Zehir Kontrol ve İlaç Bilgi Danışma

FABAD Farın. Bil. Der.

10, 226. 232, 1985

FABAD J. Pharm. Sci.

10, 226. 232, 1985

Zehir Kontrol ve İlaç Bilgi Danışma

Hizmetlerinde Bilgisayar

Bilim alanında her geçen gün

yapılan araştırmaların sayısının artması sonucunda yeni ilaçların tanıtımı, pazarlanması ve kullanı­

mı, yasalardaki değişiklikler, tıbbi

ve farmasötik değişiklikler son 40

yılda tıp ve farmasötik alanında

büyük ilerlemeler meydana getir- miştir. İlaçları oluşturan kimyasal maddelerin adları, dozları, yan et- kileri, neden olduğu istenmeyen reaksiyonlar, etkileşmeler, geçim- sizlikler vs. her geçen gün daha yo-

ğun hale gelen bir bilgi yığını oluş­

turmaktadır. Bu «bilgi patlaması»

ilaçla ilgili en yeni bilginin iletimi ve sağlıkla uğraşanlar tarafından kullanımı kompleks bir problem

doğurmuştur. Eczacı yıl boyunca ilaçlar hakkında doktora hemşire­

ye, ^eczacıya ve ^{diğer tıp} çevresi üyelerine bilgi sağlamak durumun-

A. Yekta ÖZER('"')

dadır. İlaç ve ılaçla tedavideki bü- yük ilerlemeler ^{eczacılık pratiğin­}

de olduğu kadar eczacılık eğitimin­

de de büyük değişmelere gerek göstermiştir. İşte bu gelişmeler İlaç Bilgi Danışma Merkez (İBDM)'Jeri­

nin başlangıcını oluşturmuştur.

İlaçla ilgili bilgi ve araştırmaların her geçen gün hızla artışı, onlar

hakkında bilgi almak isteyenlere

hızlı, doğru ve ^tarafsız olarak ulaş­

tırılmasını geciktirmektedir. İşte İBDM'leri bu ihtiyaca cevap ver- mek üzere kurulmuşlardır. Avru- pa'da ilk İBDM, J949'da Hollanda' da kurulmuştur,(!). Amerika'da ise 1962'dc Kentucky Üniversitesi'nde ilaç bilgi ^sağlama aktiviteleri bir servisle resmi hale getirildi ve uy- gun bilgi kaynakları merkezileşti­

rildi. Ayrıca daha iyi düzenlenmiş

ilaç bilgisinin daha tecrübeli ve

(") Hacettı.:pc Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasölik Teknoloji Anabilim Dalı, Hacettepe - Ankara.

bilgili personel tarafından yayılma­

sı sağlandı, (2) ve bugün yüzden çok programla bu işi sürdi.irmek- tedirler(3).

İBDM'leri şu şekilde tanımla­

nabilir: özel şekilde yetişmiş ki-

şilerden oluşan (klinik eczacılar);

doğru, tarafsız ve geçerli bilgi sağ­

layan yahut eczacı, hemşire, hekim veya diğer sağlık personeline da-

nışılarak alınan ve hasta kökenli ilaç problemlerine öncelikle cevap veren bir merkezdir.

Öte taraftan çocuk ölümlerinde zehirlenmelerin trafik kazalarından

sonra en sık karşılaşılan ölüm ne- denlerinden biri olması Zehir Kon- trol Merkez (ZKM)'lerinin kurulma- sı gereğini ortaya çıkarmıştır. İlk ZKM resmi olarak Amerika'da 1953' de Chicago'da kurulmuştur(4). Bu merkezler ise İBDM'lerinden farklı olarak zehir niteliği taşıyan her türlü madde (insanlar için kullanı­

lan ilaçlar, veteriner ve tarım ilaç-

ları, kozmetikler, her türlü ev ve araba temizlik maddeleri, endüstri- yel zehirler vs.) hakkında her çeşit

bilgiyi sağlayan ve bu bilgiyi hızlı

ve doğru bir şekilde hastaya ulaş­

tıran, tam ve tedavide yardımcı

olan veya bu hizmetleri bizzat sağ­

layan kuruluşlardır.

