aç›s›ndan geliflmemifl olmas›n›n ölçütü en basit biçimde istatis-tiksel verilerdir (Yatak kapasitesinin ve turist say›s›n›n bölge, ülke ve di¤er ülke de¤erleri ile karfl›laflt›r›lmas›).
Birçok durumda, turizm geliflme bölgeleri ulusal planlarla belirlenir, di¤er durumlar-da ise bafllang›ç için giriflim bölgeden gelir. Turizm bölgeleri ulusal ölçekte, genellikle çekiciliklerin ve bunlarla ba¤lant›l› olanaklar›n gösterdi¤i mekansal bütünlü¤e göre fiziksel olarak, özellikle turizm genel bölgesel stratejinin bir parças›n› oluflturdu¤u yerlerde idari bak›mlardan seçilir (Özgüç 1984).
Turistik bölgenin belirlenmesinde belirli aç›lardan homojen yap› gösteren (co¤rafi aç›dan, yönetsel aç›dan)bölgelerin seçilmesi gereklidir.
Turistik bölgeler tek merkez ölçe¤inde düflünülmemeli, olabildi¤ince genifl tutul-mal›d›r. Turistik bölgelerin mekana da¤›l›m› ve mekan iliflkileri dikkate al›nd›¤›nda küçük alanlar› esas tutan çözümler yararl› olmayacakt›r. Bu noktada “turizm havzas›” kavram› ortaya
ç›kmaktad›r.
“Havza” sözcü¤ünün iki sözlük anlam› vard›r. Birincisi: da¤ ya da tepelerle
s›n›rlanm›fl sular› ayn› denize, göle ya da ›rma¤a akan bölge; ikincisi: maden bölge-sidir(Türkçe Sözlük 1984). Turizmi, homojen
bir yap› gösteren bir bölgede, de¤erli bir maden olarak düflündü¤ümüzde “turizm havzas›” kavram›na ulaflm›fl oluruz. Genel anlamda, bir havzan›n tüm bileflenleri ile birlikte, bir bütün olarak ele al›nmas›n›n gerekli oldu¤u gibi, turizm bölgesi olarak seçilen alan da bir havza gibi düflünülmeli ve içerisindeki do¤al, tarihsel ve toplumsal de¤erler yaflamsal önemi olan kaynaklar gibi de¤erlendirilmelidir.
1.2 Turistik Bölge Olarak Seçilen Alan›n Sürdürülebilir Turizm Ölçütleri
Aç›s›ndan Özellikleri
Haz›rl›k sürecinin ikinci aflamas› turistik bölgenin özelliklerinin, potansiyellerinin ortaya ç›kart›ld›¤› aflamad›r. Bu noktada önemli olan bölge özelliklerinin sürdürülebilir turizm ölçütleri aç›s›ndan de¤erlendirilmesidir.
1.2.1 Sosyo-Ekonomik Yap›
Turizm, sosyo-ekonomik bir olayd›r ve bir bütünün parças›d›r. Bütünü oluflturan tüm parçalar›n birlikte irdelenmesi gereklidir. Turizmin etkileflime geçti¤i tüm sektör-lerin parametreleri ile neden-sonuç iliflkisinin kurulmas› gerekmektedir. Do¤al ve tarihsel kaynaklar aç›s›ndan ön koflullara sahip oldu¤u için araflt›rma kap-sam›na al›nan bölgede sosyo-ekonomik yap›n›n da sürdürülebilir turizme haz›rlan-mas› gerekmektedir. Bu olay do¤al potan-siyelin ortaya konmas›ndan çok daha zor bir olayd›r. Günümüzde turizm olay›n›n bozucu yan›n›n a¤›r basmas›nda, insan davran›fllar›n›n, toplumsal ve psikolojik tepkilerinin ikinci plana itilmesi en önemli etkendir. D›flar›dan gelen talep do¤rul-tusunda fiziksel ortam›n de¤ifltirilmesi, yerel halk›n sosyo-ekonomik yaflant›s›n›
k›sa dönemde olumlu aç›dan de¤ifltirse de uzun vadede toplumsal, ekolojik ve ekonomik bir çöküfl kaç›n›lmazd›r. Turizm, varolan dengeleri bozabilecek bir olay oldu¤undan, yerel halk›n turizm faaliyetlerinin her aflamas›nda kat›l›m›na olanak vererek, yeni dengelerin kurul-mas›n›n sa¤lanmas› gereklidir.
E¤itim hem yerel halk hem de konuklar aç›s›ndan sürdürülebilir turizm sürecinin bafllamas›nda, olumlu geçmesinde ve sadece turizm aç›s›ndan de¤il, genelde toplum kalk›nmas›nda en önemli etkendir. Turizme kaynak oluflturan kültürel de¤erlerden bir tanesi olan insan›n, varl›¤›n› sürdürebilmesi bu konuda bilinçlenmesine ba¤l›d›r. Bilinçlenme süreci aile içinde bafllamal›, örgütlü e¤itim kurumlar›nda ve sivil toplum örgütlerinde sa¤lamlaflt›r›lmal›d›r.
Bilinçlenme sürecinin bafllar›nda, turistik bölgedeki ilk kuflak yerel halk, büyük bir olas›l›kla d›flar›dan gelen bilinçli konuklar taraf›ndan, etkileflimleri devam etti¤i sürece bilinçlendirilme durumunda olacak-lard›r. De¤ifliklikleri zor kabul eden geleneksel düflünce yap›s› ve bilinçlenme sürecinin geç bafllam›fl olmas› 1. kuflak yerel halk›n turizm sürecine gerçek anlam-da kat›lmas›n› zorlaflt›racakt›r. Ancak, sürecin olgunlaflmas› için hedef 20-25 y›ld›r. 2. kuflak yerel halk›n e¤itilmesi sürdürülebilir turizmin gerçekleflmesinde çok önemli bir etkendir. 2. kuflak yerel halk hedef sürenin yaklafl›k yar›s›nda (10-12 y›l)büyük oranda bölgelerindeki turizm olay›n› sürdürebilir k›lacak bilinç
düzeyine erifleceklerdir.
