ÜNİTE. BİNA YÖNETİM SİSTEMLERİ Dr. Öğr. Üyesi M. Fatih ÇORAPSIZ İÇİNDEKİLER HEDEFLER BİNALARDA AYDINLATMA YÖNETİMİ

İÇİNDEKİ LE R • Aydınlatma ve Aydınlatma Türleri

• Aydınlatmada Bazı Temel Tanımlamalar

• Aydınlatma Armatürleri

• Lambalar

HEDE FL ER

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• Aydınlatma ve aydınlatma ile ilgili temel tanımlamaları bileceksiniz.

• Aydınlatma türlerini ve hangi tür aydınlatmaların nerelerde

kullanıldığı hakkında bilgi sahibi olacaksınız.

• Binalarda kullanılan aydınlatma armatürlerini tanıyacak ve hangi amaçlar için kullanıldıklarını bileceksiniz.

• Binalarda aydınlatmada kullanılan lamba türlerini ve bu türlerin nerelerde ne amaçlarla

kullanıldığı hakkında bilgi sahibi olacaksınız.

ÜNİTE

11

BİNALARDA AYDINLATMA YÖNETİMİ

BİNA YÖNETİM

SİSTEMLERİ

Dr. Öğr. Üyesi

M. Fatih ÇORAPSIZ

Aydınlatma

Amacı bakımından

Işık kökeni bakımından

Aydınlatılan yere göre

Işık yönelimine göre

Armatürler ve Lambalar

Lambalar

Akkor Flamanlı Halojen

Floresan Kompakt

Floresan

Neon LED

Aydınlatma Armatürleri

Tip A tijli armatür

Tip B1-B2 tavan

Tip C porselen kaideli

Tip D banyo ayna önü

Tip E Çelik Tel

Kafesli Etanj H tipi Atölye

J tipi asma

tavan Tip N Avize

Tip O aplik Tip P1-P2 floresan

Tip R1-R2 floresan

Tip S1-S2 floresan

Tip V yuvarlak floresan

Tip SS1 Spor Salonu

Projektör Acil aydınlatma

İyi bir aydınlatma iş kazalarının önlenmesine yardımcı

olur.

GİRİŞ

İnsanın en önemli duyulardan biri olan görme yetisi, yeterli seviyedeki aydınlatma ile gerçekleşebilmektedir. Doğal ışık kaynaklarının (güneş, ay, yıldız ışıkları) yetersiz kaldığı durumlarda görme olayının gerçekleşebilmesi için suni ışık kaynakları kullanılarak ortamların aydınlatılması gerekir. İnsanoğlu bu

gereksinimini karşılamak amacıyla geçmişte çıra, mum, bitkisel ve hayvansal yağların kullanıldığı kandiller kullanmıştır. 1879 yılında T.A. Edison’un elektrik enerjisi ile çalışan ve ampul adı verilen lambanın patentini almasından günümüze kadar ışık kaynaklarının neredeyse tamamı elektrik enerjisi ile çalışacak şekilde tasarlanmıştır. 1929 yılında floresan ve deşarj lambaları, 1980’de kompakt

floresan lambalar ile halojen tungsten lambalar ve son olarak günlük yaşantımızda sıklıkla kullandığımız LED’ler 1990 yılından itibaren aydınlatma uygulamalarında kullanılmaya başlanmıştır. Aydınlatmanın bir diğer önemli unsuru da

armatürlerdir. Son yıllarda plastik malzemelerin metallerle kaplanması,

teknolojisindeki gelişmelerle armatürlerde de büyük gelişmeler sağlanmıştır [1, 2].

Binalarda yapılacak iyi bir aydınlatma insanların fiziksel, ruhsal sağlığı açısından önemli olduğu kadar prestij ve konfor açısından da oldukça önemlidir. İyi bir aydınlatma ile gözün görme yeteneği arttırılır ve göz sağlığı korunmuş olur. İş hayatında düşük seviyede görme ya da görme yanılgıları sonucu meydana gelebilecek kazaların azalmasına katkıda bulunulmuş olur. İyi bir aydınlatma çalışma verimini yükselteceğinden ekonomik potansiyel de artırılmış olur. Yeterli seviyedeki aydınlatma, günlük yaşantımızda ve olağanüstü (afet vb.) durumlarda güvenliğin sağlanmasına katkıda bulunur [1, 2].

AYDINLATMA ve AYDINLATMA TÜRLERİ

Işık, günlük yaşantımızın her aşamasında olan en temel gereksinimlerinden biridir. Aydınlatma, bir ışık uygulamasıdır ancak herhangi bir mekânın sadece ışıklandırılması anlamı taşımamaktadır. Aydınlatma, bir ortamın, istenilen ölçütlerde görsel olarak algılanabilmesini sağlayan, estetik hisleri, konfor, psikolojik ve fizyolojik ihtiyaçları karşılamaya uygun tasarlanmış ışık

uygulamalarıdır. Farklı ihtiyaçları karşılamak amacıyla değişik aydınlatma türleri geliştirilmiştir [1, 2, 3, 4, 6]. Bunlar;

 Amacı bakımından aydınlatma türleri

 Fizyolojik aydınlatma

 Dekoratif aydınlatma

 Dekoratif fizyolojik aydınlatma

 Dikkati çeken aydınlatma

 Işık kökeni bakımından aydınlatma türleri

 Doğal aydınlatma

 Suni aydınlatma

Konutlarda hem nesnelerin ayrıntılarıyla

fark edilebilmesi hem de estetik duyguların

tatmin edilmesi amacıyla dekoratif fizyolojik aydınlatma

kullanılır.