Hastalarda karşılaşılan prob- lemlerin ve bilginin kazanılması ve

yayılmasında izlenen yöntemin ay-

nı olması, bu iki servisin (ZKM ve İBDM) bazı kurumlarda kaçınılmaz şekilde tek bir programda birleşti­

rilmesine neden olmuştur. Bugün Amerika'da 16 İBDM adlarına «poi-

son» kelimesini ekleyerek ZKM ha- line geçmişlerdir,(5).

İster ayrı ister birleşik olsun bu merkezlerde ilaç bilgisini sağla­

manın esas hedefi doğru bilginin

sağlanması, doğru olmayan bilgi- nin elimine edilmesidir,(6). Bu ser- vislerin sağladığı bilgi çok çeşitli­

dir : bir kısmı ilaçla ilgili bilgileri verirler, örneğin, ilaçların adları, dozajları, endikasyonları, istenme- yen etkileri, uyarılar ve sıklıkla bu bilgiyi dogrulayan bibliyografik re- feranslar. Diğer bir kısmı ise ilaçla ilgili özetleri ilgili bibliyografik re-

feranslarıyla verir. Bir kısmı ise sa- dece kitap ve mecmuaların ilaçla ilgili olan makalelerine ait refe-

ransları sa~lar.

İlaç bilgisinin swmlması çeşitli şekillerde olur. Bu amaçla kitaplar, kartoteksler veya bilgisayarlı data

bankaları kullanılır. Bunların her·

biri kendi ortamında bir takım

avantaj ve dezavantajlara sahip- tir. Birinin diğerine göre daha iyi ya da kötü olduğu söylenemez.

Amaca göre bu yollardan biri se- çilmelidir_

Günümüzde bilgisayarlar pek çok sahada geniş uygulama alanı bulmuştur. Bilgisayarlar eczacılık­

ta da klinik uygulamalarından biri olan ZK ve İBD hizmetlerinde de

fazlasıyla yararlanılan araçlar ol-

muştur. Bu hizmetlerde bilginin

depolanması ve bu bilginin kulla-

nılması sırasında geniş şekilde ya-

rarlanılmaktadır. Biz yazımızda

ilaç sahasında kullanılan bilgiye

erişmede bilgisayarların kullamldı-

ğı erişim sistemlerinden sözetmeyc

çalışacağız.

Bilgi Erişim Sistemleri : Bugün farmakoloji, toksikoloji ve onkoloji konularında bilim

adamlarına bilgi verecek bilgisayar

erişimli çeşitli enformasyon sistem- leri vardır. Bu esas sistemler, tıp,

biyoloji ve kimya literatürleriyle

işlerlik kazanmalarına rağmen, bu sistemler aynı zamanda ilaç ve

kullanımıyla ilgili pekçok bilgiyi de içerirler.

Bilgi erışım sistemleri içinde en bilinenleri şunlardır:

MEDLINE: 197l'de Ulusal Tıp

Kütüphanesi (National.Library of Medicine) tarafından hazırlanan ve devam ettirilen bir sistemdir. Dün- yada yayınlanan 3000 civarında bi- yomedikal mecmuayı tarayarak ha-

zırlanmış 2,6 milyonu aşkın citation

referansını içerir. MEDLINE kütü-

ğü her ay yeni (update)lenir.

MEDLINE'a giriş telefon hat-

tı kullanarak ve telekomünikasyon

şebekesiyle olmaktadır.

Bu sistem, SOO'ün üzerinde tıp

kütüphanesinde, tıp fakültelerinde resmi yerlerde, Amerika - Kanada -İngiltere - Fransa - Meksika - İran -Cenevre'deki WHO merkezinde, İs·

veç ve Güney Afrika'daki birçok

şirket tarafından kullanılmaktadır,

(7).