E¤itim salt yerel halka de¤il, konuklara da yönelik olmal›d›r. Bu e¤itimin birinci aflamas›, konuklar bölgeye gelmeden, henüz kendi bölgelerindeyken
bafllamal›d›r. Turistik bölgenin, konuklara tam anlam›yla, do¤ru tan›t›lmas›, turistin karar verme sürecine ve dolay›s›yla
turizmin sürdürülebilir olmas›na katk› sa¤lar.
Konuklara yönelik e¤itimin ikinci aflamas›, bölgede gerçekleflecektir. Özel-likle gençlere yönelik, kurslar (yaz okullar›),
hem tatil olana¤› hem de ekoloji a¤›rl›kl› kuramsal bilgilerin, ekoloji aç›khava labo-ratuvar› niteli¤indeki alanlarda yaflanarak test edilebilme olana¤› sunmas› aç›s›ndan yararl› etkinlikler olacakt›r. Tan›t›mda, bölgenin ayn› zamanda bir aç›khava ekoloji laboratuvar› oldu¤unun da vurgu-lanmas›, turizmin sürdürülebilir
k›l›nmas›nda çok önemli bir etkendir. 1.2.2 Do¤al Yap› ve Çevresel Özellikler Do¤a koruma ve turizm aras›nda koruma-kullanma dengesi içerisinde ortak yaflamsal bir iliflki bulunmaktad›r. Do¤al kaynaklar›n karfl›t›nda geliflen bir turizm do¤al kaynaklar›n azalmas› sonucunu do¤uruyorsa, özellikle do¤al kayna¤a dayal› turizm, kendi kayna¤›n› tüketiyor demektir. Bu durum, k›sa vadede turizmin geliflmesini etkilemese de uzun vadede hem do¤a koruma aç›s›ndan hem de turizmin geliflmesi aç›s›ndan onar›lmaz yaralar açabilir.
‹nsanc›l amaç ve buna ba¤l› olarak k›sa zamanda sa¤lad›¤› ekonomik girdi ile sonuç gözetici bir sektör olan turizmde, gerçeklefltirilirken gözard› edilmemesi gereken bir konu vard›r; Turizm bazen tarihi eserler ve do¤al kaynaklar›n varl›¤›n› tehlikeye düflürecek boyutlara ulaflabilir. Tehlike özellikle turizm etkin-li¤inin fazla yo¤unlaflmas›, yani, kitle turizmine dönüflmesiyle oluflabilir. Turistik bölgelerde turizm etkinlikleri artarken, di¤er taraftan bu etkinliklerin fiziksel çevrede (do¤al, tarihsel)
yarata-bilece¤i olumsuz etkilerin (fiziksel y›pranma, görsel kirlenme, ›s› yükselmesi vb.)sebep olaca¤›
ikilemi ortadan kald›racak önlemlerin önceden al›nmas› gerekmektedir.
Ülkenin do¤al ve kültürel de¤erlerini kul-lanmaya dönük afl›r› kullanma s›ras›nda gerçek tehlike, temel kaynaklar›n özyap› de¤ifltirmesi, belki de bozunumudur. Bu nedenle ölçülebilen de¤erler ile kaynaklar› bozmadan kullanabilecek turizm geliflmesi büyüklü¤ünün belirlenmesi gereklidir. Seçilen alanda, do¤al, tarihsel ve çevreye dönük de¤erler ilkönce, varolan durumu yans›t›r biçimde de¤erlendirilmeli, daha sonra ise bu verilerin ›fl›¤›nda potansiyelin de¤erlendirilmesine yönelik irdelemeler yap›lmal›d›r.
Turizme kaynak oluflturan do¤al ve kültürel de¤erlerin (eski eserler, flora, fauna, folklorik ürünler)tam bir envanterinin
olma-mas› çok önemli bir sorundur. Çevresel niteliklerin tam olarak saptamaya yönelik bir çevre envanterinin gerçeklefltirilmesi ile çevrenin do¤al ve yapay bileflenlerinin estetik ve ifllevsel ölçütler aç›s›ndan irde-lenmesi yap›lmal›d›r.
1.2.3 Turizm Geliflim Düzeyi
Bu bölüm, bölgede varolan turizm potan-siyelinin türünün ve konaklama tesis-lerinin niteliktesis-lerinin belirlendi¤i, ayr›ca söz konusu bölgedeki yasal mevzuat›n incelendi¤i ve tüm potansiyelleri do¤rul-tusunda bir imaj yarat›labilenin mümkün olup olmad›¤›n›n araflt›r›ld›¤› bölümdür. 1.2.3.1 Sürdürülebilir Turizm Ölçütleri Aç›s›ndan Turizmin S›n›fland›r›lmas› Bu bölümde turizm s›n›fland›rmas› sürdürülebilir turizm ölçütleri do¤rul-tusunda yap›lm›flt›r.
Turizm türleri aras›nda ekolojik turizm, deniz turizmi, göl turizmi, yayla turizmi gibi türleriyle (Erdo¤an 2003, 124; Pomfret 2006, 116)k›rsal turizm (Soykan 2000, 21; Coltman 1989, 258)ve konsept olarak
bambaflka bir içeri¤e iflaret etmekle birlik-te kongre turizmi de sürdürülebilir turizm
için dost kabul edilebilecek turizm türleri aras›ndad›r (Ulu vd 1998, 96). Kuflkusuz hem
turizmin yap›s› hem de turistlerin
duyarl›l›klar›/hassasiyetleri ele al›nd›¤›nda kültür turizminin de sürdürülebilir turizmi destekleyen en önemli turizm türlerinden birisi oldu¤u bilinmektedir
(Hughes ve Allen 2005, 176).
