Üsküdar eski Valde Camisi Kiıbbesindeki kalem işleri
TÜRK
SÜSLEME
SANATLARINDAN
KALEM
İŞLERİ
Sanat Tarihçisi- Gülden TURA Türk tezyini sanatının bir şubesi olan ka-lem işlerini genellikle kubbede, duvarların üst kısımlarında ve mahfil altlarındaki ta-vanlarda görmekteyiz. Dekorasyon şeması-nın genel görüşünü ve çini kaplamayı ta-mamlamak maksadı ile yapılır. Çini dekoras-yon iç kısımda duvarın aşağıdan yukarıya doğru yarısına kadar olan kısmını kaplarken, kalem işleri üst kısmı kubbeye kadar ör-ter. (1)
Kalemkâr denilen bu sanatçıların çalışma sahaları yalnız camiler olmayıp türbeler, şa-dırvanlar, kasır, köşk, saray ve hatta evle-rin tavan ve duvarları, kapıları eşsiz tezyini şekillerle süslenmiştir. Bunların herbiri bi-rer dekoratif tablodur.
Bu tezyinatı yapan kalemkârlar önce çı-rak, sonra kalfa ve daha sonrada ustalığa yükselmişlerdir. Bu teşkilâtlarının an'anesi-dir. Bu sanatçıları yetiştiren nakkaşhaneler birer güzel sanat akademileri olup, Türk kül-türüne hizmet eden sosyal müesseseler-dir. (2) Topkapı Sarayı içinde bulunan bir binanın nakkaşhaneye ayrılmış olduğunu bi-liyoruz. (3) Devrin büyük nakkaş üstadları burada toplanmışlardır.
Kullanılan motiflerin aslı ve cevheri çok eskiden beri Türklerde vardır. Fakat bu mo-tiflerin esas gelişimi İslamiyetden sonra-dır. Türk sanatkârların her tarafa yayılması ve islam Dinini ruhlarda meydana getirdiği safiyet ve incelik sanatkârlarını^ güzelliği anlayış ve kavrayış kudretini arttırmıştır. (4) Tabiatta şekilleri aynen tatbik etmemişler, tabiattaki şekillere tezyinî bir mahiyet vere-rek onu stilize etmişlerdir. Birer milli hüvi-yet taşıyan bu motifler; samimi, sade ve mantıkidirler. (5)
Geometrik motifler de kullaniimakia be-raber bu stilize nebati motifler duvar nakış-larında daha çok sevilmiş ve kullanılmıştır. Bunlarda Hataî ve Rumi olmak üzere iki ay-rı tarz görülür. Hataî Orta Asya'dan gelen ve Çin şekillerine benzeyen uslûplaşmış yaprak ve çiçek motiflerinden meydana gel-miş bir bezeme tarzıdır. (6) Rumi ise Ana-dolu Selçuklularının umumiyetle kullandıkla-rı uslûplaşmış nebati kıvkullandıkla-rımlar ve grift dal-lardan ibaret bezeme tarzıdır. Bir de Lâle devri ve son zamanlara ait tabii çiçeklerden ibaret bir tarz vardır ki ona da şüküfe tar-zı (7) veya Natüralist üslûp denir.
Türk mimarisinin yükselmesi, bir çok şa-heserlerin yaratılması, ona lâyik mimari tez-yinata da ihtiyaç hasıl etmiştir. İşte kalem işlerinin en yüksek bir dereceye ulaşması
Türklerin diğer sanat şubelerinde olduğu gibi Osmanlı devrinde, XV. aşıra tesadüf eder. XV. asır kalem işleri bilhassa İstan-bul'un fethinden sonra ve İstanbul'da daha tekamül etmek suretiyle Osmanlıların belli başlı şehirlerinden mimari abidelerimizde yer almıştır. Hem sanat olgunluğu, hem işçilik-teki itina çok başarılıdır. (8)
Tahta üzerine; kapı, pencere, dolap paklarında ve ahşap tavanlarda görülen ka-lem işleri iki şekilde yapılır. Ya zemin doğ-rudan doğruya boyanıp üzerine fırça ile na-kışlar yapılır yahut zemin ince çıtalarla geo-metrik şekillere bölünüp içleri nakışla be-zenir. Bu nakışlar ekseriya nebati - kök bo-ya ile bo-yapılmaktaydı. Sıva üzerine; kubbe, tavan, ve duvarlara yapılan kalem işleri ise.
kök boya veya sulu ve tutkallı boya ile ya-pılmaktaydı.
Bir de, nakışları daha bariz ve ışıklı tjös-termek için alçıdan hafif kabartmalı beze-meler üzerine boya ile yapılan MALAKÂR! NAKIŞLAR vardır ki bunlar da ekseriya ta vanlara yapılırdı.
Türkiye'nin barok devrinde cami ve saray duvarlarında fresk usulünde tezyinat yapıl-dığını görmekteyiz. Fakat bunların ekser,si kuru sıva üzerine yapılmış kireçli b o y l a r -dan ibaret resimler olup kalemkâri denili-yor. Bunlar fresk değildir. (9)
Sıva üzerine yapılan kalem işlerinin hemen hepsi tamir geçirmiştir. Üsküdar Çiniii Ca-mii ve Kasımpaşa Piyâlepaşa caCa-mii orijinal
(Devamı 105. sayfada)
