T.C.
SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI
2002 Yılı
Hazine İşlemleri
Raporu
“2002 Yılı Hazine İşlemleri Raporu,
Sayıştay Genel Kurulu’nun 06.10.2003 tarih ve 5071/1 sayılı kararı ile kabul edilmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulması uygun bulunmuştur.”
İçindekiler
SUNUŞ--- 9
GİRİŞ --- 11
1. BÜTÇE FİNANSMANI --- 13
1.1. Temel Bütçe İlkeleri –Kayıt Dışı Bütçe - Mahsup İşlemler--- 13
1.2. Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (KKBG) --- 21
1.3. 2002 Yılı Hedefleri ve Gerçekleşmeler--- 23
1.4. Bütçe Finansmanı Ana Kalemler --- 27
1.5. Bütçe Finansman Dengesi--- 29
2. TOPLAM KAMU BORÇLARI --- 37
2.1. 2002 Yılı Toplam Kamu Borcu--- 37
2.2. Borçlanma Limiti --- 40
2.3. Borçlanma Faizleri--- 43
2.4. 2002 Yılı Faiz Dışı Denge --- 45
3. 2002 YILI BORÇLANMA İŞLEMLERİ --- 47
3.1. 2002 Yılı Dış Borçlanma İşlemleri --- 48
3.2. İç Borçlar (Tahvil – Bono) --- 49
3.2.1. 2002 Yılı Devlet Tahvili İşlemleri --- 50
3.2.2. 2002 Yılı Hazine Bonosu İşlemleri --- 51
4. 1995–2002 YILLARINDA DIŞ BORÇLANMA İŞLEMLERİ VE DIŞ PROJE KREDİSİ UYGULAMA SONUÇLARI --- 53
4.1. 1995-2002 Yılları Arasında Dış Borç Uygulaması--- 54
4.2. Dış Borçlarda Yaşanan Sorunlar--- 61
4.3. 1995-2002 Yılları Dış Borçlar Hesabı--- 65
4.4. 2001 ve 2002 Yılları Kullanılacak Dış Krediler Hesabı ve Kredi Anlaşmaları Hesabı --- 67
5. HAZİNE ALACAKLARI --- 69
5.1. Hazine Açısından Alacak Doğuran İşlemler --- 69
5.2. Hazine Alacaklarının İzlendiği Hesaplar--- 73
5.3. 2002 Yılında Hazine Alacakları --- 76
5.4. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna (TMSF) Verilen İkraz Tahvilleri --- 77
6. GÖREV ZARARLARI--- 87
6.1. Kamu Bankalarının Görev Zararları --- 87
6.2. İşletmeci KİT’lerin Görev Zararları --- 91
6.2.1. 2002 Yılında Toplam Görev Zararı Borçları --- 93
6.2.2. Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) --- 94
6.2.3. Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş.(TEAŞ)-Türkiye Elektrik Ticaret Taahhüt A.Ş.(TETAŞ) -- 95
6.2.4. Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü (TMO) --- 97
6.2.5. Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (ÇAYKUR)--- 98
6.2.6. Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) --- 99
6.2.7. Devlet Demir Yolları (TCDD) --- 100
6.2.8. Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü (DHMİ)--- 101
6.2.9. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ) --- 102
6.2.10.Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TEKEL)--- 104
7. KİT SERMAYELERİ --- 107
7.1. Genel Bütçe Dışındaki Dairelere Yatırılan Sermayeler Hesabı (GBDDYS Hesabı)--- 107
7.2. 2002 Yılı KİT Sermaye İşlemleri--- 111
8. TRANSFER HARCAMALARI --- 115
8.1. Mahalli İdarelere (Belediyelere) Yapılan Yardımlar --- 115
8.2. Ziraat Bankasına Yapılan Destekleme Ödemeleri--- 118
8.3. Üniversitelere Yapılan Yardımlar --- 122
8.3.1. Vakıf Üniversitelerine Yapılan Yardımlar--- 122
8.3.2. Yurt Dışındaki Üniversitelere Yapılan Yardımlar--- 123
8.4. Siyasi Partilere Yapılan Yardımlar--- 124
8.5. İşsizlik Fonuna Yapılan Ödemeler --- 125
EK 1: BÜTÇE FİNANSMANI--- 129
A. Bütçe Finansman Dengesi--- 129
B. Borçlanma İşlemleri ve Bütçe Finansmanı--- 134
B1 Dış Borç Kullanımı ve Bütçe Finansmanı--- 134
B2. Dış Borç Ödemeleri ve Bütçe Finansmanı --- 139
C. Tahvil İşlemleri ve Bütçe Finansmanı --- 140
C1. Tahvil Borçlanması ve Bütçe Finansmanı--- 140
C2. Tahvil Geri Ödemeleri ve Bütçe Finansmanı --- 143
D. Hazine Bonosu İşlemleri ve Bütçe Finansmanı --- 144
D1. Hazine Bonosu Borçlanma İşlemleri ve Bütçe Finansmanı--- 144
D2. Hazine Bonosu Geri Ödemesi ve Bütçe Finansmanı--- 145
E. Diğer Finansman İşlemleri--- 146
EK 2: EK TABLOLAR --- 149
Tablolar
Tablo 1: KKBG Ve Net Borçlanmanın Milli Gelire Oranı (Seçilmiş Yıllar)... 21
Tablo 2: 2002 Yılı Bütçe Rakamlarının Milli Gelire Oranı (Hedefler-Gerçekleşme)... 24
Tablo 3: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Borçlanma Gereği Ve Finansmanı... 25
Tablo 4: 2002 Yılı Gelir Ve Gideri (Mahsup İşlemler Dahil) ... 27
Tablo 5: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Finansman Dengesi ... 30
Tablo 6: Kamu Borç Stoku... 37
Tablo 7: 2002 Yılı Borçlanma Limiti Ve Net Borçlanma Miktarı ... 41
Tablo 8: 2002 Yılında Ödenen Faiz Giderleri (Kayıt Dışı Dahil) ... 43
Tablo 9: 1996 - 2002 Yıllarında Bütçe Dışı Faiz Ödemeleri ... 44
Tablo 10: 2002 Yılında Faiz Dışı Denge (Kayıt Dışı İşlemler Dahil)... 45
Tablo 11: 2002 Yılı Dış Borç İşlemlerinin Mahiyeti ... 48
Tablo 12: 2002 Yılı Tahvil İşlemlerinin Mahiyeti ... 50
Tablo 13: 2002 Yılı Hazine Bonosu İşlemlerinin Mahiyeti ... 51
Tablo 14: 1995 2002 Yılları Arasında Dış Borç Kullanım Ve Geri Ödemelerle İlgili Net Transferler ... 54
Tablo 15: 1995 2002 Yıllarında Dış Borç Stoku Ve Artış Oranları... 54
Tablo 16: Döviz Cinsi Açısından Dış Borç Stoku ... 55
Tablo 17: 1995-2002 Yıllarında Meydana Gelen Aleyhte Kur Artışı... 55
Tablo 18: 1995-2002 Yılları Arasında Kullanılan Program Ve Proje Kredileri ... 56
Tablo 19: 1995-2002 Yılları Arasında Kreditörlerin Kurumsal Sınıflandırmasına Göre Dış Borç Stoku İçindeki Ağırlıkları... 56
Tablo 20: 1995-2002 Yıllarında Kullanılan Dış Proje Kredileri Ve Kurumlar İtibariyle Kullanım Oranları ... 57
Tablo 21: Dış Proje Kredi Anlaşmaları, Kullanımlar Ve Yıl Sonu İtibariyle Kullanılacak Dış Proje Kredileri.. 57
Tablo 22: 2002 Yıl Sonu İtibariyle Kullanılacak Olan Deprem Kredileri ... 58
Tablo 23: 2002 Yıl Sonu İtibariyle Hazine Alacakları... 59
Tablo 24: Garantili Kredi Üstlenimlerinden Doğan Toplam Alacaklar... 60
Tablo 25: 1999-2001 Yıllarında Bütçeleştirilmeyen Dış Proje Kredileri ... 61
Tablo 26: 1995-2001 Yıllarında Bütçeye Gelir Ve Gider Kaydı Yapılmayan Tutarlar ... 62
Tablo 27: Uzlaşma Yapılan Ve Yapılmayan Kuruluşlar ... 71
Tablo 28: 1997-2002 Yıllarında GBDDKB Hesabı Tahakkuk Dairesi Saymanlık Farkları ... 74
Tablo 29: 31.12. 2002 Tarihi İtibariyle Vadesi Geçmiş Hazine Alacakları... 76
Tablo 30: 1992-2002 Yıllarında Garantili Kredilerden Hazinece Üstlenilen Tutarlar ... 76
Tablo 31: 2000, 2001 Ve 2002 Yıllarında İkrazen Verilen Devlet İç Borçlanma Senetleri İle Değişim Ve Nakit Ödemeler... 79
Tablo 32: TMSF Ve TMSF Bünyesindeki Bankaların Portföylerinde Kalan İkrazen Verilen Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ... 83
Tablo 33: TMSF Bünyesindeki Bankaların Zararları-Toplam Aktifleri Ve İhraç Edilen Senetler ... 83
Tablo 34: 2001 Yılında Görev Zararı Borcuna Karşılık Verilen Tahviller... 88
Tablo 35: Kamu Bankalarına İhraç Edilen Tahvillerin Mahiyeti... 89
Tablo 36: 2002 Yılı İtibariyle Ziraat Bankasının Kamu Zararlarının Durumu ... 89