Çal›flma alan› olarak seçilen bölgede varolan potansiyeller do¤rultusunda ortaya ç›kart›lan turizm çeflitlerinin afla¤›daki s›n›fland›rmaya göre yap›lmas› do¤ru ola-cakt›r. Farkl› turizm türleri prensip olarak birbirinin alternatifi de¤il, birbirinin bütünleyenidirler.
1. Grup
Bu gruptaki turizm çeflitleri, bölgenin do¤al yap›s›na çok fazla müdahaleye gerek duyulmadan yap›labilecek turizm çeflitleridir: K›rsal Turizm Deniz Turizmi Yayla Turizmi Göl Turizmi Nehir Turizmi Orman Turizmi Da¤ Turizmi
K›rsal alanlarda halk›n yaflay›fl›n›, adetleri-ni, mimarisiadetleri-ni, tar›msal etkinliklerini ve sanat ürünlerini koruyarak sergileyebilmek amac›yla mevcut köy ve çiftliklerin düzenlenmesi, hem birçok turizm çeflidinin konaklama merkezini olufltura-cak hem de birçok turizm çeflidini bünyesinde tafl›yacakt›r. Sözkonusu orga-nizasyonlarda, tar›msal aile iflletmecili¤i ya da küçük k›rsal iflletme modellerin gelifltirilmesi olumlu olacakt›r. 2. Grup
Bu gruptaki turizm çeflitleri yan hizmetler-le destekhizmetler-lenmesi gereken turizm
çeflitleridir. Altyap› gereksinimlerinin do¤al ve tarihsel ortama zarar
vermeyecek biçimde kurgulanmalar› gerekmektedir: Kültür Turizmi Tarih Turizmi ‹nanç Turizmi El Sanatlar› Turizmi Yemek Turizmi (Gastronomi)
Karavan Turizmi Çad›r Turizmi Sa¤l›k Turizmi Yat Turizmi Spor Turizmi K›fl Turizmi Festival Turizmi 3. Grup
Bu gruptaki turizm çeflitleri di¤er turizm çeflitleri içerisinde varolabilecek turizm çeflitleridir:
Foto¤rafç›l›k Turizmi Yürüyüfl Turizmi 4. Grup
1. grup turizm çeflitlerinin alanlar›nda yap›labilecek, uzmanl›k gerektiren turizm çeflitleridir:
Ma¤ara Turizmi
Hayvan Gözleme ve ‹nceleme Turizmi Bitki Gözleme ve ‹nceleme Turizmi Av turizmi, tamam›yla do¤al ortamda yap›lan bir etkinlik olmas›na karfl›n hay-van haklar›na ters düfltü¤ü için
de¤erlendirme kapsam›na al›nmam›flt›r. Hayvanlar konusunda yap›labilecek tek ve en do¤ru fley, ekolojik ortama zarar ver-meden izlenmeleri için “gözlem noktalar›” oluflturmakt›r.
1.2.3.2 Bölgedeki Konaklama Tesislerinin Nitelikleri
Turist için kald›¤› tesis kadar, ülkenin altyap›s› ve haberleflme araçlar›n›n da kabul edilebilir düzeyde olmas› gerekmek-tedir. Bu bölümde, bölgede varolan konaklama tesisleri ve turist gelifl-gidiflleri
ile ilgili bilgiler verilecektir. Bölgeye olan gelifl-gidifllerin y›llara göre da¤›l›m› önemli olmakla birlikte öneri yöntemi ba¤lay›c› bir yan› yoktur. Öneri yöntem yeni bir yap›lanma öngörmektedir. Bunun sonucunda, bölgenin turistik yap›s› önemli ölçüde de¤iflece¤inden, önemli olan yeni gelecek turistlerin say›s›d›r.
Oteller: 5 Y›ld›zl› 4 Y›ld›zl› 3 Y›ld›zl› 2 Y›ld›zl› 1 Y›ld›zl› Moteller Tatil Köyleri Pansiyonlar Kampingler Kapl›calar Apart Oteller Özel Belgeliler
Tesislerin tipleri ve nitelikleri varolan durum itibariyle ve sürdürülebilir turizm ilkeleri do¤rultusunda de¤erlendirilme-lidir. “Pansiyon” kavram›, sürdürülebilir turizm olgusunun temel felsefesinde hem ölçek hem de toplumsal boyut aç›s›ndan 1. s›rada yeralmaktad›r. Di¤erleri mimari aç›dan do¤ru çözümler olsalar dahi
(kampingler hariç)kitle turizmine yönelmeyi
h›zland›rabileceklerinden potansiyel tehlike içermektedirler. Gereksinim duyulan konaklama tesisleri bölgeye özgü yerel mimari örneklerine uygun projeler kapsam›nda tasarlanmal›d›r.
1.2.4.3 Turistik Bölgenin Varolan Planlar ve Yasalar Aç›s›ndan ‹rdelenmesi
Belirli bir alan›n turizme aç›labilmesi için do¤al ve kültürel koflullar›n yan›nda, üst ölçekte al›nan fiziksel, ekonomik ve toplumsal kararlar›n da önemi vard›r. Merkezi veya yerel yönetimler arac›l›¤› ile getirilen kararlar, potansiyelin
de¤erlendirilmesinde önemli bir ölçüt konumundad›rlar.