 Bütünleşik aydınlatma

 Aydınlatılan yere göre aydınlatma türleri

 İç aydınlatma

 Dış aydınlatma

 Işık yönelimine göre aydınlatma türleri

 Dolaysız aydınlatma

 Yarı dolaysız aydınlatma

 Yayınık aydınlatma

 Yarı dolaylı aydınlatma

 Dolaylı aydınlatma

Amacı Bakımından Aydınlatma Türleri Fizyolojik aydınlatma

Cisimlerin renk, biçim ve ayrıntılarıyla görülebilmesi amacı ile yapılan aydınlatmadır. Bu tür aydınlatma da estetik duyguların tatmin edilmesi veya sıcak bir atmosfer oluşturulması hedeflenmez. Metal işleme atölyeleri, tüneller ve otoyolların aydınlatılması bu türe örnek olarak verilebilir [2].

Dekoratif aydınlatma

Fizyolojik aydınlatmanın aksine bu aydınlatma türünde amaç estetik duyguların tatmin edilmesi ve sıcak bir atmosfer oluşturulabilmesidir. Gece kulüpleri, eğlence mekânları bunlara verilebilecek en iyi örneklerdir [2].

Dekoratif fizyolojik aydınlatma

Cisimlerin ayrıntılarıyla rahat ve hızlı bir biçimde renk ve ayrıntılarıyla görülebilmesinin yanı sıra estetik duyguların tatmin edilmesi ve sıcak bir atmosfer oluşturulabilmesini hedefleyen aydınlatma türüdür. Tesisin kurulum ve işletme maliyetleri ikinci plandadır. Bu tür aydınlatmalarda ihtiyaç duyulan kısımlarda yüksek ışıklandırmalar yapılır. Evlerde, otellerde ve parklarda yapılan

aydınlatmalar bu tür aydınlatmaya örnek olarak verilebilir [2].

Dikkati çeken aydınlatma

Bu tür aydınlatmanın amacı adından da anlaşılacağı üzere dikkat çekmektir. Bunun için yüksek düzeyli ışıklar, belirgin renkli ışıklar ve ışıklar aralığı ile oluşturulan şekillerin yanıp sönen düzenleri kullanılmaktadır. Reklam panoları bu tür aydınlatmanın örneklerinden biridir [2].

Işık Kökeni Bakımından Aydınlatma Türleri Doğal aydınlatma

Binalarda bırakılan pencere vb. boşluklardan gelen gün ışığı kullanılarak yapılan aydınlatma türüdür. Aydınlatma seviyesinin yetersiz kaldığı yerlerde suni

Doğal ışık kaynaklarının yetersiz kaldığı durumlarda suni ışık kaynakları kullanılır.

aydınlatma sistemleri ile birlikte kullanılmaktadırlar. Evler, ofisler, tarihî binaların gün ışığı ile aydınlanması doğal aydınlatmaya verilecek en iyi örneklerdir. Ayrıca doğal aydınlatma göz sağlığı açısından en sağlıklı aydınlatma türüdür. Ancak ışık yetersizliği, mevsim değişiklikleri gibi durumlara bağlı olması sakıncalarındandır.

Şekil 11.1.’de tarihî bir eserin doğal aydınlatması görülmektedir [1].

Şekil 11.1. Tarihî bir eserin doğal aydınlatması [1]

Suni aydınlatma

Gün ışığı, ay ve yıldızlar dışındaki ışık kaynaklarıyla gerçekleştirilen aydınlatma türüdür. Günümüzde kullanılan kaynakların hemen hemen hepsi elektrik enerjisi ile çalışmaktadır. Bu kaynaklardan üretilen ışığın, görsel konfor ihtiyacını karşılamak amacı ile tasarlanan sistemlerdir [1, 2]. Şekil 11.2.’de suni aydınlatma yapılmış bir mekânın görüntüsü verilmiştir.

Şekil 11.2. Örnek bir suni aydınlatma uygulaması [1]

İç aydınlatma kapalı mekânların, dış aydınlatma ise açık

yerlerin aydınlatılmasıdır.

Bütünleşik aydınlatma

Doğal ışık kaynaklarının yetersiz kaldığı durumlarda suni ışık kaynakları ile desteklendiği aydınlatma türüdür. Kısacası hem doğal hem de suni ışık

kaynaklarının birlikte kullanılarak gerçekleştirilen aydınlatma sistemleridir [4].

Aydınlatılan Yere Göre Aydınlatma Türleri İç aydınlatma

Çeşitli yapısal öğelerle dış çevreden ayrılmış ve günlük yaşamımızın büyük bir bölümünü içerisinde geçirdiğimiz kapalı yerlerin aydınlatılmasıdır. Evlerde odaların aydınlatılması, işyerlerinde vitrinler, depolar ve bürolar gibi yerlerin aydınlatması iç aydınlatmalara verilebilecek örneklerden bazılarıdır. Şekil 11.3.’te örnek bir iç aydınlatma uygulaması görülmektedir [1, 4].

Şekil 11.3. Örnek bir iç aydınlatma uygulaması [1]

Dış aydınlatma

Açık yerlerin ışıklandırılmasıyla yapılan aydınlatma türüdür. Öncelikli amacı güvenliğin sağlanmasına yardımcı olmaktır. Bu tür aydınlatmanın bir diğer amacı da estetik duyguların tatmin edilmesidir.

Yolların, meydanların, parkların-bahçelerin, spor sahalarının vb. yerlerin aydınlatması dış aydınlatma verilebilecek örnekler arasındadır. Bu tür

aydınlatmada nadir örnekler haricindeki uygulamalarda ışık aydınlatılacak yüzeye doğrudan gelmektedir. Şekil 11.4.’te köprü ve bir tarihi esere ait dış aydınlatma uygulamaları örnek olarak gösterilmiştir [1, 2].

Dolaysız aydınlatma yüksek tavanlı yerlerde

öncelikli olarak tercih edilir.

