151
Tükiye’de Kırmızı Mercimek Üretim Ekonomisi*
Remziye ÖZEL1 Aykut GÜL2 ÖZET
Bu çalışmada; Türkiye’de kırmızı mercimek üretimi yapan tarım işletmeleri, incelenerek bu işletmelerde kırmızı mercimek üretimi, pazarlanması ve işlemesi ile ilgili mevcut yapı ve sorunları belirlenmiş olup çözüm önerileri geliştirilmiştir. Veriler 2000-2001 yılına aittir.
Tarım işletmelerinde en çok kullanılan tohumluk çeşidinin yerli kırmızı mercimek çeşidi ve ortalama verimin 93,08 kg/da olduğu belirlenmiştir. 1 kg kırmızı mercimek ortalama maliyeti 243.874 TL ve ortalama satış fiyatı 366.190 TL’dir. işletmelerin kırmızı mercimek üretimindeki ortalama mutlak karı 13.349.115 TL/da ve nisbi karı %151,47’dir.
Tarım işletmelerinde kırmızı mercimek üretiminde ölçeğe sabit getiri söz konusudur (Bağımsız değişkenlerin üretim esnekliği toplamı çayır biçme makinesi ile hasatta 0,99083 ve biçer-döver ile hasatta 1,035’tir). Đşletmelerde pazarlama oranı %89,9’dur ve işletmelerin %87’si ürünü tüccarlara satmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kırmızı Mercimek, Üretim maliyeti, Cobb-Douglass, The Red Lentil Production Economics in Turkey ABSTRACT
In this study, agricultural enterprises producing red lentils were evaluated, and current situation and problems of production, of lentils were determined and, finally, same recommendations were developed. The data were belonged to 2000-2001 season.
In the enterprises analyzed, the most commonly used variety was local lentil variety and the average yield was 93,08 kg/da. Average cost of lentils per kg was 243.874 TL. The absolute and relative profits of lentil were found to be 13.349.115 TL/da and 151,47%, respectively.
Farms have constant return to scale in red lentil production. Production elasticity of independent variables with mowing by lownmower is 0,99083 while that of is 1,035 with combine harvester.
Keywords : Red Lentil, Production Economics, Cobb-douglass GĐRĐŞ
Önemli protein kaynakları olan hayvansal ürünlerin maliyet ve satış fiyatlarının yüksekliğinin yanında çabuk bozulmaları nedeniyle saklama güçlüğünün bulunuşu, gelişmekte olan ülkeleri daha ucuza elde edilen ve uzun süre saklanabilen bitkisel protein üretimine yöneltmektedir (Erkal, 1981). Hayvansal proteinlerin yetersizliğinin yanında, doymuş yağlar ve kolesterol kaygıları da, baklagillerin önemini gün geçtikçe artırmaktadır. Özetlenecek olursa; baklagiller halen en düşük maliyet ve en yüksek kalitede protein içeren ve dünya çapında insan beslenmesi için gerek duyulan en gerçekçi ve ümit verici protein kaynağıdır.
Dünya mercimek ekim alanı ortalama 3.632.000 ha’dır ve bunun 2.958.000 ha’ı gelir seviyesi düşük ülkelerdedir (Anonim, 2002). Dünya mercimek ekim alanı ve üretiminde önemli ülkeler Hindistan, Türkiye, Kanada, Bangladeş, Nepal ve Đran’dır.
Türkiye 520.000 tonluk üretimle 2001 yılında dünya mercimek üretiminde üçüncü sırada yer almıştır (DĐE, 2001).
Kırmızı mercimek tipi kışları çok şiddetli geçmeyen Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tamamen kışlık olarak ekilmektedir. Türkiye’de 1982 yılı öncesinde iller bazında uygulanan kırsal kalkınma projeleri ve 1982 yılından sonra da Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma ve Yayım Projesi, baklagil ekim alanlarında (özellikle mercimek ve nohut) artışa neden olmuştur. Böylece Türkiye, dünya mercimek üretiminde %20’lik bir paya sahip hale gelmiştir (DĐE, 1998). Mercimeğin Türkiye baklagil üretimi içindeki payı ise %33,7’dir. Türkiye’nin mercimekte önemli konumunun yanında mercimek üretim alanları 1986-1990 yılları arasında ortalama 910.000 ha iken, 1990 yılından
* Doktora tezinin bir bölümüdür.