TOXLINE : MEDLINE gibi on - line (çevrim içi) bilgi erişim sis- temlerinden birini oluşturur. Ulu- sal Tıp Kütüphanesi'nin diğer bir

komplitcrizc data bazlı sistemidir.

İnsan ve hayvan toksisite ça-

lışmalarıyla ilgili 645.000'den çok

referansı içerir. Ayrıca çevre kir- leticileri, istenmeyen ilaç reaksi-

yonları ve analitik yöntemlerle il- gili referansları içerir, (7, 8).

Şu alt dallara ayrılır :

a. Kimyasal -Biyolojik Akti- viteler (CBAC) :

Biyolojik sistemlerde kimyasal maddelerin (in vivo ve in vitro) in- celeyen bilgileri kapsar.

b. Toksisite (TOXBIB):

Bibliyografyası

İstenmeyen etkiler, ilaç ve kim-

yasalların neden olduğu toksisite veya zehirlenmeler, hastalıklarda

kimyasallarla oluşan toksisiteye ait bilgileri içerir.

c. Uluslararası Farmasötik Abstraklar (IPA) :

Amerikan Hastane Eczacıları Birliği'nin çıkardığı bir kaynaktır.

Eczacılıktaki yeni gelişmeleri kap- sar.

d. Çevresel Kirleticilerin (Pol- lutan) Sağlığa Etkilerini İnceleyen Abstraklar (HEEP) :

İnsan sağlığına çevrede bulu- nan maddeler ve kimyasalların et- kilerini vurgulayan abstrakları içe- rir.

e. Pestisit Abstı-akları (PES- TAB):

Pestisitierle ilgili çalışma­

ları konu alır.

f. Çevresel Mutajen Bilgi Mer- kezi (EMIC) :

Kimyasal mutajenlerle il- gili çalışmaları kapsar.

g. Pestisitlerle İlgili Hayes Kü-

tüğü:

Pestisitlerle ilgili çalışma­

ları kapsar.

h. Toksik Maddeler Bilgi Mer- kezi Kütüğü (TMIC) :

Çeşitli toksik maddelerle ilgili bilgileri toplamıştır.

k. Çevresel Teratoloji Bilgi Merkezi Kütüğü (ETIC) : Çevresel teratojenlerle ilgili bilgileri kapsar.

1. Teratoloji (TERA) :

Özellikle kimyasallar, ilaçlar, pestisitler, hastalıklar, stress ve çevre gibi çeşitli ajanların neden

olduğu konjenital malformasyon- larla ilgili referansları kapsar.

CHEMLINE:

240.000'nin üzerinde çeşitli kim- yasal maddelerin patent numarala-

rı, molekül ağırlıkları, nornenkla- türleri, jenerik isimleri, halka ya-

pıları ve sayıları, halka büyüklüğü,

halka elemanlarının analizleri ve formülleri gibi konularda bilgi içe- rir.

CANCERLINE : Bu da MED- LINE gibi on-lıne bilgi erişim sis- temlerinden birini oluşturur. Inter- national Cancer Research Data Bank Program ile National Library of Medicinenm işbirliğiyle hazır­

lanmıştır. MEDLINE gibi kompi.i·

tcrize data bazlı sistem olup onun

kullanıldığı her yerde kullanılabil-

mcktedir. Çeşitli bilimsel ve biyo- medikal kaynaklardan taranmış

kanserle ilgili 90.000 üzerinde cita·

tion'ı içerir (7, 9).

Lockheed DIALOG : On - line bilgi erişim sistemlerinden biridir. Bilim, teknoloji, mühendislik, sos- yal bilimler, ekonomi gibi konular için geliştirilmiştir. İlaç bilgi da-

nışması için daha az yararlı bir sistemdir(7).