Şekil 11.4. Örnek dış aydınlatma uygulamaları

Işık Yönelimine Göre Aydınlatma Türleri Dolaysız (Doğrudan, Direkt) aydınlatma

Aydınlatma elemanından çıkan ışığın tamamına yakınının doğrudan çalışma düzlemine gönderildiği aydınlatma türüdür. Işığın doğrudan yüzeye ulaşması nedeniyle yüzeysel faktörlerin etkisi oldukça düşük ve verim yüksektir. Dolaysız aydınlatmada tek noktadan aydınlatma işleminin gerçekleştirilmesi durumunda gölgelenme sorunları ve mekânda aydınlık seviyesi dağılımlarında farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Bu sorunlar aydınlatma elemanlarının hacim içerisinde uygun bir şekilde yerleştirilmesi ile azaltılabilir. Dolaysız aydınlatma için kullanılan tüm aydınlatma araçlarının yansıtıcı özelliği vardır. Özellikle koyu yüzeylerin bulunduğu yerlerde ve yüksek tavanlara sahip yerlerde öncelikli olarak tercih edilirler. Şekil 11.5.’te dolaysız aydınlatmada ışık dağılımının nasıl gerçekleştiğine dair görsel verilmiştir [3].

Şekil 11.5. Dolaysız aydınlatma uygulaması [5]

Yarı dolaysız (Yarı doğrudan, Yarı direkt) aydınlatma

Bu tür aydınlatmada, kaynaktan çıkan ışık, %10 -%40’lık kısmı yüzeylerden yansıyarak aydınlatılacak yüzeye ulaşır. Dolaysız aydınlatma yöntemine göre hem

Yayınık aydınlatmada ışık kaynakları çıplak veya küresel yayıcılarla

birlikte kullanılır.

daha yayınık bir aydınlatma yapılmış olur. Ayrıca bu aydınlatma türünde ışık çalışma düzlemine yüzeylerden yansıyarak geldiği için dolaysız aydınlatma da karşılaşılan bazı olumsuz etkiler de azaltılmış olur. Şekil 11.6.’da yarı dolaysız aydınlatma da ışık dağılımını gösteren görsel sunulmuştur [3].

Şekil 11.6. Yarı dolaysız aydınlatma uygulaması [5]

Yayınık (Homojen, Karma) aydınlatma

Bu tür aydınlatmada, kaynaktan çıkan ışığın yaklaşık yarısı doğrudan diğer yarısı da dolaylı olarak aydınlatılacak yüzeye ulaşır. Yayınık aydınlatma yapılan yerlerde kullanılan ışık kaynakları çıplak ya da küresel yayıcılarla birlikte

kullanılmaktadır. Anlatılan diğer iki aydınlatma türüne göre yüzeysel faktörlerin önemi daha fazladır. Ayrıca aygıtların bakım ve temizliğinin yapılması sistem verimi açısından önemli rol oynamaktadır. Yayınık aydınlatma yöntemi ile

aydınlatılan yerlerde gölge oluşumlarının az olması nedeni ile konutlarda öncelikli tercih edilmektedirler. Şekil 11.7.’de yayınık aydınlatma yöntemindeki ışık dağılım düzeni gösterilmiştir [3].

Şekil 11.7. Yayınık aydınlatma yönteminde ışık dağılımı [5]

Yarı dolaylı aydınlatma tavan ve duvarların açık

renklere sahip olduğu yerlerde kullanılır.

Yarı dolaylı (yarı endirekt) aydınlatma

Bu tür aydınlatmada, kaynaktan çıkan ışık büyük oranda (%60 - %90) yansıyarak, kalan kısmı (%40 - %10) ise doğrudan aydınlatılacak yüzeye ulaşmaktadır. Uygulamada tavan ve duvar rengi açık olan yerlerde

kullanılmaktadırlar. Şekil 11.8.’de yarı dolaylı aydınlatma yönteminde ışık dağılım düzenine aitgörsel verilmiştir [3].

Şekil 11.8. Yarı dolaylı aydınlatma yönteminde ışık dağılımı [5]

Dolaylı (Endirekt) aydınlatma

Işık kaynağından çıkan ışığın çok büyük bir kısmının (%60 - %90) yansıyarak aydınlatma yüzeyine ulaştığı aydınlatma türüne dolaylı (endirekt) aydınlatma denir. Işığın farklı noktalardan dolaylı olarak aydınlatılacak görsel konforu arttırmaktadır. Bu aydınlatma türünde aydınlatılacak ortamdaki ışık dağılımı homojen olarak gerçekleştiğinden gölgelenme sorunları en asgari düzeye indirgenmiştir. Ayrıca ışığın aydınlatma yüzeylerine doğrudan gelmemesi sonucu kamaşma vb. sorunlarla karşılaşılmamaktadır. Işığın yansıyacağı yüzeylerin (tavan, duvar) yansıtma kabiliyeti yüksek renklerden seçilmesi ve belirli periyotlarla temizliğinin yapılması gerekmektedir. Çünkü kirli yüzeyler kayıplara neden olmaktadır. Şekil 11.9.’da dolaylı aydınlatma ışık dağılımı gösterilmiştir [3].

Şekil 11.9. Dolaylı aydınlatma yönteminde ışık dağılımı [5]

Her rengin kendine özgü bir dalga boyu

aralığı vardır.

Işık yönelimine göre aydınlatma türlerine ait dolaylı ve dolaysız olarak aydınlatma yüzeyine ulaşan ışık yüzdeleri Tablo 11.1.’de verilmiştir [3].

Tablo 11.1. Işık yönelimine göre aydınlatma türlerinin ışık yüzdeleri [3]

AYDINLATMA TÜRÜ Dağılım Oranı (%)

Dolaylı Doğrudan

Dolaysız Aydınlatma 0 – 10 90 – 100

Yarı Dolaysız Aydınlatma 40 – 10 60 – 90

Yayınık Aydınlatma 40 – 60 60 – 40

Yarı Dolaylı Aydınlatma 60 – 90 40 – 10

Dolaylı Aydınlatma 90 – 100 10 – 0

AYDINLATMADA BAZI TEMEL TANIMLAMALAR Işık

Işık, dalga teorisine göre elektromanyetik ışınlanma (radyasyon) enerjisinin gözle görülebilen bir şeklidir. Işık; belirli bir hıza, frekansa ve dalga boyuna sahiptir. İnsanoğlu sadece 380nm ile 780nm (nanometre) dalga boyuna sahip elektromanyetik dalgaları görebilmektedir [3].