1 Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Osmanbey Kampüsü, Şanlıurfa 2 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, ADANA
152
itibaren ekim alanları ve üretim miktarı önemli derecede dalgalanarak daralmış ve 1994 yılından itibaren de mercimek ithal edilmeye başlanmıştır (DĐE, 1999). Diğer kuru baklagillerde olduğu gibi kırmızı mercimek üretim miktarı azalmaya devam etmektedir.
GAP Bölgesinde kırmızı mercimek ekim alanlarında son yıllarda önemli derecede daralma yaşanmaktadır. Bölgede kuru tarımın yapıldığı yerlerde kuyu sularıyla sulamanın yapılması ve Harran Ovasının sulamaya açılması ile zaman içerisinde mercimek tarımında azalma olmuştur. Ayrıca sulama yapılmadığı halde marjinal alanlarda mercimek tarımından vazgeçilmektedir. Bununla beraber, kırmızı mercimek üretim ekonomisi ile ilgili kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır.
Bu çalışmada, Türkiye’de kırmızı mercimek üretimi yapan tarım işletmelerinin mevcut durumları ile kırmızı mercimek üretim maliyetlerinin, kırmızı mercimek üreten işletmelerde üretim faktörlerinin marjinal verimliliklerinin ve üretimde verimliliği ve karlılığı sınırlayan teknik ve ekonomik sorunların belirlenmesi amaçlanmıştır.
MATERYAL VE YÖNTEM
Araştırma alanında kırmızı mercimek tarımı yapan işletmelerden anket yoluyla toplanan yatay kesit verileri, araştırmanın ana materyalini oluşturmaktadır. Anket yoluyla işletmelerden sağlanan bilgiler 2000-2001 üretim dönemine ait yatay kesit verileridir.
Yöntem
Araştırma alanı, Türkiye kırmızı mercimek üretiminin % 99’unun gerçekleştirildiği (DĐE, 2001) Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Araştırma alanında bulunan illerin Türkiye kırmızı mercimek ekim alanı içindeki payı, bu illerin bitkisel üretim değerleri içinde mercimeğin payı, v.b. ölçütler bakımından değerlendirme yapılmış ve iller, bu illeri temsil edebilecek ilçeler “Gayeli Örnekleme Yöntemi” ile belirlenmiştir (Yamane, 2001). Mardin iline bağlı Kızıltepe ve Derik ilçeleri, Diyarbakır iline bağlı Bismil ve Çınar ilçeleri ve Şanlıurfa iline bağlı Viranşehir ve Siverek ilçeleri ise aynı yöntemle tespit edilmiştir.
Tarım Đlçe Müdürlüğü, Ziraat Odası vb. (araştırmanın yürütüleceği alanda tarım işletmeleri ile ilgili kayıtları tutan sulama birlikleri vb. örgütler bulunmamaktadır) kurumların kayıtları incelenmiş, belirlenen ilçelere bağlı olan köylerle ve bu köylerdeki işletmelerle ilgili sağlıklı bilgilere ulaşılamamıştır. Bu nedenle bölgede faaliyet gösteren tarımsal kurum ve kuruluşların ve bölgeyi bilen şahısların önerileriyle, populasyonu temsil edebileceği belirlenen Mardin ili Kızıltepe ve Derik ilçelerine bağlı 11, Diyarbakır ili Bismil ve Çınar ilçelerine bağlı 6 ve Şanlıurfa ili Viranşehir ve Siverek ilçelerine bağlı 10 olmak üzere gayeli olarak seçilen toplam 27 köyde; kırmızı mercimek tarımı yapan 120 tarım işletmesinde anket uygulanmıştır. Eğer tesadüfi örnekleme yöntemlerinin uygulanabilmesi için populasyonun sınırlarını ve birimlerin bazı önemli değerlerini içeren örnekleme çerçevesi elde etme imkanı yok ise, gayeli örnekleme yöntemi kullanılabilmektedir (Çiçek ve Erkan, 1996). Ayrıca her tablo için kategori sayısının 5 ile 6’yı geçmeyeceği kabul edilirse, örneğin en az 100-120 işletmeyi kapsaması gerekir (Yang, 1964). Seçimde tarım işletmesinin kırmızı mercimek üreticisi olma koşulu aranmıştır. Ancak 4 işletmeden alınan veriler sağlıklı olmadığı için değerlendirmeler 116 işletme üzerinden yapılmıştır.