MYCIN System : Stanford Uni- versitesi tarafından geliştirilmiş bir sistemdir. Antibiyotik tedavisiyle ilgili bilgileri içerir, (10, 11, 12).

lowa Service: Kompüterize

edilmiş kartoteks sistemi olup, Wil- liam Tester adlı bir hastane ecza-

cısı tarafından geliştirilmiştir. Ay-

nı şekilde bilgiler mikrofiş şeklin­

de de depolanmıştır, (13, 14).

Ring Doc System : Ağırlıklı ola- rak kimya ve farmakoloji alanında

bilgi içerir. Özellikle endüstri için

hazırlanmıştır. Pahalı olduğundan

sadece endüstriye pazarlanmıştır.

İngiltere'de hazırlanmış bir sistem- dir. Kartoteks sistemidir.

İlaçlar ve kimyasalların araştı­

rılmasında aralarında kimyasal yapı

ve biyolojik aktivite ilişkilerini de-

ğerlendirme çahşmalarında yarar-

lıdır.

Ayrıca Farın Doc (ilaç patent- li), Vet Doc (veteriner literatürü), Pest Doc (pestisit referansları) gibi kart sistemleride mevcuttur, (14).

DeHaen Service : Kartoteks sis- temidir. İlaçların klinik farmakolo-

jisi, terapötik kullanımları ve fay-

daları, toksikoloji konusunda bilgi verir. Ayrıca istenmeyen ilaç reak-

siyonları hakkında da bilgi sağlar.

Araştırılmakta olan ilaçlar konu- sunda da bilgi verir, (14, 15).

CRISP System : Bu sistem Na- tional Institutes of Health ^Di- vision Research Grants tarafından hazırlanmış ve halen sürdürülen bir sistemdir. Bilgisayar bazlı bir data sistemi olup; National lnsti- tutes of Health ve Public Health Service'in ^diğer birimlerinin des-

teklediği veya kontrat yaptığı çe-

şitli bilimsel araştırmalarla ilgili bilgileri içerir, (7).

PROPHET System National Institutes of Health Division of Research bölümü tarafından yöne- tilen ve ilaç etki mekanizmaları ile

diğer kimyasal / biyolojik ^ilişkiler­

le ilgili bilgileri içeren bir bilgisa- yar programıdır, (7, 16).

Yukarda sözü edilen sistemler- den : MEDLINE, TOXLINE, CAN- CERLINE ve Lockheed DIALOG ilaç enformasyon bilgi ^erişim sis- temlerindendir. MYCIN, Ring Doc, DeHaen, CRISP ve PROPHET sis- temleri ise özel amaçlı enformas- yon sistemleridir.

Viewdata System : Londra'da- ki Guy's Hospital'daki National Poi- sons Information Service ^tarafın­

dan hazırlanmıştır. Bilgisayar baz-

lı ilaç enformasyon erişim sistemi- dir,(17).

Bunların dışında Amerika'da Micromedex Firması tarafından

1974'ten beri Rocky Mountain Zehir ve İlaç Merkezi ve Colorado Üni- versitesi'nin Sağlık Bilimleri Mer- kezi'nin işbirliğiyle Bilgisayarlı Kli- nik Bilgi Danışma Sistemleri (CCIS) ni yayınlamaktadır. Bu sis- temler tüm dünyada 1600'ün üze- rinde hastane, zehir merkezleri ve ilaç konsültasyon merkezleri tara-

fından kullanılınaktadır. Sözkonusu sistemler:

Poisindex : Detaylı toksikoloji bilgisi içeren bir sistemdir. 30.000'- in üzerinde ticari, endüstriyel, far- masötik ve botanik maddelerin bi-

leşimi konusunda bilgi sağlar. Sis- tem ayrıca oral yolla, inhalasyonla ve absorbsiyonla alınan toksikolo- jik problemlerde tedavi / işletme

protokollerini detaylı olarak isteler.

Bu sistem ticari ada, imalatçı adı­

na, genel ada, kimyasal ada, sokak terminolojisine, botanik ve mutad ada göre indexlenmiştir,(19).