Renk

Farklı dalga boylarına sahip ışınım olaylarının insan beyninde oluşturduğu çağrışımlardır. Tablo 11.2.’de bazı renklerin dalga boyları verilmiştir [3].

Tablo 11.2. Bazı renklerin dalga boyları [3]

Renk Dalga Boyu (nm)

Ultraviyole 100 – 380 nm

Mor 380 – 436 nm

Mavi 436 – 495 nm

Yeşil 495 – 566 nm

Sarı 566 – 589 nm

Turuncu 589 – 627 nm

Kırmızı 627 – 780 nm

Kızılötesi 780 – 10 000 nm

Işık Akısı

Işık kaynağına verilen enerjinin bir kısmı ısı enerjisine dönüşür, bir kısmı da absorbsiyon vb. nedenlerle kaybolur. Bu olayların gerçekleşmesinin ardından kalan enerji ışık akısına dönüşür. Bu akının göze etkiyebilen kısmı ışık akısı olarak tanımlanır. Φ ile gösterilir ve birimi lümen (lm)’dir. Daha genel bir ifade ile ışık akısı, kaynağa verilen elektrik enerjisinin ışığa dönüştürülen kısmıdır [3, 6].

Aydınlık Şiddeti

Aydınlık şiddeti, birim yüzeye düşen toplam ışık akısıdır. Yani bir ortamdaki aydınlık şiddeti o ortamdaki ışık akısı ile doğru orantılıdır. E ile gösterilir birimi lux

Her mekân için belirlenmiş olması gereken en az aydınlık

seviyesi vardır.

(lümen/m²)’dir. Tablo 11.3.’te bazı mekânlarda amaçlarına göre olması gereken ortalama aydınlık seviyesi değerleri verilmiştir. [3, 6]

Tablo 11.3. Bazı mekânlarda ortalama aydınlık seviyesi değerleri [3, 4, 6]

Konutlar Oteller ve Restoranlar Aydınlık seviyesi (lux)

Yatak odaları 50

Yatak başı 200

Banyolar (genel) 100

Banyolar (ayna önü) 500

Mutfaklar (genel) 300

Mutfaklar (tezgah üstü) 500 Oturma odaları (genel) 100 Oturma odaları (lokal) 500

Merdivenler 100

Depolar 50

Tuvaletler 100

Çamaşırhaneler 100

Resepsiyon 500

Mutfaklar (otel) 200

Restoranlar 200

Büfeler 300

Self servis tesisler 300

Konferans salonları 300

Hastaneler Aydınlık seviyesi (lux)

Muayene 100 – 400

Ameliyathane 500

Mutfak 250

Doğum odası 250 – 5000

Diş Muayene 250 – 5000

Okullar Aydınlık seviyesi (lux)

Ana sınıfı 100

İlköğretim sınıfı 200

Lise sınıfı 250

Teknik okul sınıfı 250

Makine Atölyeleri Aydınlık seviyesi (lux)

Kaba işleme 250

Çok ince işleme 2500

Müzeler Aydınlık seviyesi (lux)

Genel aydınlatma 150

Tablo üzeri aydınlatma 200

Bürolar Aydınlık seviyesi (lux)

Dosyalama 100

Bekleme odası 150

Yönetici odası 250

Tij boyu lamba ile duy arasında kalan kablo

boyudur.

AYDINLATMA ARMATÜRLERİ Tip A Tijli Armatür

25 – 30 cm çapında, opal cam globlarla donatılmış, 150 cm’ye kadar uzatılabilen tij (tavan ile lamba arasında kalan kablo boyu) boyuna sahip, alüminyumdan imal edilmiş ve 200 Watt’a kadar ampul bağlanabilen armatür tipidir. Şekil 11.10.’da tip A tijli armatüre ait görsel verilmiştir [7, 8].

Şekil 11.10. Tip A tijli armatür [4]

Tip B1 – B2 Tavan Armatürü

25 – 30 cm çapında, yassı ve yuvarlak biçimli olarak opal cam globlarla donatılmış, direkt tavana monte edilen, alüminyumdan imal edilmiş ve 200 Watt’a kadar ampul bağlanabilen armatür tipidir. B2 tipinin tek farkı opal cam yerine plastik glop kullanılmasıdır. Şekil 11.11.’de farklı amaçlar için kullanılan tavan armatürlerine ait görsel verilmiştir [7, 8, 9].

Şekil 11.11. Farklı amaçlar için kullanılan tavan armatürleri [10]

D tipi armatürler ayna önlerine monte edildiğinde estetik bir görüntü oluştururlar.

Tip C Porselen Kaideli Tavan Armatürü

Türk Standartları Enstitüsünün TS 8697 ve TS8698 standartlarına uygun, 16-21,5 cm çapında, lastik conta kullanılan ve opal cam globlarla donatılmış üzerlerine 100 Watt’a kadar ampüller bağlanabilen armatür tipidir. Bu tip armatürler tavan ya da duvara monte edilebilirler. Şekil 11.12.’de C tipi armatüre ait görsel verilmiştir [1, 7, 8].

Şekil 11.12. C tipi tavan ve duvar armatür [1]

Tip D Etanj Banyo Ayna Önü Armatürleri

Banyolarda ayna önlerini aydınlatacak şekilde duvara monte edilerek hem estetik bir görüntü oluşturan hem de ayna kullanılırken aydınlık seviyesini arttırarak detayların fark edilebilmesini sağlayan armatür tipidir. Şekil 11.13.’te Tip D etanj banyo ayna önü armatürlerine ait görseller verilmiştir [1].