Üretim faktörleriyle üretim değerleri arasındaki yapısal ilişki Cobb-douglas tipi üretim fonksiyonu ile analiz edilmiştir.
Çok sayıda değişkeni kapsayan bu fonksiyon tipi, logaritmik forma dönüştürülebilmekte ve böylece doğrusal hale gelen fonksiyona ait parametreler en küçük kareler metodu ile hesaplanabilmektedir. Aynı zamanda çoklu regresyon analizi ile ilgili istatistiki testler yapılabilmektedir. Cobb-douglas tipi üretim fonksiyonu, özellikle üretim girdilerinin verimliliklerinin belirlenmesinde kullanılabilen bir fonksiyon tipidir (Çiçek, 1990).
Cobb-douglas üretim fonksiyonu, uygulamalı araştırmalarda çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu fonksiyon tipi tarımsal üretim aşamalarında yapılan fonksiyonel analizlere en uygun düşen fonksiyon tipidir (Zoral, 1984). Cobb-Douglas üretim
153
fonksiyonunun ilk formunu tarım kesimi için öneren ilk ekonomist Knut VICKSELL’dir.
Bu fonksiyon daha sonra Cobb ve Douglas tarafından uygulanarak yaygınlık kazanmıştır.
Cobb-douglas tarafından uygulanan fonksiyonun genel formu;
Y=AK(1-b) Lşeklindedir.
Bu fonksiyonda K sabit sermayeyi, L işgücünü, Y sermaye ve emeğin katma değerini, A ve b de katsayıları ifade eder. Bu fonksiyonda üstler toplamı 1’e eşit olduğundan ölçeğe sabit getiri söz konusu olmaktadır. Durand ölçeğe sabit getiri katsayılarını ortadan kaldırarak;
Y=AKbα Lx şekline dönüştürmüştür.
Tintner ve Browlee fonksiyonun değişkenlerini serbest bırakarak fonksiyona çok sayıda değişken ilave etmişler ve günümüzde uygulamalı araştırmalarda çok kullanılan Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonunu oluşturmuşlardır (Yılmaz, 1994).
Y= aX1b1 X2b2 X3b3 ... Xkbk
Özellikle üretim faktörlerinin verimliliklerinin belirlenmesinde sıkça kullanılmaktadır. Yukarıdaki denklemin her iki tarafının logaritması alındığında, Cobb- Douglas tipi fonksiyondan;
LogY= Log a + b1 logX1 + b2 log X2 +... + bk log Xk
doğrusal denklemi elde edilir. Fonksiyonda çıktı olarak GSÜD, üretim faktörleri olarak makine gücü, işgücü, arazi, gübre ve ilaç kullanılmıştır.
Elde edilen regresyon denklemine ilişkin çoklu korelasyon (R) ve Determinasyon katsayısı (R2), bağımsız değişkenlerin katsayıları (bi), standart hataları (Sbi) ve önem seviyesi (F) kullanılarak SPSS for Windows 9.00 paket programı yardımıyla yapılan çoklu regresyon analizi ile bulunmuştur.
Bulunan etkinlik katsayılarının yorumlanmasında aşağıdaki tablodan yararlanılmıştır:
EK = 1 ise faktör etkin kullanılmaktadır (MG=MM)
EK >1 ise faktör az kullanılmaktadır ki artırılmalıdır (MG>MM)
EK <1 ise faktör aşırı kullanılmaktadır ve azaltılmalıdır (MG<MM) (Karkacıer, 1995).
ARAŞTIRMA SONUÇLARI
Tarım Đşletmelerinde Kırmızı Mercimek Yıllık Faaliyet Sonuçları
Đncelenen işletmelerde toplam ürün ortalama olarak 15.668 kg iken işletme gruplarına göre 3.514 kg ile 39.313 kg arasında değişmektedir. Kırmızı mercimek satış fiyatının ortalama 366.000 TL/kg olduğu; işletme grupları itibariyle ise 362.000 TL/kg ile 378.000 TL/kg arasında değiştiği belirlenmiştir (Çizelge 1).
Đncelenen işletmelerde ortalama toplam GSÜD 6.167.449.000 TL olarak belirlenmiştir. Dekara ortalama GSÜD ise 39.283.115 TL/da olup işletme gruplarına göre 35.060.350 TL/da ile 42.697.565 TL/da arasında değişmektedir (Çizelge 1).