Tablo 37: 2002 İtibariyle Emlak Bankasının Görev Zararı... 89
Tablo 38: 2002 Yılında KİT'lerin Ve Kamu Sermayeli Kuruluşların Dağılımı... 91
Tablo 39: 2002 Yılında KİT’lerin Görev Zararı Talepleri Ve Kesinleşen Toplam Tutar ... 93
Tablo 40: 2002 Yılında KİT’lere Yapılan Görev Zararı Ödemeleri ... 93
Tablo 41: TEDAŞ'ın Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 94
Tablo 42: TETAŞ'ın Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 95
Tablo 43: TMO'nun Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 97
Tablo 44: ÇAYKUR'un Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 98
Tablo 45: TİGEM'in Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 99
Tablo 46: TCDD'nin Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler... 100
Tablo 47: DHMİ'nin Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 101
Tablo 48: TŞFAŞ'nin Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 103
Tablo 49: TEKEL'in Görev Zararı Alacakları Ve 2002 Yılında Yapılan Ödemeler ... 105
Tablo 50: 2002 Yılı GBDDYS Hesabı İşlemleri... 111
Tablo 51: 2002 Yılında KİT’lerin Sermaye Durumu... 111
Tablo 52: 2002 Yılında KİT’lere Nakden Ödenen Sermaye... 112
Tablo 53: KİT’lerin Borç Ve Alacak Mahsubu İşlemleri ... 113
Tablo 54: KİT’lerin 1987 – 2002 Yılı Zararları... 114
Tablo 55: 2002 Yılı Bütçesinden Belediyelere Yapılan Yardım ... 116
Tablo 56: Son Üç Yılda En Yüksek Ve En Düşük Yardımı Alan Belediyeler ... 117
Tablo 57: 2002 Yılında Afet Gören Belediyelere Yapılan Yardımlar... 117
Tablo 58: Ziraat Bankasına Yapılan Destekleme Ödemeleri... 118
Tablo 59: 2002 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri... 119
Tablo 60: Son Altı Yılda Vakıf Üniversitelerine Yapılan Yardım Miktarı... 122
Tablo 61: 2002 Yılında Diğer Üniversitelere Yapılan Yardım... 123
Tablo 62: 2002 Yılında Siyasi Partilere Yapılan Yardım Miktarları ... 124
Tablo 63: İşsizlik Sigortası Fonunun Gelir Ve Giderleri... 127
Tablo 64: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Finansman Dengesi ... 129
Tablo 65: 2002 Yılı Bütçe Emanetleri... 130
Tablo 66: 2002 Yılında Bütçeden Ödenen Avanslar ... 130
Tablo 67: 2002 Yılı Borçlanma Hasılatı Ve Borç Geri Ödemeleri ... 131
Tablo 68: 2002 Yılında Mahsup Gelir Ve Giderler ... 131
Tablo 69: 2002 Yılında Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler... 132
Tablo 70: 2002 Yılında Transfer Edilen Kaynaklar Ve Tahsil Edilen Alacaklar... 132
Tablo 71: 2002 Yılı Bütçe Dışı Emanetler ... 132
Tablo 72: 2002 Yılı Banka Hesapları ... 133
Tablo 73: 2002 Yılında Kasa Hesapları ... 133
Tablo 74: 2002 Yılı Bütçe Dışı Avans Ve Krediler ... 133
Tablo 75: 2002 Yılı Dış Borçlanma İşlemlerinin Detayı (Nakit) ... 134
Tablo 76: 2002 Yılı Dış Borçlanma İşlemlerinin Detayı (Ayni – Mahsup)... 135
Tablo 77: 2002 Yılında Dış Borçlanma İle Finanse Edilen Kayıt Dışı Giderler ... 137
Tablo 78: 2002 Yılında Transfer Edilen Diğer Kaynaklar ... 138
Tablo 79: 2002 Yılı Dış Borç Ödemelerinin Detayı (Nakit)... 139
Tablo 80: 2002 Yılı Tahvil Borçlanma İşlemlerinin Detayı (Nakit)... 140
Tablo 81: 2002 Yılı Tahvil Borçlanma İşlemi Detayı (Mahsup)... 140
Tablo 82: 2002 Yılında Tahvil Borçlanmasıyla Karşılanan Kayıt Dışı Giderler... 141
Tablo 83: 2002 Yılı Tahvil Geri Ödemeleri Detayı (Mahsup) ... 143
Tablo 84: 2002 Yılı Tahvil Geri Ödemeleriyle İlgili Kayıt Dışı Gelirler ... 143
Tablo 85: 2002 Yılı Hazine Bonosu Borçlanma İşlemlerinin Detayı (Mahsup)... 144
Tablo 86: 2002 Yılı Hazine Bono Ödemelerinin Detayı (Mahsup) ... 145
Tablo 87: 2002 Yılında Hazine Alacaklarından Tahsil Edilen Tutarlar... 146
Tablo 88: 2002 Yılında Kayıt Dışı Kalan Diğer Gelirler... 146
Tablo 89: 2002 Yılında Gerçekleşen Diğer Kayıt Dışı Giderler Ve Transferler... 147
Grafikler
Grafik 1: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Açığı ve Gerçek Bütçe Açığı (Kayıt Dışı İşlemler Dahil)... 15
Grafik 2: 1976-2002 Yıllarında KKBG ve Net Borçlanma Hasılatı ... 22
Grafik 3: Son Yirmi Yılda Toplam Kamu Borcunun Milli Gelire Oranı ... 39
Grafik 4: 1982 - 2002 Yıllarında Borç Faizlerinin Bütçe Gelir ve Giderine Oranı... 44
Grafik 5: Fon Bankaları Yıl Sonu Bilançolarına Göre Aktif Büyüklükleri ve Hazineden Aktarılan Kaynaklar .. 84
Grafik 6: Fon Bankaları Yıl Sonu Konsolide Bilançolarına Göre Zararlar ve Hazineden Aktarılan Kaynaklar 84 Ek Tablolar Ek Tablo 1: Bütçe Finansman Dengesi – Borçlanma İşlemleri Dahil ... 149
Ek Tablo 2: Bütçe Verileri ve Kayıt Dışı İşlemler – Borçlanma İşlemleri Hariç... 150
Ek Tablo 3: Bütçe Finansman Dengesi... 151
Ek Tablo 4: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Rakamları ... 152
Ek Tablo 5: Mahsup Borçlanma İşlemlerinden Doğan Gelir ve Giderler ... 153
Ek Tablo 6: 2002 Yılı Faiz ve Genel Giderler Toplamı ... 154
Ek Tablo 7: 2002 Yılı Tahvil Borçlanması Detayı ... 155
Ek Tablo 8:2002 Yılı Bono İşlemleri Detayı ... 156
Ek Tablo 9: 2002 Yılı Dış Borç İşlemleri Detayı ... 157
Ek Tablo 10: Diğer İşlemlerin Detayı... 158
Ek Tablo 11: 2002 Yılı Faiz Dışı Denge Hesaplaması Detayı ... 159
Ek Tablo 12: 2002 Yılında Uzlaşma Yapılan ve Uzlaşma Yapılamayan Kurumlar ... 160
Ek Tablo 13: Hazine’ye Olan Ödeme Yükümlülüklerini Yerine Getirmedikleri İçin Haklarında 6183 Sayılı Kanun Uyarınca İşlem Yapılan Kuruluşlar... 161
Ek Tablo 14: 2002 Yılında KİT’ler ... 162
Ek Tablo 15: TMSF Bünyesindeki Bankalara Aktarılan Senetler ve Aylık Bilanço Hesaplarındaki Değişimler 163
SUNUŞ
Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetim yapan Sayıştay Başkanlığı, denetim faaliyetleri sonucunda vermiş olduğu yargısal kararlarının yanında, gerekli gördüğü hususlarda TBMM’yi bilgilendirme amaçlı raporlar da hazırlamaktadır. Bu kapsamda hazırlanan Hazine İşlemleri Raporları 1995 yılından itibaren Genel Uygunluk Bildirimi eki olarak TBMM’ye sunulmaktadır.
Hazine İşlemleri Raporları, Hazine Müsteşarlığı bünyesinde yer alan Devlet Borçları Saymanlığı ve Hazine İç Ödemeler Saymanlığının yapmış olduğu işlemler hakkında bilgi vermektedir. 2002 yılı konsolide bütçe giderinin
% 68’i adı geçen saymanlıklar aracılığıyla gerçekleştirilmiştir.
Hazine Müsteşarlığının denetimi, mali sistemde yer alan sorunların tespiti açısından büyük önem arz etmektedir.
Bu sorunların başında bütçe dışında kalan ve kayıt dışı bütçe olarak adlandırılan işlemler gelmektedir. Kayıt dışı işlemler ile ilgili bilgilere 1997 yılından itibaren hazırlanan Hazine İşlemleri Raporlarında yer verilmeye başlanılmıştır. Kayıt dışı işlemler Anayasanın 161 inci maddesi gereğince bütçede yer alması gereken, ancak bütçe kanunları ile verilen yetki çerçevesinde bütçe geliri veya gideri olarak kaydedilmeyen tüm harcama ve gelirleri ifade etmektedir.