Şekil 11.13. Ayna önü armatürleri [1]

Tip E Çelik Tel Kafesle Donatılmış Etanj Armatürler

Üzerleri çelik tel kafesle donatılmış, cam veya plastik kapaklı, lastik contalı, alüminyum altlıklara sahip, kolay açılmayacak şekilde tasarlanmış tavan ve duvar armatürleridir. Şekil 11.14.’te Tip E çelik tel kafesle donatılmış etanj armatürlere ait görseller verilmiştir [1, 4].

Spor salonları ve atölyelerde genellikle H

tipi armatür kullanılır.

Şekil 11.14. Tip E çelik telli kafes armatürler [4]

H Tipi Atölye Armatürü

Tasarımı yüksek tavanlı (spor salonları, atölyeler, fabrikalar vb.) yerlerde kullanılabilecek şekilde yapılmış, yaklaşık 1mm kalınlığındaki saclardan imal edilmiş porselen duylu, kontak itici ve soket sıkıştırma mekanizmalarına sahip armatürlerdir. Genellikle 40 cm çapında imal edilirler. İhtiyaç durumunda yapısına tij, cam ve kafes telleri ilave edilmektedir. Şekil 11.15.’te H tipi atölye

armatürlerine ait görseller verilmiştir [4, 7].

Şekil 11.15. H tipi atölye armatürleri [11]

J Tipi Asma Tavan Armatürü

Tasarımı en basit armatür tipidir. Yuvarlak kordon ve duy mekanizmasından meydana gelmiştir. 200 Watt’a kadar ampuller bağlanabilmektedir. Tavana monte edilirler. Şekil 11.16.’da J tipi asma tavan armatürüne ait görsel verilmiştir [1, 4].

Şekil 11.16. J tipi asma tavan armatürü [8]

N tipi avize armatürleri tiplerine göre farklı kol

ve lamba sayılarına sahiptir.

Tip N Avize Armatürü

Takribi 60 - 80 cm tij boylarına sahip, üzerine yerleştirilen madeni kollar ve bu kollar üzerine yerleştirilen porselen duylardan oluşan armatür tipidir. N1, N2 ve N3 olmak üzere üç tipi bulunmaktadır. N1 tip armatürler tek kollu, N2 tip

armatürler 2 veya 3 kolu, N3 tip armatürleri ise 4 veya 5 kollu olarak imal edilirler.

Şekil 11.17.’de N tipi avize armatürlerine ait görseller sunulmuştur [1, 4, 8].

Şekil 11.17. N tipi avize armatürleri [4]

Tip O Aplik Armatürleri

Porselen duy mekanizması bulunan, madeni kola ve opal cam globlu

armatür tipidir. Bu armatürlere 100 Watt’a kadar ampuller takılabilmektedir. Şekil 11.18.’de O tipi aplik armatürlere ait görseller sunulmuştur [1, 4, 8].

Şekil 11.18. O tipi aplik armatürleri [4]

Tip P1 – P2 Floresan Lamba Armatürleri

Dışı arzu edilen renge boyanmış, kendine özgü profilli reflektörsüz armatür tipidir. P2 tip floresan lamba armatürleri gömülü tipte imal edilirler. Şekil 11.19.’da bu tip floresan lamba armatürüne ait görseller sunulmuştur [1].

Floresan lamba tipine göre farklı armatür tipleri kullanılmaktadır.

Tip R1 – R2 Floresan Lamba Armatürleri

Dışı arzu edilen renge boyanmış, özel saclardan imal edilmiş, yan tarafları kapalı floresan lamba armatürleridir. Genellikle sanayi uygulamalarında

kullanılırlar. R2 tip floresan lamba armatürleri gömülü tipte imal edilirler. Şekil 11.19.’da bu tip floresan lamba armatürüne ait görseller sunulmuştur [1].

Tip S1 – S2 Petekli Floresan Lamba Armatürü

16 – 20 cm derinliğinde, bağlanacak ampul cins ve sayısına göre uzunluğu ve genişliği değişen kasaya sahip reflektörlü ve dışı istenen renkte boyanmış olan floresan armatür tipidir.S2 tip floresan lamba armatürleri gömülü tipte imal edilirler. Genellikle okul, hastane vb. yerlerin aydınlatmasında kullanılırlar. Şekil 11.19.’da bu tip floresan lamba armatürüne ait görseller sunulmuştur [1].

Tip V Yuvarlak Floresan Lamba Armatürü

Yuvarlak tipte floresan lambaların kullanıldığı, en az 0,5mm kalınlığa sahip sacdan üretilmiş, farklı renklerde imal edilebilen floresan lamba armatürüdür.

Şekil 11.19.’da bu tip floresan lamba armatürüne ait görseller sunulmuştur [1].

Şekil 11.19. Değişik tiplerde floresan lamba armatürleri [1]

Tip SS1 Spor Salonu Akkor Flamanlı veya Gazlı Deşarj Ampul Armatürü

Havalandırma düzenekli, alüminyum reflektörlü, 40-60 cm arasında değişen çaplarda imal edilen ve ön kısımları dışarıdan gelecek darbeleri önleyecek şekilde tel kafeslerle donatılmış armatürlerdir. E27 ve E40 tipi porselen duylu tipleri bulunmaktadır. Balastlı tipleri SS2 olarak adlandırılmaktadır. Şekil 11.20.’de bu tip armatüre ait görsel sunulmuştur [4].

Projektör armatürler binalarda genellikle cephe aydınlatmada

kullanılırlar.

Şekil 11.20. SS1 tipi armatür [4]

Projektör Armatürleri

Apartmanlarda ve tarihi binalarda cephe aydınlatmalarında, limanlarda, şantiyelerde, futbol sahalarında ortamı aydınlatmak için kullanılan genellikle ışık akısı yüksek ve dayanıklı reflektörlere sahip armatürlerdir. Şekil 11.21.’de farklı türlerde projektör armatürlere ait görseller sunulmuştur [4].