1- Planlama ‹le ‹lgili Kararlar (Yönetmelikler / Yasalar)
Bu tip ölçütler ülke genelinde olabilece¤i gibi, devletin seçilen bölge özelinde ald›¤› kararlar veya yerel yönetimin kendi özyap›s›na yönelik kararlar olabilir
(1/100.000, 1/50.000 ve 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Planlar›, 1/5000 ve 1/1000 Turizm Amaçl› Koruma Planlar›, Turizm Bölgelerine yönelik yasalar, yönetmelikler, Özel Turizm Bölgeleri, Özel Koruma Alanlar›, Bölge Parklar›).
2- Özendirici Önlemler Bireyleri ve kurulufllar› turizme özendirmek için kredi ve vergi indirimi gibi önlemler.
3- Bölgesel Turist Organizasyonlar› Seçilen alanda devlet eli ile
gerçeklefltirilen büyük organizasyonlar›n varl›¤› ve olabilirli¤i araflt›r›lmal›d›r. Ulusal ve uluslararas› düzeyde öneme sahip alanlar›n devlet organizasyonu içerisinde de¤erlendirilmeleri gerekmekte-dir. Ulusal veya uluslararas› alanlarda rol alan veya almas› olas› merkezler hem seçilen alan hem de ulusal ve uluslararas› ölçeklerde irdelenmelidir.
1.2.3.4- ‹maj Yarat›lmas›
Turistik bölge olarak seçilen alan tümüyle veya merkezlerinden biri varolan
durumuyla belirli bir turistik imaja sahipse, bu imaj de¤erlendirilmeli ve (e¤er bu imaj olumlu ise) kuvvetlendirilmelidir.
Bölgenin belirli bir imaj› yoksa, turistik potansiyelini yans›tan bir kavram›n ortaya ç›kart›lmas› olumlu olacakt›r. Ancak zor-lama bir imaj yarardan çok zarar getirir. Turistik potansiyel tam ve do¤ru biçimde ortaya kondu¤unda süreç içerisinde imaj olabilecek kavramlar kendili¤inden
oluflacak ve bölgenin tan›t›m›nda çok önemli ifllevi olacakt›r.
1.3 - Turistik Kademelenme
Sürdürülebilir turizm haz›rl›k sürecinin ilk iki aflamas›nda (“turistik bölgenin tan›mlanmas›” ile “turistik bölge olarak seçilen alan›n
sürdürülebilir turizm ölçütleri aç›s›ndan özellikleri” bölümleri)çal›flma alan›n›n potansiyelleri do¤rultusunda eksiksiz bir turizm envan-terinin ç›kar›lmas›n›n gerekli oldu¤u vur-gulanm›flt›r.
Üçüncü olarak “turizm kademelenme” aflamas› bulunmaktad›r. Bir noktada yap›labilir turizm çeflidinin çoklu¤u o nok-tan›n turizm potansiyelini göstermektedir. Çal›flma alan›nda farkl› turizm çeflitlerini içeren birden fazla nokta olabilir. Bu nok-talar aras›nda bir eflgüdümün kurulmas› gerekmektedir. Turistik bölgedeki yat›r›mlar›n optimizasyonu için turistik noktalar› bir bütünsellik içerisinde ele alan bir “turizm kademelenmesi” yap›lmal›d›r. Bir bölgenin turistik potansiyelini do¤al kaynaklar›n yan›s›ra “turizm destek hizmetleri” de etkilemektedir (Turizm destek hizmetleri: turistik altyap›y› oluflturan ifllevler). Mevcut destek hizmetleri turizm aç›s›ndan olumlu sonuçlar do¤urabilece¤i gibi sak›ncal› durumlar da yaratabilir. Örne¤in, konaklama olanaklar›n›n fazlal›¤› ilk bak›flta olumlu görülmesine karfl›n, do¤al ve fiziksel yap›ya uymayan konaklama türleri ve tipleri yarar yerine zarar getirir. Varolan turizm destek hizmetlerinden sürdürülebilir turizm ilkelerine ters düflmeyenlerden yararlanmak, zarar verebilecekleri ise ortadan kald›rmak gerekmektedir.
Tablo 2’de örnek bir "Turizm Geliflim Düzeyi" durumu gösterilmifltir. A, B, C, D, E, F, G zonlar›ndan oluflan bir turistik bölgedeki Yap›labilir Turizm Çeflitleri ve Turizm Destek Hizmetleri
Tablonun birinci bölümünde, zonlarda potansiyel aç›dan yap›labilir turizm çeflitleri belirlenmifltir. Bir zondaki yap›labilir turizm çeflitlerinin say›sal toplam› söz konusu zonun potansiyel düzeyini vermektedir (Her turizm çeflidine 1 puan verilebilece¤i gibi turizm çeflitleri sürdürülebilir turizm ölçütleri aç›s›ndan önem s›ras›na sokularak farkl› de¤erler de verilebilir. Örnek: Kültür Turizmi: 1 puan, Yat Turizmi: 0,5 puan).
Tablonun ikinci bölümünde Bölge, Turizm Destek Hizmetleri aç›s›ndan irdelenmifltir. Destek hizmetlerinin say›sal toplam› al›nd›ktan sonra, 0,5 a¤›rl›k katsay›s› ile çarp›lm›flt›r (Bu katsay› oran› de¤iflken bir de¤er olup inceleme yap›lan bölgedeki öznel durumlara göre farkl›laflabilir. Ayr›ca Turizm Destek Hizmetlerinin katsay›lar› kendi içlerinde de farkl›laflabilir. Örne¤in, “karayolu” altyap›s›n›n daha önemli oldu¤u düflünüldü¤ünde “Banka/Döviz”in katsay›s› daha düflük verilebilir). As›l olan do¤al ve kültürel de¤erlerdir ve bu kaynaklar› sonradan oluflmufl turizm destek hizmetleri ile efl tutmak ve bu do¤rultuda
de¤erlendirmek bizi sürdürülebilir turizm anlay›fl›ndan uzaklaflt›racakt›r.