2002 yılında kayıt dışı işlemler dahil edildiği zaman 114 katrilyon lira olarak açıklanan giderlerin 147 katrilyon lira, 75 katrilyon lira olarak açıklanan gelirlerin ise 82 katrilyon lira olduğu görülmektedir. Ayrıca kayıt dışı işlemlerin önemini gösteren en önemli göstergelerden biri de faiz dışı denge rakamlarıdır. 2002 yılında Hazine Müsteşarlığı tarafından yayınlanan verilerde 12,4 katrilyon lira faiz dışı fazla verildiği açıklanmaktadır. Ancak, kayıt dışı işlemlerin dikkate alınması sonucunda faiz dışı dengenin 11,8 katrilyon lira açık verdiği görülmektedir.
Dolayısıyla, Hazine İşlemleri Raporunun; yayınlanan verilerde görülemeyen konsolide bütçe ile ilgili gerçek rakamların TBMM’nin dikkatine sunulması hususunda bir boşluğu doldurduğu düşünülmektedir.
Mehmet DAMAR Sayıştay Başkanı
GİRİŞ
Raporun Çerçevesi
Sayıştay tarafından TBMM’ne sunulan Hazine İşlemleri Raporlarında, 1997 yılından bu yana, Türkiye’de mali disiplini bozan unsurlar üzerinde yoğunlaşılmakta, TBMM’nin bu hususlarda bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır.
2002 Yılı Hazine İşlemleri Raporunda, kayıt dışı bütçe işlemleri üzerinde durulmaktadır. Raporda, 2002 yılı borçlanma işlemleri incelenmekte ve borçlanmayla finanse edilen kayıt dışı harcamalar detaylı şekilde ortaya konmaktadır.
Raporun ikinci temel konusu 1995-2002 yılları Dış Borçlar Hesabı üzerinde yürütülen denetim çalışmalarının sonuçlarına ayrılmıştır.
Uygunluk verilmeyen Hazine hesapları, raporun diğer bir konusunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda, Genel Bütçe Dışı Daire ve Kurum Borçları Hesabı ve İkrazlar hesabı ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir.
Raporda ayrıca görev zararları, KİT sermayeleri ve transfer harcamaları hakkında bilgi verilmiştir.
Hazine Müsteşarlığının Görüşü
Hazine Müsteşarlığı raporda yer verilen konu ve hesaplamalara mutabık olduğunu resmi yazı ile Sayıştay Başkanlığına bildirmiştir.
1. BÜTÇE FİNANSMANI
1.1. Temel Bütçe İlkeleri –Kayıt Dışı Bütçe - Mahsup İşlemler
Bütçe
“Devletin ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır.” (1982 Anayasası, Madde 161, 1961 Anayasası, Madde 126)
“Devlet emvalinden muvazene haricinde sarfiyat caiz değildir.”
(Teşkilât-ı Esasiye Kanunu, Madde 96)
Bütçe, mali sistemin temelini oluşturan ve Meclisin mali yapıyı kontrol etmesine imkan tanıyan bir belgedir. Bütçe Kanunları, gücünü Anayasada yer alan hükümlerden alırlar. Devlet harcamalarının bütçe ile yapılmasına amir hükümler, Teşkilatı Esasiye Kanunundan itibaren bütün anayasalarda yer almıştır. Bu hüküm, bütçe sisteminin yapısını belirleyen temel ilkeyi oluşturmaktadır.
Mali sistemimizde, gelirlerin toplanması ve giderlerin gerçekleştirilmesi ile ilgili yetkiler Meclis tarafından verilir. Meclis, yetki vermenin ötesinde, bütçe kanunu ile, hangi işe ne kadar harcama yapılacağını da doğrudan kontrol eder. Bütçe ile yıl başlarında verilen yetkinin hükümetler tarafından nasıl kullanıldığı Kesin Hesap süreciyle Meclis tarafından denetlenir. Bütçe sistemi ile harcamaların bu şekilde kontrol edilmesi, Meclise kamu borçlanmasını yönlendirme ve kontrol etme imkanını vermektedir.
Bütçe kanunu, merkezi hükümetin1 gelir ve giderlerini göstermenin yanında ayrıca bütçe dışındaki tüm kuruluşlara aktarılacak mali kaynakları ve bu kuruluşlardan elde edilecek gelirleri de göstermektedir.
Kayıt Dışı Bütçe
Kayıt dışı bütçe, Anayasanın 161 inci maddesi gereğince esasen bütçede yer alması gereken, ancak bütçe gideri veya geliri olarak kaydedilmeyen tüm harcamaları ve gelirleri ifade etmek için kullanılan
1 Merkezi hükümet faaliyetleri deyimi ile yerel yönetimlerin ve devletin iktisadi teşebbüslerinin faaliyetlerinin dışarıda tutulması amaçlanmaktadır.
(2000 Yılı Mali Raporu, s. 5)
bir terimdir. Kayıt dışı bütçe işlemleri için “mahsup borçlanma”, “nakit dışı borçlanma” veya “yarı mali işlem” gibi terimler de kullanılmaktadır.
Nakit akışı olmadan yapılan borçlanmalar mahsup borçlanma veya nakit dışı borçlanma olarak nitelendirilmekte, bu tür işlemlerin muhasebedeki kaydı ise tek taraflı olarak yapılıp borcun nereden kaynaklandığını göstermediğinden yarı mali işlem olarak adlandırılmaktadır.
Kayıt dışı ifadesi, bütçe dışında harcanan kaynakların israf edildiğini, nereye harcandığının belli olmadığını veya yolsuzluk yapıldığını ifade etmemektedir. Kayıt dışı terimi, bu işlemlerin TBMM tarafından hiçbir şekilde izlenemediğini vurgulamak amacıyla kullanılmaktadır.
Yine kayıt dışı ifadesi, bu işlemlerin hiç bir kaydı olmadığını göstermez.
Bütçe dışına kaydırılan bir çok işlem için çeşitli muhasebe kayıtları yapılmaktadır. Bu kayıtlar sonucunda çeşitli mali tablolar da hazırlanmaktadır. Ancak, bu kayıtlar, yılı işlemlerinin sonucunu hatalı olarak yansıtmaktadır. Gider veya gelir olarak kaydedilmesi gereken işlemler, gider veya gelir hesapları yerine bu gider ve gelirlerin gizlenmesini sağlayacak Değer Değişimleri Hesabı, Dış Borç Hareketleri Hesabı, Tahvil Hareketleri Hesabı gibi yıl sonunda devir vermeyen
“torba hesaplara” kaydedilmektedir. Dolayısıyla yıl sonunda üretilen mali tablolara bakıldığı zaman gerçek giderler ve gelirler görülememektedir. Bu sebeple işlemlerin gider niteliğini gizleyecek şekilde yapılan kayıtlar, bütçe açısından kayıt dışı olarak adlandırılmaktadır. Bu işlemler Meclise sunulan belgelerde yer almadığı için, Meclis tarafından görülüp sorgulanması da mümkün olmamaktadır.
Kayıt dışı bütçe işlemleri, borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların karşılığında gider kaydı yapılmadan kullanılması sonucu doğduğundan, bu raporda borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların nereye aktarıldığı işlem bazında sorgulanmakta ve finansman tablosu da yeniden tanzim edilmektedir. Dolayısıyla, bu raporda daha önceki Sayıştay Raporlarında “Kayıt Dışı Bütçe” olarak adlandırılan uygulamalar ve sonuçları ele alınmaktadır.
2002 yılında yayınlanan verilerden alınan bütçe emanetleri ve avans işlemleri hariç konsolide bütçe açığı ile kasa, banka ve bütçe dışı avanslar hariç kayıt dışı bütçe işlemlerinin de dikkate alındığı gerçek bütçe açığı rakamları Grafik 1’de karşılaştırmalı olarak verilmiştir.
Kayıt dışı bütçe, bütçede yer alması gereken, ancak bütçe gideri veya geliri olarak
kaydedilmeyen tüm harcamaları ve gelirleri ifade etmek için kullanılan bir terimdir.
Grafik 1: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Açığı ve Gerçek Bütçe Açığı (Kayıt Dışı İşlemler Dahil)
76 82
116 146
40 64
0 20 40 60 80 100 120 140 160
Katrilyon TL.
Konsolide Bütçe/Gerçek Bütçe
Konsolide bütçe rakamlarına göre, 2002 yılında 76 katrilyon liralık gelire karşılık 116 katrilyon liralık gider yapılmış ve konsolide bütçe açığı 40 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir. Oysa, bütçeye gelir veya gider kaydı yapılmayan işlemlerin dikkate alınması durumunda 82 katrilyon liralık gelire karşılık 146 katrilyon liralık gider yapılmış, dolayısıyla gerçek bütçe açığı da 64 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
Ancak, bazı işlemlerin bütçe dışında yer almasına imkan tanıyan düzenlemelerin bir kısmı bizzat Bütçe Kanunlarındaki hükümlerden kaynaklanmaktadır. 2002 bütçesinde kayıt dışı işlemlere cevaz veren hükümlere sayfa 17’de yer verilmiştir.
Bütçe Giderleri Niçin Gizlenmektedir?