Drugclex: Farmakoloji ve Te- davi konusunda yenilenmiş refe-

ransları veren ilaç bilgisi sistemi- dir. Bu sistem 3700'ün üzerinde in-

celenmiş ve yabancı, FDA tarafın­

dan onaylanmış ve reçetesiz satı­

lan (OTC) preparatlara ait 'oilgileri içerir. Bu sistemde A.B.D. ve ya-

bancı ülkelerdeki ticari adlar, je- nerik/kimyasal adlar, hastalık du-

rumları ve ilaç bilgi enformasyon terimlerine göre indeksleme yapıl­

mıştır.

Emergindex : Referansları ve-

rilmiş klinik bilgi sistemi olup, ha- len kulanılan acil tıbbi tedavi için

düzenlenmiş mevcut uygwı tıbbi ele-

taya dayalı bir sistemdir. Bu sistem

başlıca 6 ana başlıktan oluşur : Klinik Taramalar, Ayırıcı Ta- ramalar, Klinik Abstraklar, Aritmi Yönetimi, Hastane Öncesi Bakım

ve Klinik/ Acil Teknikleri olmak üzere.

Burada data 40.000 kelime bazı­

na göre indekslenmiştir.

ldentidex : Yegane tablet ve kapsül tanıtım sistemi olup tab- letler üzerine basılı kodlar tablet/

kapsül renkleri ve fiziksel görünüm- lerine göre tanımı etkili ve kolay hale getirmektedir. Sistemin 20.000

girişi vardır ve tanıtıcı bilgi A.B.D.

ve yabancı ülkelerdeki reçeteli ilaç- lar, OTC preparatlar, jenerik ilaç- lar, görünüşü benzeyen ilaçlar ve sokak terminolojisine göre düzen-

lenmiştir.

Poisindex, Drugdex, Emergin- dex ve Identidex Danışma Sistem'- lerinin herbiri mikrofişli bilgisayar- lara uymaktadır. Ayrıca bu sistem- lerin dördü de, 1 ila 4 kişisel bilgi- sayarla birlikte kullanılabilecek Ja- ser-disk kullanımına da elverişlidir.

Bunun dışında dört sistemde bil- gisayar şerit sistemine uygun sis- temler olup özellikle hastanede

kullanım kolaylığı sağlarlar.

Bilgisayarlar, IBDM ve ZKM

çalışmalarının değerlendirilmesin­

de de kullanılmaktadır : bu merkez- lere sorulan soruların miktarı, cin- si, mevsimlere, gün boyu saatlere, bölgelere, mesleklere göre dağılımı,

verilen cevaplar, cevaplama süre- si, istenmeyen ilaç reaksiyonları·

run klinik raporları gibi.

Öte taraftan özel şekilde ye-

tişmiş kişilerden oluşan; doğru, ta-

rafsız ve geçerli bilgi sağlayan ya- hut eczacı, hemşire, hekim veya

diğer sağlık personeline danışılarak alınan ve hasta kökenli ilaç prob- lemlerine öncelikle cevap veren merkezlerin mutlaka «IBDM» şek­

linde resmileştirilmesi gerekmez.

İyi bir personel ve donanıma sahip eczaneler de ilaç bilgisi sağlayabi­

lirler. Eczanelerde kullanılacak ki-

şisel bilgisayarlarla stok kontrolu, fiyatlar, faturalama, etiketleme ve ilaç etkileşmeleri ilacını sürekli ay-

nı eczaneden alan hastalar için da- ha önce kullandığı ilaçlarla etkileş­

me durumu, aynca o hasta için

uyuşturucuya meyili varsa bu ko- nuda eczacıya uyarı gibi konularda

doğru ve hızlı bilgi elde etmek mümkündür. Bu amaçla hazırlan­

mış paket programlar da bulun-

maktadır. Böylelikle eczaneler ilaç bilgi danışma hizmeti sağlayabilir­

ler.

