İSTANBUL AYASOFYASININ MUHTEŞEM AMBON'U NASILDI?

A . R K E O L O G Y A :

İSTANBUL AYASOFYASININ MUHTEŞEM AMBON'U NASILDI?

NE OLDU?

Esin YAZGAÇ Sanat Tarihçisi

Genellikle, -vaaz kürsüsü olarak ta- nımlayacağımız ambonlar hıristiyan kili- selerinin önemli bir litürjik eşyasıdır.

Ambonlara IV üncü yüzyıldan itibaren hıristiyan kiliselerinde rastlamaktayız. Fa- kat bu eşya hıristiyan dininin buluşu de- ğildir. Ambonun esasını Yahudi Sinagog- larmdaki miğdalde a r a m a k doğru olur (1).

Bizans kiliselerinde, piskopos ve ra- hipler a m b o n üzerinde halka »nukaddes kitabı okur, vaaz verir, bayram günlerinin anlamım izalı eder, savaş ve barış olay- larını bildirirlerdi. Diğer t a r a f t a n dini ayi- nin b i r kısmıda b u r a d a cereyan etmekte olup, dînî kişi kutsal ayakları öperek, şe- faat istedikten soııra mihraba girer, mu- kaddes kitabı alır, büyük bir saygı ile öper, sol omuzu üzerine kaldırır ve am- bona doğru yürürdü. Bu sırada rahibin

iki yardımcısı ellerindeki buhurdanlıklar- la etrafa kokular saçarlar, bir başkasıda esans vererek onları takip ederdi. Böyle- ce bu grup ambona geldikleri zaman di- ğerleri geçmeleri için yol açar, ellerinde buhurdanlıklar bulunan çıraklar a m b o n u n

bir tarafından çıkarak hemen diğer ta- rafından aşağı inerlerdi. Üçüncü çırak ise elinde İncil tutan vaizin önünde d u r u r ve kitabın konması için sol kolunu uzatıp okunacağı yeri söyler, bundan sonra ra- hip veya piskopos ambona çıkıp incili en yüksek yere koyarak «Dominus Vebiscum»u söyler, halk «Et um spritu Tu» diye cevap verirdi (2).

Bizans kiliselerindeki ambonlar litürji dışında da kullanılmıştır. Meselâ İstanbul Ayasofyasınm bu gün mevcut olmayan muh- teşem ambonunda Justinianos sülalesin- den I Heraclios 610 da, Isaria sülalesinden Straukis 811 de ve Leon (ermeni) a 813 de pisıkoposlar tarafından Doğu Roma İm- paratorluk tacı giydirilmiştir

Zaman zaman hükümdarların taç giy- diği b u muhteşem ambon kubbeli, iki katlı bir anıt şeklinde olup kilisede kul- lanılan litürjik bir eşyadan ziyade bir abi- deyi andırmakta idi. Paulus Silentiarios, İmparator Justinionas'un VI mcı yüzyıl- da yaptırdığı bu ambonun kilisenin orta-

sında fakat biraz doğuda bulunduğunu söyler. Öte yandan İstanbul patriği Ger- manos 735 de ambonun b e m ' a n m önünde olduğunu iddia etmektedir.

Başlıbaşma bir anıt olan bu ambonun kaidesini sekizgen biçiminde alçak bir taş döşeme meydana ıgetiriyordu. Sekizgenin

her köşesine yerleştirilen sekiz sütun ise sekizgen biçimindeki birinci klatı taşıyor, bundan sonra yuvarlak bir sisteme göre yerleştirilmiş altı sütunlu, altı yarım dair®

şeklinde dışarıya doğru çukmtıılı muhte- şem ikinci kat geliyordu. Bu kattaki altı sütuna istina eden varım yuvarlak kubbe altın ile kaplanmış olup ortasında kıy- metli taşlarla süslü bir Lâtin haçını taşı- yordu. (3)

Haç motifi, İsa'nın bir Lâtin haçı üze- rinde çarmıha gerilerek öldürülmesinden

dolayı hıristiyanlığm sembolü olmuş ve genellikle İsa'nın ıstırabını, veya öldükten

sonra babası olarak kabul edilen Tanrı ile olan kutsal birleşmenin sembolize et mektedir. Keza yine Paulus Silentianios bu ambonun kütle halinde kıymetli taşla- rın parlak ışınlarını, en parlak ve nadir mermerlerin değişik tonlarını bir araya

topladığını, altının parlaklığı ile yorulan gözün bir kontrast teşkil eden gümüş ve fildişi üzerinde dinlendiğini belirtmekte- dir.

Ayasofyanın ambonu Justinianos dev- rinde, yükseltilmiş bir koridor ile altlara bağlanıyordu ve bu da bize ister istemez Yahudi Sinagoglarını hatırlatmaktadır. Or-

ta Bizans devrinde ise tesbit edemediği- miz bir sebepten bu geçit kaldırılmıştır.

Belkide bu tâdilat sırasında kilisenn orta- sına alınarak Germanos'un duruş yeri ola- rak ileriye sürdüğü bemanın önüne geti- rilmiş olmasıda muhtemeldir.

Yafa'yı Eyyubîlerden gen almak ama cı ile tertiplenen, Fransız, İtalyan ve Fla- manlardan müteşekkil IV üncü haçlı se- feri garip bir şekilde neticelenmiş ve İs- tanbul'un işgali ile nihayetlenmiştir. Haç- lılar 23 Haziran 17.03 de Yeşilköy'e varmış- lar, 13 Nisan 1204 günü sabahıda şehire girmişlerdir. Bundan sonra İstanbul La- tinler tarafından feci bir yağmaya maruz kalmış, küiseler, evler, anıtlar bu tahrip ve yağmadan kurtulamamış Sır. İşte İs- tanbul Ayasofvasıda bu hengâme sırasın da en küçük şamdanına kadar soyulmuş- tu. Ayasofyanın muhteşem ambonuda bu tahripten nasibini alamamazlık edeme- mişti. Latinler ambonun bütün kıymetli taşların söküp almışlar, altın ve gümüş- lerini ise eritip külçe haline getirmişler ve

kıymetli mermerlerini de başlea yerlerde kullanmak üzere memleketlerine taşımış- lardır. Bu yağmanın neticesi olarak Bi- zans sanatmn bu muhteşem ambonundan geriye hiçbirşey kalmamış ve çağımız bu muhteşem sanat eserini lâyıkıyla tanımak- tan uzak kalmıştır.

(I

Bu hususta faza malûmat için b a k : Yazgaç Esin : Bizans ambonlarııun mahi- yeti ve Selânik ambonu. <Arkitekt» İst. 1968 S. 332 s. 162 - 164

(2) Cnhrol. Fernand. Ambon, «D

ctionrıaire ('' archeo'og

e Chretienre et le Li'.urg'e», Paris. I, s. 1336

(3) Aynı eser, s. 1234