Lahorlar akarsu vadilerinden aşağılara ilerlerken çoğunlukla
ciddi ekonomik ve çevresel zararlara neden olurlar. Ayrıca doğrudan etkileri, türbülanslı akışları ya da taşıdıkları kayaç parçaları ve kütükler yüzünden, önlerine çıkan her şeyi kolaylıkla zarara uğratırlar.
Özgür Cihan KARASAN JMO, ozgurcihann@yahoo.com
ahar, vadilerden veya volkanıneğimindenitibaren akma- Lya başlayan su veya kaya parçaları içeren sıcakya da so ğuk karışımları tanımlayan Endonezya kökenli bir terimdir.
Lahorlar hareket halindeyken, kil boyutundan, çapı 10 m.'ye kadarulaşabilen kaya parçalarını taşıyan sulubeton akma
larına benzerler. Yüzlerce metre genişlikte olan lahorlar oluşabil- mektedir. Butip büyük lahorların hızı saniyedeonlarcametreyi bulur.
Lahorlar volkanlardan aşağı akmaya başladıklarıandan itiba
renbüyüklüğü, hızı, taşıdığı suvemolozmiktarı değişime uğrar.Taş
manın başlangıcında su ve molozlar genellikle volkanın çevresin deki ve girdiği vadideki kayalarıve bitki örtüsünü aşındırır. Bu ilksel akış, kar vebuzulların erimesinden vetaşanakarsulardan gelen su yu içerebilir. Kayaları aşındırarakve başka suları da içerisine alarak, kolaylıklailksel boyutlarının 10 katı kadar büyüklüğeerişebilir. Fakat lahorlarvolkanlardan uzaklaştıkça ağır sediman yüklerini kaybet meyebaşlarlarve boyutları küçülür.
Lahorlardeğişik süreçlersonucu oluşabilmektedir. Püskürmeler ledoğrudan ilişkili olarak,krater göllerinde kar ve buzulların erimesi sonucunda, püskürme sırasında ya da hemen sonrasında yoğun yağmurlarla duraylı olmayan zayıf malzemeyle birlikte gelişen la horlarbirinci kategoride incelenebilir. Lahorlar ayrıca püskürmeler
le ilgili olarak püskürmeden kısa birsüre sonra meydana gelen bir depremle yada aşınmış ürünlerin göller tarafından hızlı drenajı ile deoluşabilir. Birçok laharın oluşumu ise, volkanik aktiviteyle ilgilide
ğildirveyoğun yağmurlar veyaerime sularıylazayıf volkanik malze
menin harekete geçmesi ile oluşur.
Lahorlar genellikle stratovolkanlarda yada yakınlarında oluşur lar. Çünkü buvolkanlarpatlama eğilimindedir,diğer volkan türle
rindendaha yüksektir, konileri karlarla kaplıdır ve zirvelerinde krater gölleri vardır. Ayrıcakolaylıkla aşınabilecek zayıfpekişmiş ya da sı cak hidrotermal sularla zayıflamış kaya molozları bu tipbölgelerde yaygındır.
Lahorlar akarsu vadilerinden aşağılara ilerlerken çoğunlukla ciddi ekonomik veçevresel zararlaraneden olurlar. Ayrıca doğru danetkileri,türbülanslıakışları ya dataşıdıkları kayaç parçalarıve kütükler yüzünden, önlerine çıkan her şeyi kolaylıklazarara uğratırlar.
St. Helens Yanardağı püskürmesi sonucunda oluşan lahar akıntısının yuttuğu bir ev.
Lahorlar taşıyamadığı yapılara rastlarsa, bu binaların ve bölgelerin bir kısmını ya tamamen yıkar ya da ağır bir moloz örtüsü altında bırakır. Lahorlar ayrıca insanların kaçış yolları olan köprüleri de yokeder.
Volkanik aktivitesonrasında, yeni oluşan zayıf sedi- manların erozyonu veyüzey suları ile taşınması sonucu lahorların biriktirdikleri sedimanlarınnehiryataklarınıdol
durmaları nedeniyle taşkınlar oluşur.
Tarihte en büyük lahar boşalımı İzlanda'da olmuştur.