Bütçenin niçin eksik bir şekilde tanzim edildiği, 2000 Yılı Mali Raporunda şu şekilde ortaya konmuştur;
Yarı mali işlemlerin ortaya çıkmasında önemli bir faktör, merkezi hükümetin kaynaklarını aşan taahhütlere girmesi ve bütçe imkanlarının kısıtlılığı nedeniyle bu taahhütlerin bütçe dışında gerçekleştirilmesidir.
Açıklanan verilerde konsolide bütçe açığı 40 katrilyon lira iken, kayıt dışı işlemlerin etkisiyle, gerçek bütçe açığı 64 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
Ancak, bazı işlemlerin bütçe dışında yer almasına imkan tanıyan düzenlemelerin bir kısmı bizzat Bütçe
Kanunlarındaki hükümlerden kaynaklanmaktadır.
Bütçeleştirilmeyen işlemler temel olarak kamu açıklarını az gösterme ve sorumluluktan kaçınma kaygısından kaynaklanmaktadır.2 Bu işlemler, bir yandan devletin borç stokunu artırırken, diğer yandan yapılan gider bütçeleştirilmediğinden, bütçe açığı olduğundan daha az gösterilmektedir.
Mevzuatta yer alan mali disipline aykırı düzenlemeler (tahkim uygulamaları, bütçe kanunlarında yer alan ve bazı borçlanma işlemlerinin bütçe dışındaki hesaplarda izlenmesine imkan veren borçlanmaya ilişkin istisnai hükümler ve borçlanma limitlerinin etkin olmaması) buna zemin hazırlamaktadır. Yarı mali işlemlerin çoğunlukla yasal dayanakları mevcuttur. Bütçe kanunları veya özel kanunlar ile bazı giderlerin bütçede gösterilmeden gerçekleştirilmesine imkan sağlanmaktadır. Ancak, bu işlemler yasal olmakla birlikte, mali disipline ve temel ilkelere aykırıdır.
Yarı mali işlemler devlet muhasebesinde takip edilememektedir. Yarı mali işlemler muhasebede izlenemediğinden dolayı mali raporlarda ve istatistiklerde de yer almamaktadır. (2000 Yılı Mali Raporu, s. 15-16)
Kayıt Dışı Bütçe İşlemlerinin Sonuçları Nelerdir?
Kayıt dışı işlemler sebebiyle Meclis, bütçe dışında harcanan kaynaklarla hangi işlerin finanse edildiğini izleyememektedir. Ancak, daha da önemlisi, kayıt dışı işlemlerin izlenmesindeki güçlük nedeniyle, uygulayıcılar da gerçek verileri elde etme olanağından yoksun kalmaktadırlar.
2000 Yılı Mali Raporunda kayıt dışı bütçe işlemlerinin ne gibi sorunlara yol açtığı şu şekilde değerlendirilmiştir (s. 10-18);
Yarı mali işlemlerin izlenmesindeki güçlük ve kamu açıklarını gizleme yönündeki eğilim sonucunda, bu işlemler borçlanma ve bütçe işlemleri arasında gösterilmemektedir. Bu durumda bütçe, borçlanma ve kamu sektörü ile ilgili temel göstergeler eksik ve yanıltıcı olmaktadır.
Bütçe açısından;
Bütçe açığı olduğundan az gösterilmektedir. Bütçe açığı ile net borçlanma hasılatı arasında bulunması gereken denklik kaybolmaktadır. Bütçe, merkezi hükümet faaliyetleri hakkında eksik bilgi vermektedir. Bütçenin önemi ve etkisi azalmaktadır.
Borçlanma açısından;
Bütçe açığının hangi kaynaklarla karşılandığını gösteren bütçe finansmanı tablolarında borçlanma işlemlerinin bir kısmı gösterilmemektedir. Bu, gider kaydedilmeden kullanılan borçlanma hasılatının finansman tablolarına
Meclisin denetimi ve kontrolü açısından;
Bütçe dışında kalan konularda Meclisin denetimi ve kontrolü sınırlıdır. Bu işlemlerin bir kısmı ödeneklere bağlı olmadan gerçekleştirilmekte, Meclis adına denetimden azade kalmakta ve işlem tamamlandıktan sonra da Meclise hesabı verilmemektedir. Bu işlemler üzerinde Meclisin doğrudan denetim mekanizmaları –bütçe ve kesin hesap süreci- etkisiz kaldığı gibi dolaylı denetim mekanizmaları –Sayıştay denetimi- de yetersiz kalmaktadır. Dolayısıyla Meclisin iradesi ve denetimi dışında Hazine aracılığıyla kamu giderleri yapılmaktadır.
Borçlanma, bir bütün olarak Meclisin iradesi ve yönlendirmesi doğrultusunda gelişmemektedir.
Bütçe ve kesin hesap süreci etkinliğini yitirmekte, bütçenin önemi ve etkisi azalmakta, sonuç olarak Meclis denetimi devre dışı kalmaktadır.
Bütçe Kanunu Ve Bütçe Finansmanı
Bazı işlemlerin bütçe dışında yer almasına imkan tanıyan düzenlemelerin bir kısmı bizzat Bütçe Kanunlarında yer almaktadır.
Yukarıda açıklandığı üzere, kayıt dışı kalan işlemlere yetki veren kurum Meclis olmasına rağmen, Meclisin, bu işlemlerin nasıl gerçekleştirildiğini izleme ve denetleme imkanı bulunmamaktadır.
Kayıt dışı gelir ve gider oluşumuna yol açan, gelir ve harcamaların bütçe dışına kaydırılması ile ilgili olarak Maliye Bakanı ve Hazineden sorumlu Devlet Bakanına yetki veren 2002 yılı Bütçe Kanunu hükümlerine aşağıda yer verilmektedir.
1. Bütçeye kaydedilmeyecek ödemeler
1.1 Garantili borçların Hazine tarafından üstlenilmesi halinde, yapılan ödemelerin bütçe dışı hesaplarda izlenmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 31-b)
1.2 Yap-İşlet-Devret modeli kapsamında verilen garantiler dolayısıyla yapılan ödeme ve yükümlülüklerin bütçe dışı hesaplarda izlenme yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 31-b)
1.3 Bütçe açığından %15 oranında daha fazla net borçlanma hasılatı elde etme yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 32)
1.4 KİT’lerin Hazineye, fonlara, SSK’ya geçmiş yıllar bütçe kanunlarından dolayı Maliye Bakanlığına olan borçlarının, Hazineden ve fonlardan olan alacaklarına mahsup edilmesi ve bütçeye gelir ve gider kaydedilmemesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 39-b)
1.5 Türk Telekom’un alacaklarının, kurulacak olan GSM 1800 model telekomünikasyon sistemi için ödenecek lisans ücretine mahsup Kayıt dışı işlemler
sebebiyle, bütçe ve kesin hesap süreci etkinliğini yitirmekte, bütçenin önemi ve etkisi
azalmakta, sonuç olarak Meclis denetimi devre dışı kalmaktadır.
edilmesi ve bu işlemlerin gelir ve gider kaydedilmemesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 39-b)
1.6 Tekel’in Hazineden alacaklarına karşılık, vadesinde ödenmeyen vergi borçlarından kaynaklanan gecikme zam ve faizlerinin terkin edilmesi hükmü.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 39-f)
1.7 İç borç faiz ödemelerinin “Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler Hesabı”ndan yaptırılması, ödenek yetersizliği durumunda hesabın artığının gider kaydedilmeden ertesi yıla devredilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 32-g)
2-Özel Tertip Devlet İç Borçlanma Senetleri ile finanse edilecek harcamalar
2.1 Bütçe açığı için verilen borçlanma yetkisi dışında, borçlanma limitine tabi olmadan özel tertip devlet iç borçlanma senedi ihraç edilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 32-a) 2.2 Emlak Bankasının Ziraat Bankasına devredilmesi sonucunda Hazine aleyhine bir farkın doğması halinde, söz konusu farkın nakit ve/veya özel tertip devlet iç borçlanma senedi verilerek giderilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Başbakan (Madde 39-c)
2.3 Tarım Satış Birliklerinin banka borçları karşılığı olarak özel tertip devlet iç borçlanma senedi verilmesi yetkisi.- Bakanlar Kurulu (Madde 39-e)
2.4 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na ikrazen özel tertip devlet iç borçlanma senedi verilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı (Madde 32-f)
3 Gelir yada gider kaydedilmesine ”yetki” veren işlemler
3.1 Savunma Sanayii Destekleme Fonundan Hazineye yatırılacak paraların gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 24-c)
3.2 Konvertıbl olmayan konsolosluk gelirlerinden transferi mümkün olmayan miktarların gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Maliye
3.4 Türkiye’de eğitim gören yabancı uyruklu askeri personel için ilgili devletlerce ödenen miktarların gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 26-b)
3.5 NATO tarafından yedek havaalanları için verilecek paraların gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 26-c)
3.6 Hibe olarak elde edilen imkanların gelir,ödenek ve gider kaydedilme yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 27-a)
3.7 Yabancı devletlerden yardım yoluyla veya diğer yollardan sağlanan malzeme bedellerinin gelir, ödenek ve gider kaydedilmesi yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 27-c)
3.8 Bağışlar için ihdas edilen özel ödeneklerin artıklarının ve kullanılmayan tutarların gelir kaydedilmesi yetkisi.- Maliye Bakanı (Madde 28)
3.9 Dış proje kredisi kullanımlarının ödenek ve gider kaydedilmesi yetkisi.-Maliye Bakanı (Madde 33-a-4)
3.10 KİT karlarından Hazineye isabet eden tutarların gelir kaydedilmesi yetkisi.-Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 38-a) 3.11 KİT karlarından Hazineye isabet eden tutarların kurumların tahakkuk etmiş görev zararlarına veya ödenmemiş sermayelerine mahsup edilmesi ve bu işlemin gelir, ödenek ve gider kaydedilmesi yetkisi.-Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 38-b) 3.12 KİT’lerin Hazineye olan borçlarının Hazineden alacaklarına veya ödenmemiş sermayelerine mahsubu ve bu işlemin gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı Madde 39-a-3)
3.13 Kaynak Kullanımı Destekleme Fonundan Eximbank’a sermaye olarak aktarılacak tutarların gelir ve ödenek kaydedilmesi yetkisi.- Hazineden Sorumlu Devlet Bakanı, Maliye Bakanı (Madde 39-d)
Bütçe Finansmanı ve Kur Farkları
Mevcut muhasebe sisteminde kur farkları gider (veya yerine göre gelir) olarak kaydedilmemektedir. Ancak bu, kamu kesiminin yükümlülüğünde meydana gelen artışların devlet hesaplarında takip edilmesine engel olmaktadır.