Çizelge 1. Đşletmelerin Kırmızı Mercimek Üretiminde Gayrisafi Üretim Değerleri Gruplar
1. Grup 2. Grup 3. Grup
Genel Ortalama
Toplam Ürün (kg) 3.514 10.441 39.313 15.668
Satış Fiyatı (Bin TL/kg) 378 363 362 366
Ana Ürün GSÜD (Bin TL) 1.313.600 3.805.006 14.077.926 5.659.176 Yan Ürün Değeri (Bin TL)* 116.460 402.236 1.122.407 508.273 Toplam GSÜD (Bin TL) 1.430.060 4.207.242 15.200.333 6.167.449
Dekara GSÜD (Bin TL) 37.633 35.060 42.698 39.283
*: kırmızı mercimek üretiminde yan ürün olarak mercimek kırığına ve samanına rastlanmıştır. Bu nedenle kırmızı mercimek gayrisafi üretim değerine yan ürün değeri eklenmiştir.
Đncelenen işletmelerde işletme genişlik gruplarına göre kırmızı mercimek üretim dalına ait gayrisafi üretim değerleri, değişen masraflar ve brüt karlar Çizelge 2’de
154
verilmiştir. Đşletmelerin dekara ortalama brüt karları 20.612.391 TL olarak bulunmuştur.
Đşletme grupları itibariyle dekara en düşük brüt kar ikinci grup işletmelerde, en yüksek brüt kar ise üçüncü grup işletmelerde çıkmıştır. Üçüncü grup işletmelerde yüksek çıkmasının sebebi, bu grupta gayrisafi üretim değerinin en yüksek olmasıdır.
Çizelge 2. Đşletmelerin Kırmızı Mercimek Üretiminde Dekara Brüt Kar Değerleri (BinTL/da)
Đşletme Grupları
1. Grup 2. Grup 3. Grup Genel Ortalama
GSÜD (Bin TL/da) 37.633 35.060 42.698 39.283
Değişen masraflar (Bin TL/da) 19.291 18.082 19.490 18.671
Brüt Kar (Bin TL/da) 18.342 16.978 23.208 20.612
Đncelenen işletmelerde kırmızı mercimek üretimindeki dekara üretim masrafları Çizelge 5.33’te verilmiştir. Dekara ortalama değişen masraflar toplamı 18.671.000 TL/da, sabit masraflar toplamı 7.263.000 TL/da ve dekara ortalama üretim masrafları toplamı 25.934.000 TL/da olarak hesaplanmıştır. Đşletme grupları itibariyle üretim masrafları toplamı birinci grupta 26.741.000 TL/da, ikinci grupta 25.290.000 TL/da ve üçüncü grupta ise 26.713.000 TL/da olarak hesaplanmış olup 2. grup işletmelerde üretim masrafları diğer işletme gruplarından daha düşüktür.
Đncelenen işletmelerde ortalama üretim masrafları toplamının %71,99’unu değişen masraflar, %28,01’ini sabit masraflar oluşturmaktadır (Çizelge 3).
Đncelenen işletmelerde kırmızı mercimek üretimindeki dekara üretim masrafı, dekara verim, kırmızı mercimek satış fiyatı ve kg maliyet Çizelge 3’de verilmiştir.
Đşletmelerde dekara ortalama verim 93,08 kg olarak belirlenmiştir. Đşletme grupları itibariyle en yüksek verim dekara 105,53 kg ile üçüncü grup işletmelerde, en düşük verim ise dekara 87,30 kg verim ile ikinci grup işletmelerde alınmıştır. Kırmızı mercimek üretiminin gerçekleştirilmesi için yapılan üretim masrafları ise dekara ortalama 25.934.000 TL olarak hesaplanmıştır. Đşletmelerin 1 kg kırmızı mercimek üretimine ait maliyeti ortalama 243.874 TL olarak bulunmuş olup işletme grupları itibariyle 223.234 TL ile 250.956 TL arasında değişmektedir.
Đşletme grupları itibariyle ortalama kg maliyetler ile satış fiyatları karşılaştırıldığında işletmelerin kırmızı mercimek ürününü maliyetlerinin üzerinde satmakta oldukları belirlenmiştir. Ancak ikinci grup işletmelerde ürünün kg maliyeti ile satış fiyatı arasındaki farkın diğer gruplara göre daha düşük olduğu belirlenmiştir. Bu durum ikinci grupta yer alan işletmelerin veriminin düşük olması ve dekara düşen üretim maliyetinin diğer gruptaki işletmelere göre daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır.