Merkezlerin ald›klar› puanlar, kademelen-medeki yerlerini belirler ve tablodaki bil-gilerin haritaya aktar›lmas› sonucunda hangi tür ifllevlerin nerede oldu¤u veya olmas› gerekti¤i ve birbirleri ile olan iliflkileri ortaya ç›kacakt›r. Yat›r›mlar›n ve kullan›c›lar›n programlar›n›n
optimizasyonu aç›s›ndan kademelenmeye gidilmesi olumlu olacakt›r (Tablo 2).
A, B, C, D, E, F, G zonlar›n› Yap›labilir Turizm Çeflitleri aç›s›ndan
de¤erlendirdi¤imizde B ve E zonlar›n›n ald›klar› puanlar itibariyle birinci s›rada yer ald›klar› görülmektedir. Ancak, tablo-nun ikinci bölümü incelendi¤inde E böl-gesinin Turizm Destek Hizmetleri aç›s›ndan da güçlü oldu¤u, B zonunun ise turizm potansiyeli tafl›makta olmas›na
karfl›n altyap› aç›s›ndan zay›f oldu¤u görülmektedir. Örnek bölgedeki zonlar› kademelendirdi¤imizde afla¤›daki durum ortaya ç›kmaktad›r:
1.derece merkez: E 2.derece merkez: B
3.derece merkezler: A, C, G 4.derece merkezler: D, F
Bu kademelenme göstermektedir ki, bölgedeki turizm olay›n›n merkezi E zonudur. Bölge d›fl›ndan gelenler a¤›rl›kl› olarak E zonuna geldikten sonra kiflisel tercihlerine göre bölgeye da¤›lacaklard›r. Konaklaman›n a¤›rl›kl› olarak 1. ve 2. derecedeki merkezlerde olmas› tercih edilmelidir. Çünkü 3. ve 4. derecedeki merkezler göreceli olarak daha k›rsal ve do¤al alanlarda bulunurlar. Bu alanlarda konaklama fonksiyonundan olabildi¤ince
Tablo: 2
Turizm Geliflim Düzeyi Tablosu
(x) Bu örnekte turizm çeflitlerinin katsay›s› 1 olarak al›nm›fl ve her birine 1 puan verilmifltir. Turizm Destek Hizmetleri a¤›rl›k katsay›s› ise 0,5 olarak al›nm›fl ve destek hizmetlerinin toplam de¤eri 0,5 katsay›s› ile çarp›larak bulunmufltur. Yukar›da aç›kland›¤› gibi bu katsay›lar öznel koflullar do¤rultusunda farkl›laflabilir.
kaç›n›lmal›d›r. Turizm yat›r›mlar›n›n bu kademelenmeye göre çeflitlenmesi gerekmektedir.
Turizm kademelenmesi yat›r›mlar›n optimizasyonlar› kadar gelen konuklara yol gösterme ve kendi bireysel program-lar›n› yapabilmek aç›s›ndan da önem tafl›maktad›r.
1.4. Turistik Bölgenin Tan›t›m›
Ülkesel turizm kararlar› ve potansiyelinin de¤erlendirilmesi yönünden turistik bölge olarak kabul edilen alan›n ülke ile lefltirilmesi, ülke turizm tan›t›m›n›n bütün-leflmifl bir model içinde ele al›n›p, insan-lara bu bölgenin varl›¤›n› duyurmakla olas›d›r. Çal›flma alan›nda turizm çeflitlerinin nitelik ve niceliklerini ortaya koymak yeterli de¤ildir. Karfl› tarafa bilgi aktar›lmas›, bilgi aktar›rken de motivasyon yarat›lmas› gerekmektedir. Turizm talebi bir "mekan talebidir" (Duyguluer 1989).
Dolay›s›yla bu mekan›n talep edilmesi veya edilmemesi önceden mekan hakk›nda bilgi sahibi olmay› gerektirmektedir. Gezinin tasarlanmas›nda ilk aflama, birey-lerin güdübirey-lerini önembirey-lerine göre bir s›raya koymas›d›r. ‹kinci aflama, bu güdüleri en iyi biçimde doyuma ulaflt›rmak için en etkili olanaklar›n seçimidir. Bu aflamada, "nereye gidilece¤i" orada "nas›l bir yerde kal›naca¤›", "ne kadar süre kal›naca¤›", "hangi araçlarla gidilece¤i", “gidilen yerde hangi etkinliklerin yap›laca¤›" veya "hangi yerlerin ziyaret edilece¤i" saptanmaya çal›fl›l›r. Gezi plan›n›n yap›lmas›nda güdüsel etmenlerin yan›nda bireyin çeflitli ülke (veya bölge)ve buralarda yaflayan
insanlar konusundaki bilgileri ve önyarg›lar›, çeflitli seçeneklerin içerdi¤i masraflar ve güçlükler de rol oynar. Birey en az masraf yaparak ve en kolay biçimde kendini seyahate yönelten güdülerin en önemlilerini ve en ço¤unu doyuma ulaflt›rabilece¤i bir program yapmaya
çal›fl›r. Böyle bir program›n yap›labilmesi için çeflitli yer özelliklerinin ve seyahat koflullar›n›n bilinmesi gerekir. Turistin geçmifl yaflam›ndaki deneyimlerinin ve içinde yetiflti¤i toplumda yayg›n olarak paylafl›lan önyarg›lar›n etkisi alt›nda gelifltirdi¤i beklentiler yarg›lar›n› etkiler
(Do¤an 1985).