Borç hesaplarında kur farkları dolayısıyla meydana gelen artış yada azalış aslında bir finansman unsuru değildir. Yani kur farklarından kaynaklanan değişim bir kaynak sağlamaz.
Bu raporda kur farklarından dolayı borçlarda meydana gelen artış gider olarak, azalış da gelir olarak değerlendirilmektedir. Ancak, kur farklarının toplam işlemlere etkisinin görülebilmesi için finansman tablolarında kur farklarının miktarı ayrıca gösterilmektedir.
1.2. Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (KKBG)
Kamu Kesimi Borçlanma Gereği, kamunun açığının kapatılması için bir yıl içinde yapılması gereken borçlanma miktarını gösterir. KKBG, kamu kesiminin bütün gelirleri ile giderleri arasındaki farkı ortaya koyan, önemli ekonomik göstergelerden biridir. Konsolide bütçe açığı, KKBG’nin en önemli unsurudur. Zira kamu harcamalarının büyük bir kesimi konsolide bütçe aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.
Konsolide bütçe, sürekli olarak açık vermektedir. Bu açığın milli gelire kıyasla giderek büyük rakamlara ulaşması KKBG’nin de sürekli büyümesi sonucunu doğurmaktadır.
KKBG rakamlarının iki şekilde hesaplanması mümkündür. Birincisi, KKBG hesaplarına dahil edilen kurumların gelir ve giderleri arasındaki açığın tespit edilmesidir. İkincisi ise, yıl içinde borçlanma yoluyla elde edilen net kaynak tutarının hesaplanmasıdır.
Tablo 1’de ilk satırda kamu kesimi borçlanma gereğinin milli gelire oranı3 gösterilmektedir. Bu verinin, yıl içinde bütün kamu kesimi tarafından yapılan borçlanmayı kapsaması gerekir. Yani, merkezi hükümet tarafından yapılan borçlanma ve buna ilave olarak KİT’ler, mahalli idareler vs. tarafından yapılan borçlanmayı göstermesi gerekir.
Buna göre 2002 yılında KKBG, milli gelirin %12,6’sı oranında görünmektedir.
Tablo 1: KKBG ve Net Borçlanmanın Milli Gelire Oranı (Seçilmiş Yıllar)4
1986 1988 1995 2000 2001 2002 KKBG / GSMH %3,7 %4,8 %5,2 %12,5 %15,4 %12,6(1) Net Borçlanma
Hasılatı/GSMH %14,2 %14,6 %9,9 %14,9 %55,9 %23,7(2) (1) 2003 yılı programından alınan tahmini gerçekleşme oranı
(2) 2002 yılı net borçlanma hasılatı, alacak tahsilatı ve diğer finansman unsurlarından oluşur.
Borçlanma gereğinin %8,1 'si kur farklarından kaynaklanmaktadır. Devlet borçları saymanlığı 2002 yılı kayıtlarından hesaplanmıştır.
Kaynak: 2001 yılı Hazine İşlemleri Raporu tablo 1, DPT 2003 yılı ekonomik program, s. 39
Tablonun ikinci satırında ise, finansman açısından hesaplanan KKBG yer almaktadır.5 Buna göre, 2002 yılında kamu kesiminin elde ettiği net kaynak tutarı milli gelirin %23,7’si oranındadır. Yıllık net borçlanma hasılatının KKBG’nin iki katı olduğu görülmektedir. Oysa tablonun 1 ve
3Raporda teknik terimlerin kullanılmasından kaçınmaya özen gösterilmiştir. Bu sebeple, iki terim arasında bir fark olmakla birlikte rapor metninde Gayri Safi Milli Hasıla terimi yerine milli gelir ifadesi kullanılmaktadır. Esasen milli gelir ve GSMH rakamları arasında fark bulunmaktadır.
(Milli Gelir = GSMH - Amortismanlar - Vergiler). Ancak, bu şekilde hesaplanan milli gelir verileri nadiren kullanılmakta olup, genellikle milli gelir ifadesi ile GSMH'nın kastedildiği görülmektedir. Bu sebeple raporda iki terim aynı anlama gelecek şekilde kullanılmıştır.
4 2002 Yılında GSMH: 273.463.168 Milyar TL (Alıcı fiyatlarıyla, http://ekutup.dpt.gov.tr/teg/2003/06/tii.1.xls)
5 Finansman kısmından hesaplanan borçlanma gereği kasa – banka değişimi, net dış borçlanma ve net iç borç / alacak kalemlerinin toplanması yoluyla bulunmaktadır.
KKBG ve Net Borçlanma Hasılatı’nın Milli Gelire oranının birbirine eşit veya KKBG rakamının daha büyük olması gerekirken, 2002 yılında NBH, KKBG’den %11 daha fazla olmuştur.
2 inci satırlarındaki verilerin birbirine eşit olması veya KKBG rakamının daha büyük olması gereklidir.
Grafik 2: 1976-2002 Yıllarında KKBG ve Net Borçlanma Hasılatı
Grafikte 1976 ve 2002 yılları arasında gerçekleşen KKBG ve net borçlanma hasılatı rakamları verilmektedir. 2001 yılında KKBG ve net borçlanma hasılatı arasındaki fark istisnai şekilde açılmıştır. (2001 yılı Net borçlanma hasılatı %55,9, KKBG %15,4’tür.)
2002 yılında kamu kesimi borçlanma gereği milli gelirin %13’ü, net borçlanma hasılatı ise milli gelirin %24’ü oranında gerçekleşmiştir.
Dolayısıyla, yayınlanmakta olan KKBG rakamları kamu kesiminin gerçek açığını göstermemektedir. KKBG rakamları ile net borçlanma hasılatı arasındaki fark, kayıt dışı bütçe işlemlerinden kaynaklanmaktadır.
%13
%24
%0
%15
%30
%45
%60
1977 1982 1987 1992 1997 2002
KKBG/GSMH Net Borçlanma/GSMH
Yayınlanmakta olan KKBG rakamları Kamu Kesiminin gerçek açığını göstermemektedir.
1.3. 2002 Yılı Hedefleri ve Gerçekleşmeler
Her yıl yayınlanan yıllık programlarla, bütçe finansmanı ve KKBG ile ilgili hedefler belirlenmektedir. Bu bölümde söz konusu hedefler ve 2002 yılında gerçekleşen durum incelenecektir.
İç hukukumuzda bütçe açıkları ile ilgili olarak herhangi bir sınırlandırma yapılmamıştır. Ancak, Maastricht kriterleri uyarınca bütçe açıkları milli gelirin %3'ünü aşmamalıdır.
Bütçe finansmanı ile ilgili gerçekleşme, bütçe dışında bırakılan işlemler sebebiyle iki kademede incelenmektedir. İlk olarak yayınlanan rakamlar ele alınmaktadır. Ardından, bütçe dışında bırakılan bütün gelir ve giderleri de kapsayacak şekilde yeniden hesaplanan gerçekleşme rakamları verilmektedir.
2002 Yılı Program Hedefleri
... kamu kesimi borçlanma gereğinin GSMH'ya oranının, 2002 yılında yüzde 8'e düşmesi öngörülmektedir. (2002 Yılı Programı, s. 14)
2002 yılı konsolide bütçe harcamaları 98.071 trilyon lira olarak programlanmıştır. Harcamaların GSMH'ya oranının bir önceki yıla göre 5,8 puan azalarak yüzde 31,5 seviyesinde olması hedeflenmiştir.
2002 yılı konsolide bütçe gelirleri 71.118 trilyon lira olarak programlanmıştır.
Toplam gelirlerin GSMH'ya oranının bir önceki yıla göre 0,3 puan azalarak yüzde 25,3 seviyesinde olması hedeflenmiştir.
2002 yılında konsolide bütçe vergi gelirlerinin harcamaları karşılama oranının bir önceki yıla göre 9,7 puanlık bir iyileşme ile yüzde 59,1 düzeyinde olması öngörülmüştür. (2002 Yılı Programı, s. 27-28)
...konsolide bütçe açığının GSMH'ya oranının, 2002 yılında yüzde 9,6’ya düşürülmesi hedeflenmektedir.