Bir buzulunerimesi sonucuoluşan bu lahoraJökulhaups adıverilmiştir. Piroklastik akış ve patlamalarla meydana gelen lahar olaylarından en bilineniNevada Del Ruiz'de 13 Kasım 1985'de meydana gelmiştir. 1980yılının Mayıs ayındaSt. HelenDağı'nda oluşan lahar ise birçok kişinin ölümüne neden olmuştur. Lav akmaları sonucu oluşan lahorlara örnek olarak 1985 yılındaŞili'de Villarica Volka- nı'nda ve İzlanda'nın Vatnajökul volkanında meydana gelenler verilebilir.
Yoğun yağmurların neden olduğu erozyon sonucu meydana gelen lahorların ortak özelliği, zayıf volkanik malzemenin bu alanları kaplamasına neden olan püs
kürmeler sonrasında oluşması ve çok geniş alanlardaki bitki örtüsünüyoketmeleridir. Yağışlımevsimlerboyunca
kabaranakarsularyeni oluşan çökelleri aşındırırve lahor ları oluşturur. Bu akarsular lahar oluşturmasa bile, nehir yatağı boyunca gelişen sediman çökelimleriniaşındıra
rak taşkınlaraneden olabilir.
Püskürme sonrasındaki yoğun yağmurlar süresince su, önce piroklastik çökellerüzerinde yüzeyçökmelerine neden olur, sonra da düşük kotlu alanlara akar. Gün lercenehir yatağıiçerisinde birbirleri ile bağlantılı olansu kanalları aşındırılır. Aşınma süresince hala sıcak olan pi roklastik akış çökelleri içerisindeyerini alan su, ani bir bu har çıkışı ile lahorların oluşmasınanedenolur. Oluşan la horların sıcaklıkları 40-70°C arasındatehlikeli sıcaklıklara ulaşabilir.
Göl taşmaları sonucunda da lahorlaroluşmaktadır.
Genellikle göllerin drenajını sağlayan akarsuyun toprak kayması,piroklastik akış ve lahorlar gibi volkanik çökeller tarafından kapatılmasından haftalar ya da aylarsonra meydana gelir. Gölden çokyüksek miktarda su hareke te geçer vegölünboşalım kanalını genişleterekderinleş tirir. Böyleceserbest kalan suaşağılara akar. Engelin ve nehir kanalının aşılmasıyla hacimsel olarak çok yüksek miktarlarda sedimaniçerensu, başlangıç hacminin bir
kaç katı artarak vadiden akmaya başlar ve lahorları oluşturur.
Volkanlarbirçok nedenle heyelanlara karşı hassastır
lar. Volkan konileri basamaklıdır veçevresindeki yapılar dan binlerce metre yüksektedir. Konilerin basamakları pekişmemiş ve ya zayıf pekişmiş vekolay dağılabilenka
ya molozu tabakalarından oluşmaktadır. Konilere mag
manın intrüzyonu ve bu konileri oluşturan lav kütlelerini makaslaması ile genellikle iç faylar ya da makaslama zonları oluşur. Sonuç olarak sıcak ve asidik olan su, koni
lere doğru hareketeder ve hidrotermal sistemlerinoluş
masına neden olur. Zaman geçtikçe bu sıcak sular sert volkanik kayaçları zayıflatır, kil yönündenzenginçamur
lu birmalzemeye dönüşür.
Volkandaki çökme ya da yenilmeler hızlı hareket edenheyelanlar geliştirir vebu heyelanlar birkaç km ha
reket ettiktensonra lahorlara dönüşürler. Heyelanın bo yutlarına, su içeriğine ve hidrotermal sistemler tarafın
dan zayıflatılan ve kiledönüştürülen kayaların volkanda kiyayılımına bağlı olarak lahorlarvolkandanitibaren 100 km'den dahafazla yol alabilirler.
Kaynaklar
Photograph by D.R. Crandell, May 18,1980 eruptionof MountSt.He
lens. U.S.Geological Survey.
http://volcanoes.usgs.gov/Hazards/What/Lahars/lahars.html http://www.geo.mtu.edu/volcanoes/pinatubo/lahar/
http://www.mtnforum.org/resources/library/flett99a.htm http://landslides.usgs.gov/html_files/landslides/slides/slidel2.htm http://www.geology.sdsu.edu/how_volcanoes_work/Lahars.html