Turistik mekan›n tan›t›m›n›n do¤ru bir biçimde yap›lmas›, turistin, nas›l bir yere gidece¤ini ve nelerle karfl›laflaca¤›n› bilmesi veya büyük bir oranda tahmin etmesi, gidildi¤inde de hayal k›r›kl›¤›na u¤ran›lmamas› turistik süreci olumlu duygularla yaflamas›nda çok önemlidir. Do¤ru bilgilendirme, turistin karar verme sürecine katk› sa¤lar ve düzenli bir talep oluflturur. Ayr›ca yat›r›mc›lar› da motive eder.
Klasik turizm anlay›fl›nda "hedef kitle" kavram› vard›r. Gelmesi istenen turist tipinin gereksinmeleri do¤rultusunda turistik mekan düzenlemesine gidilir. Ancak, sürdürülebilir turizm olay›nda "hedef kitle" yerine "hedef bölge" kavram› olmal›d›r. Bölgenin tan›t›m› yap›larak, bu alandaki etkinliklere gereksinim duyan-lar›n bölgeye çekilmesi gerekmektedir. Do¤ru bir tan›t›m sonucunda çekim böl-gesinin gücü artacak ve kuvvetli bir imaj noktas› durumuna gelecektir. ‹maj yarat›ld›ktan sonraki tan›t›m programlar›, bu bölgedeki turizm olay›n›n
sürdürülebilir oldu¤unun vurgulanmas›na yönelik olmal›d›r.
Tan›t›mda "imaj" önemli bir kavramd›r ve e¤er, bölgenin tan›t›m›na olumlu katk› sa¤l›yorsa kuvvetlendirilerek
kullan›lmal›d›r. Katk›n›n niteli¤i,
tan›t›m›na yönelik tepkilerle belirli olur ve e¤er gerekiyorsa yenilenmesi gerekir. Tan›t›ma oluflacak tepkiler salt "imaj" aç›s›ndan de¤il, tan›t›m program›n›n genelinde de¤erlendirilmeli ve olumlu bulunan elefltiriler do¤rultusunda tan›t›m
program› de¤ifltirilmelidir.
Bu yöntemde önemli olan "gidilen alan›n" özellikleri de¤il, "gidilmesi gereken alan›n" özellikleridir. Di¤er bir deyiflle, turistik talebin çok fazla yo¤un olmad›¤› bir alandaki turistik potansiyeli
de¤erlendirmeye yönelik bir yöntem denemesidir. "Gidilmesi gereken alan" bilinçli bir sistem içerisinde ele al›narak tüm potansiyelinin ortaya ç›kart›ld›¤› aland›r. "Turistlerin özellikleri" bu çal›flmada de¤erlendirilmeyecektir. Çünkü, önemli olan yönlendirmeyi konuklar›n de¤il eldeki kaynaklar›n yapmas›d›r. Eldeki kaynaklar›n de¤erlendirilmesi sonucunda turist kitlesi kendili¤inden belirlenecektir.
2. Sürdürülebilir Turizm Uygulama Süreci
Tan›t›m aflamas› ile birlikte "sürdürülebilir turizm haz›rl›k süreci" tamamlanm›fl olur ve "sürdürülebilir turizm uygulama süreci" bafllar. Bölge art›k turisti karfl›lamaya haz›rd›r. Bu aflamadan sonra yerel halk ve konuklar, fiziksel, ekonomik, toplumsal ve psikolojik aç›lardan etkileflime girerler. Al›fl›lagelmifl turistik düzenlemelerde çok fazla önemsenmeyen, toplumsal ve psikolojik boyut, turizm olay›n›n beklenen baflar›ya ulaflamamas›nda birinci etkendir ve ayn› zamanda tafl›ma kapasitesi kavram›n›n önceden belirlenmesi olay›n› geçersiz k›lmaktad›r. Bir bölgenin ekonomik ve fiziksel tafl›ma kapasiteleri önceden belirlenebildi¤i halde, psikolojik ve toplumsal boyutun önceden
kestiriminin zor olmas› bizi yanl›fl, geri dönülmesi çok zor noktalara götürebilir. Yerli halklar ve konuklar›n birbirleri ile olan etkileflimleri (ekonomik, fiziksel, toplumsal, psikolojik)sonucundaki tatmin düzeyleri
tafl›ma kapasitesini belirleyecektir. Yani, tafl›ma kapasitesi yaflanarak belirlenir. Sürdürülebilir turizmde geliflmeler, k›sa
vadede sonuç almay› düflünen, "büyük s›çramalar" biçiminde de¤il, uzun vadeli "küçük ad›mlar" biçimindedir.
Sürdürülebilir turizm süreci bu küçük ad›mlardan oluflan uzun bir süreçtir. Sürdürülebilir turizm haz›rl›k sürecinde öznel de¤er yarg›lar› ikinci plandad›r ve bölgenin potansiyeli nesnel bir biçimde ortaya konur. Turistlerin söz konusu bölgeye gelmesi ile "turistik etkilenme" oluflur ve "sürdürülebilir turizm uygulama süreci" bafllar. Bu noktada, "turistik doyum sa¤land› m›?" sorusuna yan›t bulunmal›d›r. Araç olarak anketler ve gözlemlerden yararlan›lacakt›r. Anketler somut araç olduklar›ndan büyük bir oran-da nesnel durumu aç›klar (Konu¤un bölgeye kaç›nc› kez geldi¤i ve söz konusu bölgeye kaç kiflinin gelmesini sa¤lad›¤› anketlerde sorulmas› gereken önemli sorulardand›r. E¤er, konuk bölgeye bir defadan fazla geldiyse veya baflka insanlar›n da böl-geye gelmesini sa¤lad›ysa turistik süreç olumlu iflliyor demektir). Gözlem göreceli bir kavram
oldu¤undan öznel de¤er yarg›lar›n› da içerir. Bu durumda do¤ru yan›t› bulmak olanaks›z gibi gözükse de e¤itimle bu bilinç düzeyine eriflilebilir. Daha önce de belirtildi¤i gibi hedef bir sonraki kuflakt›r, 20-25 y›l sonras›d›r. Bugün için yetersiz görülen bilinç düzeyi zaman içerisinde ideal noktaya ulaflacakt›r. Bu konuda yerel yönetimler, gönüllü çevre kurulufllar›, meslek odalar› sözkonusu bilincin kazand›r›lmas›nda öncü rolü oynamal›, örgün e¤itimde do¤a, çevre ve turizm gibi kavramlar ifllenmelidir.