Diyarbakır Tarım Đl müdürlüğü tarafından yapılan ürün maliyeti çalışmalarında, 1999-2000 üretim döneminde kırmızı mercimek veriminin 120 kg/da, dekara üretim maliyetinin 24.676.000 TL ve 1 kg kırmızı mercimek maliyetinin 100.633 TL olduğu belirlenmiştir. Çalışmada maliyeti oluşturan unsurlar arasında en yüksek payın %20,26 ile tarla kirasına ait olduğu, bunu sırasıyla %9,76 ile tohum bedeli, %8,92 ile hasat- harman masrafının izlediği belirlenmiştir (Anonim, 2000).
Đşletmelerde dekara ortalama M.K. 13.349.115 TL’dir. Đşletme grupları itibariyle MK 9.770.350 TL ile 15.984.565 TL arasında değişmekte olup 2. grup işletmelerin mutlak karları diğer gruptaki işletmelerden daha düşük olarak hesaplanmıştır. Đncelenen işletmelerin zarar etmedikleri belirlenmiştir.
155
Çizelge 3. Đşletmelerde Kırmızı Mercimek Üretim Maliyeti ve Satış Fiyatı (Milyon TL) Gruplar
1. Grup 2. Grup 3. Grup Genel Ortalama
Toplam DM 19,292 18,082 19,490 18,671
Tohum 5,11 5,14 5,26 5,16
Gübre 0,39 0,74 1,19 0,77
Đlaç 0,85 0,8 0,86 0,82
Makine kirası 8,77 7,97 8,77 8,33
Geçici işçilik 1,52 1,23 1,36 1,32
Pazarlama 1,65 1,26 1,03 1,29
Döner sermaye faizi 1,01 0,94 1,02 0,97
Toplam SM 7,449 7,208 7,223 7,263
Arazi kirası 6,66 6,41 6,33 6,44
Aile işgücü ücreti 0,21 0,26 0,31 0,26
Genel idare giderleri 0,58 0,54 0,59 0,56
Toplam ÜM 26,741 25,290 26,713 25,934
Yan Ürün Değeri 3,041 3,357 3,155 3,234
Verim (kg/da) 94,44 87,3 105,53 93,08
ÜRETĐM MALĐYETĐ 0,250956 0,251232 0,223234 0,243874
Satış Fiyatı 0,378200 0,363250 0,362040 0,366190
Đşletmelerde ortalama nisbi kar %151,47’dir. En yüksek nisbi kar %159,84 ile üçüncü grup işletmelerde en düşük ise %138,63 ile 2. grup işletmelerde elde edilmiştir (Çizelge 4).
Çizelge 4. Đşletmelerde Kırmızı mercimek Üretiminde Mutlak ve Nisbi Karlar Đşletme Grupları
1. Grup 2. Grup 3. Grup
Genel Ortalama Mutlak Kar (TL/da) 10.892.158 9.770.350 15.984.565 13.349.115
Nisbi Kar (%) 140,73 138,63 159,84 151,47
Tarım Đşletmelerinde Kırmızı Mercimek Üretiminin Ekonometrik Analizi
Kırmızı mercimek üretim faaliyetine ait verimler ile bu verimleri elde etmekte kullanılan bazı üretim faktörleri arasındaki ilişki Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu ve çeşitli istatistiki yöntemler kullanılarak analiz edilmiştir. Đncelenen üretim faktörlerinin üretim elastikiyetleri, marjinal gelir ve marjinal etkinlik katsayıları hesaplanmıştır.
Üretim fonksiyonlarında genel olarak fiziki girdi miktarları ve çıktı miktarları kullanılarak çalışılmaktadır. Ancak, fiziki miktarlar yerine parasal değerler de kullanılabilmektedir. Fiziki miktarların kullanıldığı çalışmalarda toplulaştırma sorunlarıyla karşılaşılmaktadır. Değerler parasal olarak ifade edildiğinde bu sorun ortadan kalkmaktadır. Bu nedenle bu çalışmada parasal değerler kullanılmıştır.