KAYNAKLAR

1. Pikaar, S.A., van Heijst, A.N.P.,

«The National Poison Informa- tion Center», Vet. Hum. Toxi- col., 21 (Suppl.), 76-80, 1979.

2. Burkholder, D.F., «Some Exp- riences in the Establishment and Operation of a Drug Infor- mation Center», Am, J, Hosp.

Pharm., 20, 506-513, 1963.

3. Rosenberg, J.M., Kirschenba- um, H.L., Labella, N.A., «Direc- tory of Pharmacist - operated

Dnıg Information Centers in the United States», _Am. J.

Hosp. Pbarm., 39, 94-98, 1982.

4. Temple, A.R., «History and Present Status of American Poison Control Centers», Vet.

Hum. Toxicol.1 24 (Suppl.), 2-4, 1982.

5. Troutman, W.G., Wanke, L.A.,

«Advantages and Disadvantages of Combining Poison Control and Drug Information Cen- ters», Am. J. Hosp. Pharm., 40, 1219-1221, 1983.

6. Herxheimer, A., «Drug Infor- mation. Is There a Need In- ternational Uniformity?», Drugs 8, 321-329, 1974.

7. Gillespie, C.J., «Drug Informa- tion Services», Advances in Pharm. and Chemotherapy, 15, 51-85, 1978.

8. Vasta, B.M., «Use of TOXLI- NE and CHEMLINE for Ret- rieval of Drug Information», Drug Inf. J., 9, 181, 1975.

9. Schneider, J.H., «International Cancer Data Bank as a Poten- tial Source of Drug, Carcin0- genic and Toxicologic Informa- tion», Drug Inf. J., 9, 233-238, 1975.

10. Shortliffe, E.H., Axline, S.G., Buchanan, B.G., Merigan, T.C., S.N., «Artificial Intelligence Program to Advise Physicians Regarding Antimicrobial The- rapy», Comput. Biomed. Res., 6, 544-560, 1973.

11. Shortliffe, E.H., Davis, R., Ax- line, S.G., Buchanan, B.G., Green, C.C., Cohen, S.N., «The- rapeutics - Explanation and Rule Acquisition Capabilities of MYCIN System», Comput.

Biomed. Res., 8, 303-320, 1975.

12. Wraith, S.M., Aikins, J.S., Buı::­

hanan, B.G., et al, «Computeri- zed Consultation System for Selection of Antimicrobial Thc- rapy», Am. J. Hosp. ^Pharın., 34, 1304-1308, 1976.

13. Milne, A., «Pilot Study to Exa- mine the Comparative Useful- ness of the Iowa Drug Infor- mation Service (IDIS) and MEDLINE in Meeting the Dc- mands of a Pharmacy Based Drug lnformation Service», J. Clin. Pharm., 2, 227-237, 1978.

14. Sewell, W., «Other Secondary Services - Chapter : 14» Guide to Drug Informatiotı., The Ha- mil ton Press, Inc., 149-151, 1976.

15. Pharmacy Procedures Com- mittee, «Resource Materials and Equipment - Section : III», The Mercy Hospltal of Pitts- burgh Pharmacy Procedure Manual, Drug Inform.<>_tion ^::uul Clinical Pharmacv Services.

Cilt : 2, Pittsburgh, Penns:vl- vania, 1976.

16. Raub, W.F., «PROPHET Sv<>- tem and Resource Sharin•,., Fed. Proc. Fed. Am-Soc. Exn. Biol., 33, 2390-2392. 1974.

17. Proudfoot, A.T., Davidson, W.

S., «A Viewdata System for Poisons Information», Br. Med.

J., 286, 125-127, 1983.

18. Micromedex, Inc., 1984. Tanıt­

ma ^Yayınlan.

19. Rumack, B.H., «POISINDEX : an Emergency Poison Manage- rncnt System>ı, Drug. lnf. J., :J.

171-180, 1975.