Etkileflim süreci olumlu geçti¤inde ve "turistik doyum sa¤land› m›?" sorusuna "evet" yan›t› al›nd›¤›nda sürdürülebilir turizm süreci olumlu iflliyor demektir. Bu durumda, turistik bölgeden ç›kan turist, ya farkl› bir zamanda ayn› bölgeye olumlu izlenimlerle tekrar girecek, ya da baflka bir turistin veya turistlerin olumlu ön bilgiler-le bölgeye gelmesi sonucunu do¤uracakt›r. Ayn› koflullardaki ev sahipleri de
yenilen-mifl bir durumda bölgeye yeni girecek turistleri beklemek durumunda olacak-lard›r."Turistik doyum sa¤land› m›?" sorusunun yan›t› e¤er "hay›r" olursa, "konuklar" aç›s›ndan ve "turistik bölge" aç›s›ndan iki farkl› durum ortaya ç›kmak-tad›r. Seçilen alan›n potansiyeli do¤ru bir biçimde ortaya kondu¤u halde, konuklar tatmin olam›yorlarsa, "karfl›lanmayan talep" sözkonusudur ve ziyaret için yanl›fl yer seçimi yap›lm›fl demektir. Turistik düzenlemeler talebe göre de¤il arza göre yap›ld›¤›ndan bu tip konuklar›n tekrardan bu bölgeye gelmeleri söz konusu olamaz. Kendi taleplerini tatmin edecek alan› bul-mak durumundad›rlar. Ancak bu yanl›fl yer seçiminin, tatmin alanlar›n›n bilin-memesinden mi, yoksa tan›t›m
eksikli¤inden mi kaynakland›¤›ndan irde-lenmesi gerekir. E¤er sorun tan›t›mdaysa ve bölge yanl›fl tan›t›l›yorsa (ki bu olay anket, gözlem ve söyleflilerle ortaya ç›kar)tan›t›m
pro-gram› yeniden gözden geçirilmelidir. "Turistik doyum sa¤land› m›?" sorusuna verilen "hay›r" yan›t› "turistik bölge" aç›s›ndan irdelendi¤inde "yeni yat›r›m olanaklar›n›n araflt›r›lmas›" sözkonusudur. Yeni yat›r›m salt ekleme de¤il eksiltme olarak da düflünülmelidir. Yeni yat›r›mlar fiziksel yap›da düflünüldü¤ü kadar insan davran›fllar› aç›s›ndan da irdelenmeli ve fiziksel ve toplumsal yap› bu
de¤erlendirme sonucunda yeniden biçim-lenmelidir. Sözkonusu yat›r›m
gerçekleflti¤inde "tan›t›m" aflamas›na geri dönülecek ve bölgenin son durumu ile tan›t›m› yap›lacakt›r. E¤er bölgede yeni yat›r›m olanaklar› yok ise, tafl›ma kapa-sitesinin son noktas›na gelinmifl demektir. Bu noktada sorgulanmas› gereken, gerçek-ten tafl›ma kapasitesinin son noktas›na gelindi mi? Yoksa, yöntemde hatalar m› yap›ld›. Yöntemdeki hata bulunabildi¤i ve giderilebilece¤i bir durum sözkonusu de¤ilse tafl›ma kapasitesinin son noktas›na
gelinmifl demektir. Bu noktadan sonra böl-geye yap›lacak müdahaleler bölgede fizik-sel, toplumsal ve ekonomik bozunumlar›n bafllamas›na neden olacakt›r. Ancak öner-ilen yöntemin birinci aflamas›ndan bafllayarak çal›flmalar gerekti¤i gibi yap›ld›¤›nda turistik bölgedeki süreç hiçbir zaman bu aflamaya gelmeyecektir. “Sürdürülebilir turizmin de¤erlendirilme-sine yönelik yöntem”de, “turistik etkilen-me” aflamas›ndan sonra tek bir yol izlen-memifltir. ‹deal olan›, ön araflt›rmalar›n do¤ru bir biçimde yap›ld›¤› varsay›m›ndan yola ç›karak, turistin ve yerli halk›n doyu-ma ulaflt›¤› seçenektir. Ancak, öneri yön-temin amaçlar›ndan birisi de, olas› durum-lar karfl›s›nda, nas›l davran›lmas›
gerekti¤inin gösterilmesidir sürecin olum-lu iflleyece¤i veya, kesintiye u¤rayaca¤› noktalar, kesintiye u¤ratan sorunun ne oldu¤u ve nas›l giderilebilece¤ini öneri yöntemde izlemek olas›d›r.
Sonuç
Bu çal›flmada kalk›nma, sürdürülebilir kalk›nma ve sürdürülebilir turizm kavram-lar› tart›fl›lm›fl, sürecin öneri yöntem do¤rultusunda yönetildi¤i takdirde turizmin; ekonomik ve toplumsal kalk›nmada ve bu sürecin sürdürülebilir k›l›nmas›nda etkili ve tetikleyici bir rol oynamas›n›n mümkün oldu¤u kan›tlan-maya çal›fl›lm›flt›r.
Var›lan sonuçlar;
•Sürdürülebilir turizm yaln›zca çevreci bir yaklafl›m de¤ildir ve hedefleri aras›nda ayn› zamanda ekonomik ve toplumsal sürdürülebilirlik de vard›r.