Đncelenen işletmelerde kırmızı mercimek hasadında tırpan, çayır biçme makinesi ve biçerdöver olmak üzere üç farklı mekanizasyon kullanılmaktadır. Ayrıca hasattan sonra harmanlama ve savurma temizleme işlemlerinde de işletmeler arasında önemli farklılıklar görülmektedir. Bu farklılıklar GSÜD’ni etkilememekle beraber işgücü ve makine kullanımını önemli derecede etkilemektedir. Bu nedenle çalışmada üretim kaynaklarının etkinliğini ölçebilmek için toplulaştırma yapılmış ve üretim fonksiyonunda hasadın bitimine kadar kullanılan üretim faktörleri kullanılmıştır. Üretim değeri olarak ise
156
kırmızı mercimeğin tarla başındaki GSÜD dikkate alınmıştır. Ayrıca tahmin edilen üretim fonksiyonu denkleminin güvenilirliğini artırabilmek amacıyla uç değerlerin bulunduğu işletmelerden (incelenen 9 işletme tırpanla veya tırpan ve biçerdöverle hasat yaptığı için) elde edilen veriler analiz dışı bırakılmıştır. Böylece çayır biçme makinesi ile hasat için 68, biçerdöverle hasat için 39 işletmeden toplanan veriler kullanılmıştır.
Hasadın Çayır Biçme .Makinesi ile Yapıldığı Đşletmelerde Kırmızı Mercimek Üretim Fonksiyonu
Çayır biçme makinesi ile hasat edilen kırmızı mercimek üretim fonksiyonu modelinde kullanılan değişkenler;
Y= Gayrisafi Üretim Değeri (Milyon TL) X1= Makine gücü (Milyon TL)
X2= Đşgücü (Milyon TL) X3= Arazi kıymeti (Milyon TL)
X4= Materyal (Milyon TL) (Tohum, Gübre, Đlaç)
Şeklinde belirlenmiştir. Bu değişkenlere ait verilerle yapılan çoklu regresyon analizi ile elde edilen üretim fonksiyonu denklemi;
Ln Y = ln1,883 + 0,843 lnX1 + 0,113lnX2 + 0,01722 lnX3 + 0,01761 lnX4 (0,778) (0,427) (0,265) (0,380) (0,213) denklemi elde edilmiştir.
Denklemin çoklu korelasyon katsayısı R=0,929 ve determinasyon (belirlilik) katsayısı R2 = 0,863’tür. Denklemin standart hatası Se = 0,3312 olup, denklem 0,01 (F=100,907) önem seviyesinde anlamlı bulunmuştur. Bu durumda çayır biçme makinesi ile hasat edilen kırmızı mercimek üretim faaliyetinde gayrisafi üretim değerindeki (bağımlı değişken Y’deki) toplam değişimin %86’sının fonksiyondaki bağımsız değişkenler tarafından açıklandığı söylenebilir.
Elde edilen üretim fonksiyonunu bağımsız değişkenlerine ait katsayılar, bu katsayıların standart hataları, t değerleri ve önem seviyeleri Çizelge 5’da toplu olarak verilmiştir.
Çizelge 5. Çayır Biçme Makinesi Đle Hasat Yapan Đşletmelerde Regresyon Sonuçları Bağımsız
Değişkenler (Xi)
Katsayılar (bi)
Standart Hata (Sbi)
t Değerleri (tbi) Önem Seviyesi
Sabit Terim 1,883 0,778 2,418 0,018
X1 Makine 0,843 0,427 1,976 0,052
X2 Đşgücü 0,113 0,265 0,426 0,671
X3 Arazi 0,01722 0,380 0,045 0,964
X4 Girdi 0,01761 0,213 0,083 0,934
Tahmin edilen denklemde üretim esnekliklerinin tamamı pozitif işaretlidir. Sabit terim a yaklaşık %1, makine gücü %5 ve işgücü %67 önem seviyesinde anlamlı bulunmuştur.
Herhangi bir üretim faaliyetinde ölçek avantajının olup olmadığı ölçeğe getirinin bulunmasıyla belirlenebilir. Ölçeğe getiri artan, azalan veya sabit olabilir. Ölçeğe göre getirinin 1’den büyük olması artan ölçeğin, verimliliği ve üretimi artıracağı anlamına gelir. Đşletme ölçeğindeki değişimin söz konusu üretim faaliyetlerinde toplam verimlilikte herhangi bir etki yapmaması ise ölçeğe göre sabit getirinin var olduğunu gösterir. Eğer işletme ölçeğindeki artış toplam verimlilikte olumsuz bir etki yaratıyorsa azalan ölçeğe getiriden bahsedilir. Đncelenen işletmeler arasında çayır biçme makinesi ile hasat yapanlarda kırmızı mercimek üretim faaliyetinde bağımsız değişkenlerin üretim esneklikleri toplamı 0,99083 olarak bulunmuştur. Denklemde yer alan üretim faktörlerinin üretim esneklikleri toplamından oluşan bu değer, söz konusu üretim faaliyetinde sabit olarak adlandırılabilecek bir ölçeğe getirinin bulunduğunu
157
göstermektedir. Fonksiyonda yer alan tüm girdiler %1 artırıldığında üretim miktarı %0,99 oranında artacaktır.