Şekil 11.21. Farklı tiplerde tasarlanmış projektör armatürler [4]

Acil Aydınlatma Armatürleri

Bu tip armatürler, herhangi bir tehlike anında kullanılacak olan kaçış yollarının zemininde (tabanda) en az 1 lux aydınlık seviyesi sağlayacak şekilde yerleştirilirler. Acil yönlendirme armatürleri, elektrik kesintisi olduktan sonra en az 1 saat, bina büyüklüğü ve binadaki insan sayısına bağlı olarak 3 saate kadar aydınlatma yapabilecek şekilde tasarlanmaktadırlar. Acil aydınlatma armatürleri genellikle acil çıkış kapılarının üst kısımlarına, yangın ihbar butonlarına yakın noktalara, varsa yönlendirme levhalarına yakın noktalara, merdiven ve merdiven dönüş noktalarına, yüksek riskli alanlar vb. yerlere montaj yapılır. Şekil 11.22.’de

Bireysel Etkinlik • Oturduğunuz bina ve dairelerdeki armatür tiplerini araştırınız.

Binalarda acil aydınlatma armatürleri

erken tahliye sağlar ve hayat kurtarır.

farklı türlerde acil aydınlatma/yönlendirme armatürlerine ait görseller sunulmuştur [4].

Şekil 11.22. Acil durum aydınlatma/yönlendirme armatürleri [4]

LAMBALAR

Akkor flamanlı Lamba

Cam tüp içerisinde bulunan ısıya dayanıklı ve yüksek dirençli tungsten teli üzerinden akım geçtiğinde tel akkor hale geçerek ısınır ve ışık yayar. Maliyetlerinin düşük olması nedeniyle tercih edilmektedirler. Verim yönünden en düşük verimli aydınlatma elemanlarıdır. Şekil 11.23.’te akkor flamanlı lamba ve içyapısını gösteren görsel verilmiştir [1].

Şekil 11.23. Akkor flamanlı lamba ve iç yapısı [1]

Akkor flamanlı armatürlerin bazı özelliklerini sıralayacak olursak;

 Bağlantılarını yapmak kolaydır ve anında ışık verirler.

Bireysel Etkinlik • www.bes-a.com/down/55acf22a06e8e.pdf adresindeki acil aydınlatma kullanım kılavuzunu inceleyiniz.

Halojen lambalar akkor flamanlı tiplere göre

%20 daha fazla ışık sağlamaktadırlar.

 Montaj maliyetleri düşüktür ve lambaya uygulanan gerilim (dimmer anahtarla) değiştirilerek ışık akısı ayarlanabilir.

 Ortam sıcaklığından etkilenmezler ve sık açıp kapamaya uygundurlar.

 Verimleri düşük ve ömürleri kısadır. (1000 saat civarında)

 Armatür olmadan kullanıldıklarında gözlerde kamaşmaya sebep olurlar.

Halojen Akkor flamanlı Lamba

Akkor flamanlı lamba ile aynı özelliklere sahip olmakla birlikte cam tüp içerisindeki gaza brom veya iyot gibi bir halojenin eklendiği lambalardır. Akkor flamanlı lambalara göre %20 daha fazla ışık sağlamaktadırlar. Cam tüplerinde kararma oluşmaz ve bu nedenle ışık şiddeti zamanla değişiklik göstermez.

Fotokopi makinaları, vitrinler ve taşıtlarda kullanılmaktadırlar. Şekil 11.24.’de farklı tiplerdeki halojen akkor flamanlı lambalara ait görseller verilmiştir [4].

Şekil 11.24. Farklı tiplerdeki halojen akkor flamanlı lambalar [1]

Floresan Lambalar

Floresan lambalar, tavan yüksekliği 3 metreye kadar olan yerler için ideal ışık kaynaklarıdır. Akkor flamanlı lambalara göre etkinlik faktörleri yüksektir. Yani harcadıkları güçler eşit olması durumunda akkor flamanlı lambaya göre daha fazla parlaklık sağlarlar. Floresan lambalar direkt şebekeye bağlanmazlar. Floresan lambaların çalıştırılabilmesi için starter, soket, balast ve armatür gibi ekipmanlara ihtiyaç vardır. Floresan lambaların içerisinde civa buharı veya argon gazı

bulunmaktadır. Şekil 11.25.’te farklı tiplerdeki floresan lambalara ait görseller verilmiştir [8].

Şekil 11.25. Farklı tiplerdeki floresan lambalar [4]

Enerji tasarruflu floresan lambalar akkor

flamanlı tiplere göre

%80 daha az enerji harcarlar.

Akkor flamanlı lambalara göre yüksek aydınlık sağlayan floresan lambaların fazla ısınmamaları, ömürlerinin yaklaşık 10 000 saat civarında olması, armatürsüz kullanımlarda bile göz kamaştırmaması gibi üstünlükleri vardır. Anında ışık veremeyişleri, bağlantı gevşekliği vb. nedenler ile ışığın titremesi ve stroboskopik etkiye neden olması bu lambaların dezavantajlarındandır [8].

Kompakt (Enerji Tasarruflu) Floresan Lambalar

Klasik floresan lambalardaki düz tüp yerine 7 -17,5 mm çapında tüplerin U bükülmesi (veya yarı boydaki iki düz tüpün birleştirilmesiyle) veya U bükülmüş bir tüpün burulmasıyla elde edilen kompakt biçimdeki lambalardır. Kompakt floresan lambalarda starterin görevini (ateşleme işlemini) lamba içerisine yerleştirilmiş elektronik donanımlar yapmaktadır. Akkor flamanlı lambalara göre %80 daha az enerji harcarlar ve ömürleri yaklaşık 5000 saat civarındadır. Normal duylu ve soket duylu üretilen kompakt floresan lambalara ait görsel Şekil 11.26.’da verilmiştir [2, 4].