2002 Yılı Gerçekleşmesi
2002 Yılı Programında kamu kesimi ile ilgili olarak belirlenen temel hedefler tablo 2’de gösterilmektedir.
Tablo 2: 2002 Yılı Bütçe Rakamlarının Milli Gelire Oranı (Hedefler- Gerçekleşme)
Hedef(1) Yayınlanan
Veriler(2) Gerçekleşme(3)
Bütçe Açığı %9,6 %14,3 %23,7
Konsolide Bütçe Giderleri %35 %42,2 %54,1 Konsolide Bütçe Gelirleri %25,3 %27,9 %30,1 (1) 2002 Yılı DPT Kamu Finansman Raporu s.29
(2) Yayınlanan bütçe ve GSMH verilerinden hesaplanan oran. Bütçe verileri http://www.Hazine.gov.tr/stat/kamsek/ti1-02.htm’den alınmıştır. (cari fiyatlar ile 2002 yılı bütçe dengesi)
(3) Hazine saymanlıklarının verilerinden hesaplanan oran. Kayıt dışı tüm gider ve gelirler dahil. (Bk. tablo 5 ve 6) Açığın %8,1’si kur farklarından kaynaklanmaktadır. Bütçe açığı ve tablo 1’de verilen KKBG rakamları, net finansmandan yola çıkılarak hesaplandığı için bu tabloda aynı görünmektedir. KKBG rakamına diğer kamu kesiminin açığı eklenmelidir.
Tabloda gerçekleşme oranlarını gösteren 3 üncü sütunda yer alan rakamlar, bu raporun konusunu oluşturan bütçe finansman çalışması sonucunda tespit edilen veriler kullanılarak hazırlanmıştır. Bu veriler, 2002 yılı bütçe ve borçlanma uygulama sonuçlarını göstermektedir.
Tablo 2’ de 2002 yılı hedefleri ile yayınlanan veriler arasında büyük bir fark olduğu dikkati çekmektedir. Ancak, asıl önemli olan, yayınlanan bütçe verileri ile gerçekleşen işlemler arasında ortaya çıkan farktır.
2002 yılında bütçe açığının milli gelirin 9,6’sı oranında olması hedeflenmiştir. Yıl içinde bu hedefe ulaşılması mümkün olmamıştır.
Yayınlanan bütçe verilerine göre bütçe açığı milli gelirin %14,3’ü seviyesinde görünmektedir. Ancak, kayıt dışı bütçe işlemlerinin dikkate alınması sonucunda 2002 yılında bütçe açığının gerçekte milli gelirin
%23,7’si oranında olduğu tespit edilmiştir.
Söz konusu farklılığın nedeni, bütçe gelir ve giderleri ile ilgili verilerde görülmektedir. Yıl içinde gerçekleştirilen giderlerin toplamı milli gelirin
%54,1’i oranındadır. Yani milli gelirin %11,9’u oranında olan ve gider kaydedilmesi gereken işlemler, bütçede yer almamıştır. Gelirler yönünden ise, milli gelirin %2,2’si oranındaki işlemlerin kayıt dışı kaldığı görülmektedir.
Yayınlanan bütçe verilerine göre, bütçe açığı milli gelirin %14’ü oranında iken, kayıt dışı işlemlerin de dikkate alınması sonucunda bu oran %24’e
ulaşmaktadır.
Tablo 2’de yer alan verilerin daha detaylı şekilde incelenmesi önem taşımaktadır. Tablo 3’te bu verilere kaynaklık eden rakamlar ele alınmaktadır. Ancak, kayıt dışı işlemlerin karmaşıklığı, bunların tablo 3’te yayınlanan verilerle mukayese edilecek şekilde verilmesine imkan tanımamaktadır. Bu sebeple, tablodaki karşılaştırmada sadece aradaki farkın vurgulanması amaçlanmıştır. 2002 yılı bütçe finansmanıyla ilgili temel verilerin, tablo 5’e göre değerlendirilmesi gereklidir. Tablo 3’te verilen tasnifin yetersizliği, bu tabloda yer verilen toplamların diğer tablolardaki toplamlardan farklı olması sonucunu doğurmaktadır.
Tablo 3: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Borçlanma Gereği ve Finansmanı
Trilyon TL
Hedefler Gerçekleşme - Hazine Verileri
Gerçekleşme - Saymanlık Verileri Bütçe Borçlanma Gereği
(Bütçe Açığı) 26.953 34.387 (4)64.878 Konsolide Bütçe Geliri 71.118 76.400 75.592 Konsolide Bütçe Gideri -98.071 -115.485 -115.682 Bütçe Emanetleri 0 1.765 1.246
Avans 0 -2.933 -487
Bütçeden Mahsup Edilecek
Ödemeler - - 4.135
Kayıt Dışı Giderler - - (2)-34.344 Kayıt Dışı Gelirler - - (2)6.146 Diğer Finansman
Kullanımları (Net) - - -1.484
Bütçe Borçlanma Gereğinin
Finansmanı 26.953 34.387 64.878 Dış Borçlanma (Net) 13.467 16.570 37.153 Tahvil (Net) 12.095 -896 10.722 Bono (Net) 1.391 (5)18.370 16.990
Diğer - (4)343 (3)13
Not: Konsolide bütçe gelir ve giderine özel ödenek dahildir. Giderler (-) işaretle verilmiştir.
(1) Tablodaki tasnif saymanlık verileri açısından yeterli olmadığından bu toplamların kullanılması uygun değildir. Bu verilerin tablo 5 ve ek tablo 1 ve 2’deki veriler dikkate alınarak değerlendirilmesi gerekir. Net borçlanma tutarlarına kur farkları dahildir. Tahvil rakamına özel tertip tahviller dahildir.
(Net borçlanma rakamları için bk. ek tablo 3)
(2) Kurumlara transfer edilen kaynaklar ve alacaklardan yapılan tahsilat dahil.
(3) Kaynağı tespit edilemeyen giderleri gösterir.
(4) Nakit dışı faiz ödemelerini de içermektedir.
(5) Mahsup işlemler dikkate alınarak bulunan net iç borçlanma rakamları Kaynaklar:
2002 yılı Programı,
Hazine Verileri www.hazine.gov.tr/stat/kamsek/ti1-02.htm (28.08.2003) 2002 Yılı Hazine Genel Hesabı Mizanı ve Devlet Borçları Saymanlığı kayıtları.
Hedef: 2002 yılında konsolide bütçenin 26,9 katrilyon lira açık vermesi ve bu açığın net borçlanma hasılatı ile karşılanması öngörülmüştür.
Hazine Verileri: Yayınlanan verilerle, 2002 yılı konsolide bütçe gerçekleşmesi şu şekilde açıklanmıştır: Bütçe açığı, emanet ve avans unsurları da dikkate alındığında 34,3 katrilyon lira olarak görünmektedir. Bu açığın finansmanı için 34,3 katrilyon lira tutarında net iç ve dış borçlanma yapılmış görünmektedir.
Yayınlanan verilerde bütçe açığı 34,3 katrilyon lira iken, kayıt dışı işlemler dikkate alındığında bu rakam 64,8 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
17,5 katrilyonluk net iç borçlanma ile ilgili olarak da Devlet tahvili ve Hazine bonosu rakamları revize edilmiş ve nakden ihraç edilen senetlerin değişimlerinden kaynaklanan mahsup işlemleri de satış ve ödeme miktarına dahil edilmiştir.
Gerçekleşme – Saymanlık Verileri: 2002 yılında yayınlanan verilerle tespit edilen gerçekleşme rakamları arasında büyük bir fark bulunmaktadır. Bu farklar incelenmeden önce, tablo 3’te gerçekleşme sütununda yer alan verilerin kaynağı belirtilmelidir: Bütçe ile ilgili rakamlar, 2002 yılı kesin hesap verilerinden alınmıştır. Borçlanma verileri Hazine saymanlıklarından temin edilmiş, kayıt dışı işlemler de borçlanma işlemlerinin detaylı bir şekilde incelenmesi ve yeniden kaydedilmesi sonucunda tespit edilmiştir.
Kayıt dışı işlemlerin de dikkate alınması sonucunda 2002 yılı bütçe açığının 64,8 katrilyon lira olduğu tespit edilmiştir. Yayınlanan verilerle bu rakam arasındaki fark, kayıt dışı gelir ve giderlerden kaynaklanmaktadır.
Bütçe açığının nasıl finanse edildiğini gösteren rakamlar bakımından da, yayınlanan verilerle gerçekleşmeler arasında büyük farklar bulunmaktadır. 2002 yılında gerçekleştirilen işlemlerden doğan açığın kapatılması için borçlanma yoluyla net olarak 64,8 katrilyon liralık kaynak elde edilmiştir.
Borçlanma ile ilgili olarak yayınlanan verilerle gerçekleşme arasındaki fark, finansman tablolarında yer verilen borçlanma rakamlarının, sadece bütçede gösterilen giderler için yapılan borçlanmayı gösterecek şekilde tanzim edilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu veriler arasındaki farklılık, net borçlanma miktarının tespit edildiği 1.5 ve ek 1 bölümlerinde ele alınmaktadır.