Hasadın Biçerdöver Đle Yapıldığı Đşletmelerde Kırmızı Mercimek Üretim Fonksiyonu
Biçerdöver ile hasat edilen kırmızı mercimek üretim fonksiyonu modelinde kullanılan değişkenler;
Y= Gayrisafi Üretim Değeri (Milyon TL) X1= Makine gücü (Milyon TL)
X2= Đşgücü (Milyon TL)
X3= Materyal (Milyon TL) (Tohum, Gübre, Đlaç) X4= Arazi kıymeti (Milyon TL)
Şeklinde belirlenmiştir. Bu değişkenlere ait verilerle yapılan çoklu regresyon analizi ile elde edilen üretim fonksiyonu denklemi;
Ln Y = ln2,008+ 0,421 lnX1 + 0,193 lnX2 + 0,265 lnX3 + 0,156 lnX4 (1,167) (0,464) (0,286) (0,288) (0,438) denklemi elde edilmiştir.
Denklemin çoklu korelasyon katsayısı R=0,95 ve determinasyon (belirlilik) katsayısı R2 = 0,896’dır. Denklemin standart hatası Se = 0,3383 olup, denklem 0,01 (F=100,907) önem seviyesinde anlamlı bulunmuştur. Bu durumda biçerdöver ile hasat edilen kırmızı mercimek üretim faaliyetinde gayrisafi üretim değerindeki (bağımlı değişken Y’deki) toplam değişimin %90’ının fonksiyondaki bağımsız değişkenler tarafından açıklandığı söylenebilir.
Elde edilen üretim fonksiyonunu bağımsız değişkenlerine ait katsayılar, bu katsayıların standart hataları, t değerleri ve önem seviyeleri Çizelge 6’de toplu olarak verilmiştir.
Çizelge 6. Biçer Döver Đle Hasat Yapan Đşletmelerde Regresyon Sonuçları Bağımsız
Değişkenler (Xi)
Katsayılar (bi)
Standart Hata (Sbi)
t Değerleri
(tbi) Önem Seviyesi
Sabit Terim 2,008 1,167 1,720 0,094
X1 Makine 0,421 0,464 0,906 0,371
X2 Đşgücü 0,193 0,286 0,676 0,504
X3 Materyal 0,265 0,288 0,918 0,365
X4 Arazi 0,156 0,438 0,357 0,723
Đncelenen işletmeler arasında biçerdöver ile hasat yapanlarda kırmızı mercimek üretim faaliyetinde bağımsız değişkenlerin üretim esneklikleri toplamı 1,035 olarak bulunmuştur. Denklemde yer alan üretim faktörlerinin üretim esneklikleri toplamından oluşan bu değer, söz konusu üretim faaliyetinde sabit olarak adlandırılabilecek bir ölçeğe getirinin bulunduğunu göstermektedir. Fonksiyonda yer alan tüm girdiler %1 artırıldığında üretim miktarı %1,04 oranında artacaktır.
SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME
Đncelenen işletmelerde üretilen 1 kg kırmızı mercimeğin üretim maliyeti 243.874 TL olarak belirlenmiştir. Kırmızı mercimek satış fiyatı ise ortalama 366.190 TL/kg’dır.
Buna göre işletmelerin ürettikleri kırmızı mercimeği maliyetlerinin üzerinde bir fiyatla satmakta oldukları söylenebilir. Đşletmelerde dekara brüt kar 20.612.000 TL, mutlak kar 13.349.115 TL ve nisbi kar %151,47 olarak belirlenmiştir.
Đncelenen işletmelerde çayır biçme makinesi ile hasat yapanlarda bağımsız değişkenlerin üretim esneklikleri toplamı 0,99083, biçerdöver ile hasat yapanlarda 1,035 olarak belirlenmiştir. Yani işletme ölçeğindeki değişim, söz konusu üretim faaliyetinde toplam verimlilikte herhangi bir etki yapmayacaktır.