Şekil 11.26. Normal ve soket duylu kompakt floresanlar [4]

Neon Lambalar

Bu tip lambalarda elektrotlar birbirine yakın yerleştirilmiş ve lambanın havası alınarak içerisine neon, helyum ve azot gazı doldurulmuştur. Genellikle dağıtım tablo ve panolarında sinyal lambaları olarak kullanılırlar. Çalışma gerilimleri 220/380 Volt ve güçleri yaklaşık 1 watt civarındadır. Şekil 11.27.’de neon lambalara ait görseller verilmiştir [8].

Şekil 11.27. Normal ve soket duylu kompakt floresanlar [4]

LED aydınlatma sistemlerinin ilk kurulum maliyetleri yüksek ancak işletme maliyetleri düşüktür.

LED Aydınlatma

LED, ışık yayan kısım (LED çipi), ışık dağılımını yöneten mercek veya cam tabaka, metal soğutucu, dış darbelere karşı koruyan gövde ve enerji bağlantı uçlarından meydana gelir. LED’ler 50.000 ila 100.000 saat arası bir ömre sahiptirler. Darbe ve dışarıdan gelebilecek etkilere karşı dayanıklıdırlar. Etkinlik faktörleri (harcadıkları enerjiye göre verdikleri ışık miktarı) oldukça yüksektir. Su geçirmeyen tipleri de imal edilmektedir [2].

İlk kurulum maliyetleri çok yüksek ancak işletme maliyetleri düşüktür yani az enerji harcarlar. Günümüzde trafik sinyalizasyonları, dekoratif aydınlatmalar ve reklam panoları haricindeki kullanımları %1 civarındadır. Şekil 11.28.’de LED iç yapısı ve şerit LED, Şekil 11.29.’da ise farklı tiplerde imal edilmiş LED lambalara ait görseller verilmiştir [2].

Şekil 11.28. LED iç yapısı ve şerit LED [4]

Şekil 4.7. Farklı tiplerde LED lambalar [11, 12]

Öz et

•Binalarda yapılacak iyi bir aydınlatma insanların fiziksel, ruhsal sağlığı açısından önemli olduğu kadar prestij ve konfor açısından da oldukça önemlidir. Aydınlatma, bir ortamın, istenilen ölçütlerde görsel olarak algılanabilmesini sağlayan, estetik hisleri, konfor, psikolojik ve fizyolojik ihtiyaçları karşılamaya uygun tasarlanmış ışık uygulamalarıdır.

•Cisimlerin renk, biçim ve ayrıntılarıyla görülebilmesi amacı ile yapılan aydınlatma fizyolojik aydınlatmadır. Dekoratif aydınlatma türünde amaç estetik duyguların tatmin edilmesi ve sıcak bir atmosfer oluşturulabilmesidir.

Dekoratif fizyolojik aydınlatma ise cisimlerin rahat ve hızlı bir biçimde renk ve ayrıntılarıyla görülebilmesinin yanı sıra estetik duyguların tatmin edilmesi ve sıcak bir atmosfer oluşturulabilmesini hedefleyen aydınlatma türüdür.

Dikkati çeken aydınlatmada yüksek düzeyli ışıklar, belirgin renkli ışıklar ve ışıklar aralığı ile oluşturulan şekillerin yanıp sönen düzenleri kullanılmaktadır.

•Binalarda bırakılan pencere vb. boşluklardan gelen gün ışığı kullanılarak yapılan aydınlatma doğal aydınlatmadır. Suni aydınlatma ise gün ışığı, ay ve yıldızlar dışındaki ışık kaynaklarıyla gerçekleştirilen aydınlatma türüdür.

Doğal ışık kaynaklarının yetersiz kaldığı durumlarda suni ışık kaynakları ile desteklendiği aydınlatma ise bütünleşik aydınlatma türüdür.

•İç aydınlatma çeşitli yapısal öğelerle dış çevreden ayrılmış ve günlük yaşamımızın büyük bir bölümünü içerisinde geçirdiğimiz kapalı yerlerin aydınlatılmasıdır. Dış aydınlatma ise açık yerlerin ışıklandırılmasıyla yapılan aydınlatma türüdür.

•Dolaysız aydınlatma; aydınlatma elemanından çıkan ışığın tamamına yakının doğrudan çalışma düzlemine gönderildiği aydınlatma türüdür.

•Yarı dolaysız aydınlatmada, kaynaktan çıkan ışığın, %10 -%40'lık kısmı yüzeylerden yansıyarak aydınlatılacak yüzeye ulaşır.

•Yayınık aydınlatmada, kaynaktan çıkan ışığın yaklaşık yarısı direkt diğer yarısı da dolaylı olarak aydınlatılacak yüzeye ulaşır.

•Işık, dalga teorisine göre elektromanyetik ışınlanma (radyasyon) enerjisinin gözle görülebilen bir şeklidir. Renk ise farklı dalga boylarına sahip ışınım olaylarının insan beyninde oluşturduğu çağrışımlardır.

•Işık kaynağına verilen enerjinin bir kısmı ısı enerjisine dönüşür, bir kısmı da absorbsiyon vb nedenlerle kaybolur. Bu olayların gerçekleşmesinin ardından kalan enerji ışık akısına dönüşür. Bu akının göze etkiyebilen kısmı ışık akısı olarak tanımlanır. Aydınlık şiddeti, birim yüzeye düşen toplam ışık akısıdır.

•25 – 30 cm çapında, opal cam globlarla donatılmış, 150 cm’ye kadar uzatılabilen tij (tavan ile lamba arasında kalan kablo boyu) boyuna sahip, alüminyumdan imal edilmiş armatürlere A tipi armatür denir.Tip B

armatürler ise 25 – 30 cm çapında, yassı ve yuvarlak biçimli olarak opal cam globlarla donatılmış, direkt tavana monte edilen, alüminyumdan imal edilmiş armatürlerdir.