1.4. Bütçe Finansmanı Ana Kalemler
Bütçe, merkezi hükümetin bütün mali faaliyetlerini göstermesi gereken bir belgedir. Bütçenin Anayasada yer alan prensip çerçevesinde hazırlanması durumunda, bütçe gelir ve giderleri ile borçlanma ve borç geri ödemeleri bir bütün olarak ele alınacak, merkezi hükümet faaliyetlerinin tamamını gösteren bir tablo ortaya çıkacak ve bu tabloda yer alan gelirlerle giderler (kaynaklar - ödemeler) dengede olacaktır.
Ancak, uygulamada kayıt dışında kalan gelir ve giderler sebebiyle yayınlanan bütçe finansman tabloları yıl içinde gerçekleşen işlemlerin önemli bir kısmını göstermemektedir. Bu nedenle bütçe finansman tablolarının yeniden hazırlanması gerekmektedir.
Bu bölümde 2002 yılı bütçe finansman tabloları, gelir veya gider olarak kaydedilmeyerek kayıt dışında kalan işlemleri de gösterecek şekilde yeniden tanzim edilmiştir.
Tablo 4’de mahsup işlemlerin de dikkate alındığı gelir ve giderlerin toplam rakamları gösterilmektedir.
Tablo 4: 2002 Yılı Gelir ve Gideri (Mahsup İşlemler Dahil)
Trilyon TL
Borçlanma İşlemleri
Dahil
Borçlanma İşlemleri Hariç
Giderler 252.131 147.172
Bütçe Giderleri (*) 114.923 114.923 Bütçe Dışı Giderler / Ödemeler 137.28 32.249
Gelirler 252.131 82.294
Bütçe Gelirleri 75.592 75.592
Bütçe Dışı Gelirler / Kaynaklar 176.539 6.702
Nakit Bütçe Açığı 64.878
* Avans ve emanetler dikkate alınarak bulunan nakit bütçe gideri.
Tabloda yer alan rakamların detayı için bk. ek tablo 1 ve 2
2002 yılında borçlanma işlemleri dahil edildiği zaman 137,2 katrilyon lirası bütçe dışı olmak üzere toplam 252,1 katrilyon lira gider, 176,5 katrilyon lirası bütçe dışı olmak kaydıyla toplam 252,1 katrilyon lira da gelir elde edilmiştir.
Borçlanma işlemleri hariç tutulduğu zaman ise, 32,2 katrilyon lirası bütçe dışı olmak üzere 147,1 katrilyon lira gider, 6,7 katrilyon lirası Borçlanma işlemleri de
dahil edildiği zaman, bütçe gider ve gelirleri 252 katrilyon liraya ulaşmaktadır.
bütçe dışı olmak üzere 82,3 katrilyon lira gelir elde edilmiştir. Gelirler ile giderler arasındaki fark 64,8 katrilyon liradır.6
1.5. Bütçe Finansman Dengesi
Bütçe finansmanında dört unsurun karşılıklı olarak dengede olması gerekmektedir.
Bütçe Gelirleri + Borçlanma Hasılatı = Bütçe Giderleri + Borç Ödemeleri
Bu denge, merkezi hükümetin borçlanma geliri dışında elde ettiği tüm gelirleri bütçe geliri olarak, borç anapara ödemeleri dışındaki tüm giderlerini de bütçe gideri olarak kaydetmesiyle gerçekleşebilir.7 Bu aynı zamanda bütçe açığının net borçlanma hasılatına 8 eşit olması demektir.
Bu bölümde, bütçe finansman dengesinin nasıl kurulduğu kademeli olarak ele alınmakta, her bir kalemin gelir (kaynak) veya gider (ödeme) niteliği ortaya konmaktadır. Tablo 5’de yer alan kalemler, genellikle birden fazla unsurun bir araya gelmesinden oluşmuştur. Tabloyu takip eden açıklamalarla, rakamların içerdiği unsurlar ve bunların anlamı ile ilgili genel bilgiler verilecektir. Bütçe finansman işlemlerinin karmaşıklığı nedeniyle, detaylı bilgilere ve detay tablolarına raporun ek 1 bölümünde yer verilmiştir.
Finansman dengesi ile, merkezi hükümetin bir yıl içinde ne kadar harcama yapıp, ne kadar gelir topladığı ve gelirlerle giderler arasındaki farkın nasıl finanse edildiği gösterilmektedir. Finansman dengesi adının kullanılması, toplam gelirlerle toplam giderlerin aynı tutarda olması sebebiyledir. Yani, finansman tablosunun sıhhati, gelir ve gider tutarları arasındaki farkın sıfıra yakın olması ile ölçülür.
Bütçe finansman dengesi tablosu, bütçe işlemlerinden başlayarak, önce nakit işlemleri, ardından da mahsuben yapılan işlemleri ele almaktadır.
Bu şekilde yıl içinde borçlanma yoluyla ve diğer yollardan elde edilen kaynakların nasıl kullanıldığının gösterilmesi mümkün olmaktadır.
Tabloda gider ve harcama mahiyetinde olan bütün işlemler eksi (-) işaretle gösterilmişlerdir. Bu şekilde gelirlerle giderlerin ayrı ayrı değerlendirilmesi ve ara bölümlerin sonundaki toplam rakamlara nasıl ulaşıldığının izlenebilmesi amaçlanmıştır.
7 Bütçe Kanunları hükümleri uyarınca borçlanmalar ve borç geri ödemeleri bütçe dışında takip edilmektedir.
8 Bütçe Giderleri – Bütçe Gelirleri = Borçlanma Hasılatı – Borç Ödemeleri
Tablo 5: 2002 Yılı Konsolide Bütçe Finansman Dengesi
Trilyon TL 1. BÜTÇE İŞLEMLERİ
2. Konsolide Bütçe Gelirleri 75.592 3. Konsolide Bütçe Giderleri -115.682 4. Bütçe Açığı -40.090
5. Bütçe Emanetleri 1.247
6. Avanslar -487
7. Nakit Bütçe Açığı -39.331 8. FİNANSMAN İŞLEMLERİ
9. Borçlanma Hasılatı 169.824 10. Borç Geri Ödemeleri -104.958 11. Net Borçlanma Hasılatı 64.866 12. Borçlanmayla Karşılanan (Mahsup) Gelirler 4.061 13. Borçlanmayla Karşılanan (Mahsup) Giderler -29.569 14. Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler 4.135 15. Nakit Borçlanma Hasılatı 43.493 16. Tahsil Edilen Alacaklar 2.085 17. Transfer Edilen Kaynaklar (Doğan Alacaklar) -4.776 18. Nakit Borçlanma ve Alacak Hasılatı 40.802
19. Bütçe Dışı Emanetler 555
20. Bankalar -1.620
21. Kasalar -26
22. Bütçe Dışı Avans ve Krediler -394
23. Diğer Gelirler 13
24. Nakit Finansman 39.331 Tabloda Giderler (-), Gelirler (+) olarak gösterilmiştir.
Tablodaki rakamların detayı için bk. Ek 1
BÜTÇE İŞLEMLERİ (1-7)
Bütçe finansman tablosunun düzenlenebilmesi için, öncelikle bütçe açığının tespit edilmesi gerekmektedir. Ancak, yılı bütçelerinde bütçe gideri ve bütçe geliri olarak kayıtlı tutarlar, yıl içinde gerçekleşen işlemlerin tamamını göstermemektedir. Bu sebeple bütçe gideri ve bütçe geliri toplamı bulunurken, konsolide bütçe gider ve gelir rakamlarına avansların (gider kaydedilmediği halde nakden ödenen tutarların) ilave edilerek, bütçe emanetlerinin (gider kaydedildiği halde henüz ödenmemiş tutarların) düşülmesi gerekmektedir. Böylece nakit bütçe açığına ulaşılacaktır. Bu bölümde kullanılan rakamlar Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan 2002 yılı Kesin Hesap Taslağından ve Sayıştay Başkanlığı tarafından hazırlanan 2002 yılı Genel Uygunluk Bildirimi taslağından alınmıştır.
Konsolide Bütçe Geliri (2)
Konsolide Bütçe Gideri (3)
Konsolide bütçe gideri, genel ve katma bütçe giderlerinden, katma bütçeli kuruluşlara aktarılan Hazine yardımı düşülerek bulunur. 2002 yılı konsolide bütçe gideri tutarı 115,6 katrilyon liradır.
Bütçe Açığı (4)
Konsolide bütçenin gelir ve giderleri arasındaki farkı göstermektedir.
Konsolide bütçe açığı 2002 yılında 40,1 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
Bütçe Emanetleri (5)
Mali yıl içerisinde veya sonunda ilgili belgeleri hazırlandığı halde herhangi bir nedenle kısmen veya tamamen ilgililerine ödenemeyen tutarlardan oluşur. Bu tutarlar daha sonraki bir tarihte ödenir. Yıl sonunda bu hesapta meydana gelen artış, o yıl içinde gider kaydedildiği halde nakden ödenmeyen tutarı göstermektedir. 2002 yılı sonunda bütçe emanetlerinde meydana gelen 1,2 katrilyon liralık bir artışın, henüz ödenmediği için, gider kalemlerinden düşülmesi gerekmektedir.