•Sürdürülebilir turizm, ekonomik yönden verimli, toplumsal yönden sorumlu ve çevresel yönden sorunlar› olmayan bir turizm çeflididir.
•Sürdürülebilir turizm kalk›nman›n sürdürülebilir k›l›nmas›nda için bir araç olarak kullan›labilir.
•Turizm aç›s›ndan az geliflmifl, ancak tafl›d›¤› do¤al ve kültürel de¤erler aç›s›ndan zengin potansiyel içeren bölgelerde, öneri yöntem do¤rultusundaki çal›flmalarla turizmin sürdürülebilir k›l›nmas› olas›d›r. Öneri yöntem turizm odakl› sürdürülebilir bir kalk›nma yaratacakt›r.
•Öneri yöntem ile turizm sektörünün yönetilmesinde kat›l›mc› ve fleffaf bir yönetim modeli gelifltirmifl olacakt›r. •Öneri yöntem, bölgedeki tafl›ma kapasitesini gözeterek, turizm arz (insan kayna¤›, do¤al ve fiziksel altyap› vs.)ve talep (turist ak›fllar›, turizm pazar›n›n yönlendirilmesi vs.)
dengesini korumada etkin bir rol oynayacakt›r●
KAYNAKÇA
Clark, J. 1996. Kalk›nman›n Demokratikleflmesi. çev. Serpil Ural, Ankara: Türkiye Çevre Vakf› Yay›nlar›. Coltman, Michael. M. 1989. Introduction to Travel &
Tourism, An International Approach, New
York: Van Nostrand Reinhold. Erdo¤an, N. 2003. Cevre ve (Eko)Turizm, Ankara: Erk
Yay›nevi.
Han, E. Kaya, A .2008. Kalk›nma Ekonomisi Teori ve
Politika, Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.
K›l›ço¤lu, P. 2005. Türkiye’nin Çevre Politikalar›nda
Sürdürülebilir Geliflme, Ankara: Turhan
Kitabevi Yayınları.
Making Tourism More Sustainable: A Guide for Policy Makers. 2005. United Nations Environment Programme, Division of Technology and Economics, World Tourism Organization. Özgüç, N. 1984. Turizm Co¤rafyas›, ‹stanbul: ‹stanbul
Üniversitesi Yay›nlar›.
Cantallops, A. S. 2004. Policies Supporting Sustainable Tourism Development in the Balearic Islands: The Ecotax, Anatolia: An International Journal
of Tourism and Hospitality Research, 15(1):
39-56.
Dulupçu, M. A. 2001. Sürdürülebilir Kalk›nma Politikas›na Yönelik Geliflmeler, D›fl Ticaret Dergisi, 20. Hughes, H., Allen, D. 2005. Cultural Tourism in Central and
Eastern Europe: The Views of Induced Image Formation Agents, Tourism Management 26: 173-183.
Pomfret, G. 2006. Mountaineering Adventure Tourists: A Conceptual Framework for Research, Tourism
Management, 27: 113-123.
Soykan, F. 2000. K›rsal Turizm ve Avrupa’da Kazan›lan Deneyim, Anatolia: Turizm Araflt›rmalar›
Dergisi, 11(3): 21-33.
Dinçer, ‹. 1996. Sürdürülebilir Turizmin Hayata Geçirilmesi ‹çin Aktive Olmas› Gereken Dinamikler ve ‹fllev leri-Model Çal›flmas›, Sürdürülebilir Turizm;
Turizm Planlamas›na Ekolojik Yaklafl›m,
19.Dünya fiehircilik Günü Kollokyumu, Mimar
Sinan Üniversitesi, ‹stanbul, 342.
Kongar, E. 1998. Kalk›nma ve Geliflme Stratejilerinde Kültür Politikalar›n›n Yeri: Türkiye Örne¤i, Kültür Giriflimi, Kültür Politikalar› Uluslararas›
Sempozyumu, ‹stanbul.
Ulu, A., Cavfl, S., Tanr›sevdi, A., Güçlü, H. ve Öncüer, M. E. 1998. 2000’li Y›llarda Uluslararas› Turizm Piyasas›ndaki De¤iflme E¤ilimleri ve Bu E¤ilim lere Uygun Alternatif Turistik Ürün Çeflitlendirme Stratejileri, Turizm Sektöründe
Rekabet Stratejileri (Hafta Sonu Seminerleri V),
Nevflehir, E.U. Nevflehir Turizm ‹sletmecili¤i ve Otelcilik Yüksekokulu Yay›nlar›.
Çak›lc›o¤lu, M. 1996. Sürdürülebilir Turizme Yönelik Bir Yöntem Önerisi, Do¤u Karadeniz/Trabzon ‹li Özelinde Bir ‹rdeleme, yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, ‹stanbul.
Çubuk, M. 1984 Turizmin, Dinlenme-E¤lenme ve Bofl Zamanlar› De¤erlendirme ile Bütünleflmesi, Yeniden Tan›m Denemesi ve Turizm Planlamas›na Sistemli Bir Yaklafl›m, Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yay›nlar› No: 7, ‹stanbul.
Duyguluer, F. 1989. Karadeniz Bölgesinde Yarat›c› Pazarlama Teknikleri, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Tan›tma ve Pazarlama Genel Müdürlü¤ü, Ankara.
Making Tourism More Sustainable: A Guide for Policy Makers. 2005. UNEP-United Nations Environment Programme, World Tourism Organization, 19
Ortak Gelece¤imiz, Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu Raporu. 1989. Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf›
Yay›nlar›, Ankara, 71-97.
Our Common Future. 1987. Report of the World Commission on Environment amd Development, United Nations.
Türkçe sözlük. 1983. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, 505/1.
URL1: http//duata.worldbank.org