Türkiye’nin ekolojisi bakliyat tarımına uygundur. Baklagil bitkisi olan kırmızı mercimekte, birim alandan alınan verim dünya ortalamasının üzerindedir. Ancak Türkiye yıldan yıla rakibi olan ülkelerle gerek ürün maliyeti gerekse üretimde istikrar bakımından
158
rekabet edebilecek gücünü yitirmektedir. Bu nedenle kırmızı mercimek ekim alanları ve üretimin artırılması için her türlü tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bu sorunun çözümü ise sadece üreticilerde değil, aynı zamanda devletin uyguladığı tarım politikalarındadır.
Kırmızı mercimek kendine döllenen bitki olduğu için, günümüze değin özel tohumculuk sektörü de oluşturulamamıştır. Kırmızı mercimekte bu güne kadar konu bazlı bir araştırma biriminin olmaması önemli bir eksikliktir. Bu konu ile bağlantılı olarak; bir araştırma enstitüsü kurulmalı, enstitü ile işbirliği içinde çalışabilecek özel tohumculuk sektörü oluşturulup geliştirilmeli, sertifikalı tohumluk üretimi sağlanmalı ve kullanımı için çiftçiler teşvik edilmelidir. Đhracatçı birliklerince, kırmızı mercimek ihracatından kesilerek oluşturulan fon yardımı ile üreticiye kaliteli tohumluk sağlaması ve kırmızı mercimekte sözleşmeli tarıma geçilmesi bu sorunu çözebilecek önerilerden biridir.
Kırmızı mercimek tarımında mekanizasyon önemli bir sıkıntıdır. Arazinin taşlı ve çok parçalı oluşu, toprak hazırlığı ve ekim işlemlerini güçleştirmekte ve uzun sürede yapılmaktadır. Mekanizasyon düzeyinin iyileştirilmesinde ve arazilerin taşlardan temizlenmesinde çiftçilerin desteklenmesi gerekmektedir. Bu destek üretici örgütlerinin oluşturulması ve örgütler aracılığı ile ortak makine kullanımının teşviki şeklinde olabilir.
Kırmızı mercimeğin sadece kuru tarım alanlarında değil, sulu alanlarda da üretim deseninde yer alması; sulu tarımda verimi artıracaktır. Yayım araçları kullanılarak bu konunun önemi vurgulanmalıdır.
KAYNAKLAR
Anonim, 2000. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Diyarbakır Tarım Đl Müdürlüğü Kayıtları, Diyarbakır.
Anonim, 2002. FAO, Production Yearbook. (www. apps.fao.org.) DĐE, 2001. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), Ankara DĐE1999. Tarım Đstatistikleri Özeti (1980-1998), Ankara.
DĐE, 1998. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), 1998, Ankara.
ÇĐÇEK, A., 1990. Tokat Đli Kazova Bölgesinde Şeker Pancarı Üretimi ve Üretim Girdilerinin Ekonometrik Analizi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, s: 16-17, Adana.
ÇĐÇEK, A., ERKAN, O., 1996. Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri. Gazi Osman Paşa Üniversitesi Yayınları, No: 12, Tokat.
Erkal, 1981. Mercimek Üretiminin Yoğun Olduğu Gaziantep-Urfa Đllerinde Đşletme Düzeyinde Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi Đle Pazarlaması Üzerine Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Araştırma No: 5, 59 s., Yalova.
KARKACIER, O., 1995. Tarım Ekonomisi Alanına Đlişkin Fonksiyonel Analizler ve Bu Analizlerden Çıkarılabilecek Bazı Kantitatif Bulgular. GO.Ü. Basımevi, Tokat.
YAMANE, T., 2001. Temel Örnekleme Yöntemleri. Çevirenler: Alptekin Esin, Celal Aydın, M.
Akif Bakır, Esen Gürbüzsel. Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Đstatistik Bölümü, Literatür Yayınları: 53, Đstanbul.
YANG, W.Y., 1964. Zirai Đşletmecilikte Tetkik ve araştırma Metotları (Çeviri: M. Talim), Ege Üniversitesi Basımevi, 1964, Đzmir.
YILMAZ, Đ., 1994. Antalya Đlinde Sera Sebzeciliği Üretim Ekonomisi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, s: 17, Adana.
ZORAL, K.Y., 1984. Üretim Fonksiyonları. Dokuz Eylül Üniversitesi, Müh. Mim. Fakültesi Yayınları, MM/END-84, EY 052, Đzmir.