Avanslar (6)
Avanslar gider kaydedilmediği halde nakden ödenmiş olan tutarları göstermektedir. Avans olarak kaydedilen tutarlar, ilgili harcamaların belgeleri tamamlandıktan sonra, -gecikmeli olarak- gider kaydedilmektedir. Yıl sonunda avans olarak verilen ancak henüz gider kaydedilmemiş olan tutarın tespit edilebilmesi için yıl içinde avanslarda meydana gelen artışın hesaplanması gereklidir. 2002 yılında verilen avansların 487 trilyon lirasının gider kaydı yıl sonuna kadar yapılamamıştır. Bu tutar yıl içinde yapılmış bir gider olduğu için (-) işaretle giderlere dahil edilmiştir.
Nakit Bütçe Açığı (7)
Bütçenin nakit ihtiyacı, finansmanla ilgili en önemli unsurdur. 2002 yılı konsolide bütçesinin gelir ve giderleri arasındaki fark 40,1 katrilyon liradır. Ancak, gider olarak kaydedildiği halde henüz nakden ödenmemiş tutarların (bütçe emanetlerinin) ve nakden ödendiği halde henüz gider kaydedilmemiş tutarların (avansların) dikkate alınmasıyla, bütçenin nakit ihtiyacının aslında 0,8 katrilyon eksiğiyle 39,3 katrilyon lira olduğu görülmektedir.
FİNANSMAN İŞLEMLERİ (8-24)
Normal olarak bütçe finansman tablolarının finansman bölümünde, borçlanma ve alacak işlemleri ile nakdi etkileyen diğer kalemler gösterilir. Mevcut muhasebe altyapısıyla halihazırda yayınlanmakta olan bütçe finansman tabloları sadece bütçe için yapılan borçlanma tutarlarını gösterecek şekilde düzenlenmektedir. Yani net borçlanma hasılatı bütçe açığına denk olacak şekilde tanzim edilmektedir.
Dolayısıyla, borçlanma ile finanse edilen bazı işlemlerin bütçe dışında kalması sebebiyle, finansman tablosunun yıl içinde merkezi hükümet tarafından yapılan bütün harcamaları ve elde edilen bütün gelirleri ortaya koyacak şekilde düzenlenmesi gerekmiştir. Bu bölümde kullanılan rakamlar Hazine Müsteşarlığı Devlet Borçları Saymanlığı tarafından kaydı yapılan belgelerin tasnifi ile bulunan rakamlardan ve 2002 yılı idare hesabı cetvellerinden alınmıştır.
Borçlanma ve Borç Geri Ödemeleri (9) (10)
Merkezi hükümet tarafından yıl içinde yapılan borçlanmaları ve borç geri ödemelerini gösterir. Dış borç, devlet tahvilleri ve Hazine bonoları ile ilgili işlemlerinin takip edildiği hesaplarda kayıtlı olan tüm işlemler, dolayısıyla, borçlanma yoluyla elde edilen tüm kaynaklar hesaplamaya dahil edilir. 2002 yılında 169,8 katrilyon lira borçlanılmış, 104,9 katrilyon lira borç geri ödemesi yapılmıştır.
Net Borçlanma Hasılatı (11)
Borçlanma hasılatından borç geri ödemelerinin çıkarılması sonucu bulunan net borçlanma hasılatı, elde edilen kaynak tutarını göstermektedir. Borçlanma yoluyla elde edilen kaynaklar esasen, borç geri ödemesinde ve bütçe finansmanında kullanılır. Yani net borçlanma hasılatının bütçe açığına denk olması gereklidir. Ancak, temel bütçe ilkelerine aykırı olmakla birlikte, mali sistemimizde borçlanma hasılatı, kayıt dışında kalan bir takım işlemleri finanse etmek için de kullanılmaktadır. Bütçe dışı gelir ve giderler dolayısıyla söz konusu denklik sağlanamamaktadır. 2002 yılı net borçlanma hasılatı rakamı 64,8 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, 2002 yılında kamu kesiminin iç ve dış borç toplamı 64,8 katrilyon lira artmıştır.
hesaplarıyla ilgili yönü muhasebe sisteminde kayıt altına alınmış, gelir veya gider hesaplarıyla ilgili yönü ise kayıt dışı kalmıştır. 2002 yılında 29,5 katrilyon lira mahsup gider yapılmış, 4,1 katrilyon lira da mahsup gelir elde edilmiştir.
Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler (14)
Bütçeden Mahsup Edilecek Ödemeler Hesabı, giderlerin sonradan bütçe giderleri hesabına aktarılmak üzere geçici olarak kaydedildiği bir ara hesaptır. İşlemlerinin tamamlanamaması nedeniyle ilgili hesaplara kaydı mümkün olmayan ödemeler ile bu ödemelerden işlemleri tamamlanarak ilgili hesaplara aktarılan tutarlardan oluşur. 2002 yılında bütçeden mahsup edilecek ödemeler rakamı finansman tablosunda (+) işaretle yer almıştır. Çünkü, 4,1 katrilyon liralık tutar 2001 yılından devreden tutardır ve 2002 yılı mahsup bütçe giderleri toplamından düşülmesi gerekmektedir.9
Nakit Borçlanma Hasılatı (15)
Nakit borçlanma hasılatı, mahsup gelirler mahsup giderler ve bütçeden mahsup edilecek ödemelerin dikkate alınması sonucu bulunan rakam olup, 43,4 katrilyonluk bir tutara tekabül etmektedir.
Alacak Tahsilâtı (16)
Hazinenin genel ve katma bütçe dışındaki kuruluşlardan olan devirli, garantili ve ikraz alacaklarından yapılan tahsilâtı gösterir. Bu işlemler sonucunda gerçek anlamda bir kaynak sağlanır, ancak bu gelir olarak görünmemektedir. 2002 yılında alacaklardan 2,1 katrilyon lira tahsil edilmiştir.
Transfer Edilen Tutarlar (Doğan Alacaklar) (17)
Borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların önemli bir kısmı bütçe dışındaki kuruluşlara aktarılmaktadır. Bu kuruluşlara aktarılan tutarlar bütçede gider veya transfer kalemleri arasında gösterilmemekte, sadece alacak kaydı yapılmaktadır. Bu tutar 2002 yılında 4,7 katrilyon liradır.
9Bütçeden mahsup edilecek ödemeler hesabının 2001 yılından devir rakamı 4,1 katrilyon liradır. 2002 yılında hesabın borç kısmına 32,4 katrilyon liralık kayıt yapılmıştır. 2002 yılı içinde ödenek sağlanarak, 2001 yılı devri ve 2002 yılı kayıtları toplamı olan 35,5 katrilyon liralık tutar için alacak kaydı yapılarak bu tutar bütçe giderine aktarılmıştır. Dolayısıyla, 35,5 katrilyon liralık kaydın 4,1 katrilyon lirası 2001 yılı ile ilgili olduğu için bu tutar 2002 yılı bütçe giderleri rakamından düşülmüştür. Hesabın 2003 yılına devir rakamı 33 milyon liradır.
Nakit Borçlanma ve Alacak Hasılatı (18)
Nakit borçlanma hasılatının alacak tahsilatı ve doğan alacaklar ile birlikte değerlendirilmesi sonucunda nakit borçlanma hasılatı ve alacak tahsilatı 40,8 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
Bütçe Dışı Emanetler (19)
Çeşitli sebeplerle bütçe emanetleri dışındaki emanet hesaplarında bekletilen tutarlardan oluşur. 2002 yılında emanet hesaplarında bekleyen tutarlar 555 trilyon lira artmıştır. Dolayısıyla, bu tutar kadar ilave finansman sağlanmıştır. Denge tablosunda emanet hesaplarındaki artış bir gelir unsuru olarak değerlendirilmektedir.
Bankalar (20)
Banka hesaplarındaki tutar 2002 yılında 1,6 katrilyon lira artmıştır. Bu, borçlanma yoluyla elde edilen kaynakların bir kısmının banka hesaplarına yatırıldığı anlamına gelir. Banka hesaplarındaki artış finansman tablosunda dengenin sağlanması için bir gider unsuru gibi değerlendirilmektedir.
Kasalar (21)
Kasalarda bekleyen tutarlar 2002 yılı içinde 26 trilyon lira artmıştır. Bu, çeşitli kaynaklardan sağlanan gelirlerin bir kısmının kasalara yatırıldığını ve henüz kullanılmadığını gösterir. Bu tutar gider mahiyetindedir.
Bütçe Dışı Avans ve Krediler (22)
Bu avans kaleminde yıl içinde finanse edilen ancak henüz gider kaydı yapılmayan işlemler yer alır. Bu tutarlar finansman tablosunda gider olarak gösterilmektedir. 2002 yılı sonu itibariyle bütçe dışı avans ve kredilerde 394 trilyon liralık artış olmuştur.
Diğer Gelirler (23)
2002 yılında kaynağı tespit edilemeyen gelirlerin tutarı 13 trilyon liradır.
finansman sağlanmıştır. Nakit bütçe açığı da 39,3 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.
Bütçe Finansman Dengesi
2002 yılında borçlanma işlemleri dahil edildiği zaman 252 katrilyon liralık gelirin elde edildiği ve aynı miktarda giderin gerçekleştirildiği görülmektedir. Kayıt dışı gelir ve giderlerin de yer aldığı finansman dengesi 13 trilyon liralık farkla kurulmuştur. Bu rakam, kaynağı tespit edilemeyen gelirleri göstermektedir ve toplam gelirlere oranı on binde 5’dir.