Öz et (de vamı)

•

•Tip C armatürler Türk standartları enstitüsünün TS 8697 ve TS8698 standartlarına uygun, 16-21,5 cm çapında, lastik conta kullanılan ve opal cam globlarla donatılmış üzerlerine 100 Watt’a kadar ampüller bağlanabilen armatür tipidir. Tip D armatürler banyolarda ayna önlerini aydınlatacak şekilde duvara monte edilerek hem estetik bir görüntü oluşturan hem de ayna kullanılırken aydınlık seviyesini arttırarak detayların fark edilebilmesini sağlayan armatür tipidir.

• Tip E armatürler, üzerleri çelik tel kafesle donatılmış, cam veya plastik kapaklı, lastik contalı, alüminyum altlıklara sahip, kolay açılmayacak şekilde tasarlanmış tavan ve duvar armatürleridir. H tipi armatürler, tasarımı yüksek tavanlı yerlerde kullanılabilecek şekilde yapılmış, yaklaşık 1mm kalınlığındaki saclardan imal edilmiş porselen duylu, kontak itici ve soket sıkıştırma mekanizmalarına sahip armatürlerdir.

•Tip J armatürler, tasarımı en basit armatür tipidir. Yuvarlak kordon ve duy mekanizmasından meydana gelmiştir. N tipi armatürler, takribi 60 - 80 cm tij boylarına sahip, üzerine yerleştirilen madeni kollar ve bu kollar üzerine yerleştirilen porselen duylardan oluşan armatür tipidir. Tip P1-P2, Tip R1-R2, Tip S1-S2 veTip V armatürler floresan lamba armatürleridir. Tip SS1

armatürü, havalandırma düzenekli, alüminyum reflektörlü, 40-60 cm arasında değişen çaplarda imal edilen ve ön kısımları dışarıdan gelecek darbeleri önleyecek şekilde tel kafeslerle donatılmış armatürlerdir. Balastlı tipleri SS2 olarak adlandırılmaktadır. Projektör armatürler, apartmanlarda ve tarihi binalarda cephe aydınlatmalarında, limanlarda, şantiyelerde, futbol sahalarında ortamı aydınlatmak için kullanılan genellikle ışık akısı yüksek ve dayanıklı reflektörlere sahip armatürlerdir. Acil aydınlatma armatürleri, herhangi bir tehlike anında kullanılacak olan kaçış yollarının zemininde (tabanda) en az 1 lux aydınlık seviyesi sağlayacak şekilde yerleştirilirler.

•Akkor flamanlı lambalar, cam tüp içerisinde bulunan ısıya dayanıklı ve yüksek dirençli tungsten teli üzerinden akım geçtiğinde tel akkor hale geçerek ısınır ve ışık yayan lambalardır. Halojen lambalar, akkor flamanlı lamba ile aynı özelliklere sahip olmakla birlikte cam tüp içerisindeki gaza brom veya iyot gibi bir halojenin eklendiği lambalardır.

•Floresan lambalar direkt şebekeye bağlanmazlar. Floresan lambaların çalıştırılabilmesi için starter, soket, balast ve armatür gibi ekipmanlara ihtiyaç vardır. Floresan lambaların içerisinde civa buharı veya argon gazı bulunmaktadır.

•Klasik floresan lambalardaki düz tüp yerine 7 -17,5 mm çapında tüplerin U bükülmesi (veya yarı boydaki iki düz tüpün birleştirilmesiyle) veya U

bükülmüş bir tüpün burulmasıyla elde edilen kompakt biçimdeki lambalardır.

•Neon lambalarda elektrotlar birbirine yakın yerleştirilmiş ve lambanın havası alınarak içerisine neon argon ve helyum gazı doldurulmuştur.

•LED, ışık yayan kısım (LED çipi), ışık dağılımını yöneten mercek veya cam tabaka, metal soğutucu, dış darbelere karşı koruyan gövde ve enerji bağlantı uçlarından meydana gelir.

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi amacı bakımından aydınlatma türlerinden biri değildir?

a) Fizyolojik aydınlatma b) Psikolojik aydınlatma c) Dekoratif aydınlatma

d) Fizyolojik dekoratif aydınlatma e) Dikkati çeken aydınlatma

2. Binalarda bırakılan pencere vb. boşluklardan gelen gün ışığı kullanılarak yapılan aydınlatma türü aşağıdakilerden hangisidir?

a) Doğal aydınlatma b) Suni Aydınlatma c) Yayınık aydınlatma d) Dolaylı aydınlatma e) Yarı dolaylı aydınlatma

3. Aydınlatma elemanından çıkan ışığın tamamına yakınının doğrudan çalışma düzlemine gönderildiği aydınlatma türü aşağıdakilerden hangisidir?

a) Yarı dolaysız aydınlatma b) Yayınık aydınlatma c) Yarı dolaylı aydınlatma d) Dolaysız aydınlatma e) Dolaylı aydınlatma

4. Aşağıdakilerden hangisi kaynaktan çıkan ışığın yaklaşık yarı yarıya doğrudan ve dolaylı olarak aydınlatılacak yüzeye ulaştığı aydınlatma türüdür?

a) Yayınık aydınlatma b) Yarı dolaysız aydınlatma c) Yarı dolaylı aydınlatma d) Dolaysız aydınlatma e) Dolaylı aydınlatma

5. Aşağıdakilerden hangisi avize armatürü olarak kullanılan armatür tipidir?

a) L tipi b) O tipi c) N tipi d) H tipi e) D tip

6. Aşağıdakilerden hangisi yuvarlak floresan lamba armatürü olarak kullanılmaktadır?

a) Tip V b) Tip S1 c) Tip O d) Tip R1 e) Tip P1

7. Acil aydınlatma armatürleri elektrik kesintisinden sonra en az kaç saat aydınlatma yapabilmelidir?

a) 1 b) 2 c) 4 d) 6 e) 10

8. Acil aydınlatma armatürlerinin kaçış yolu zemininde (tabanda) sağlaması gereken en az aydınlık seviyesi kaç lux’tür?

a) 5 lux b) 4 lux c) 3 lux d) 2 lux e) 1 lux

9. Aşağıdakilerden hangisi akkor flamanlı lambaların özelliklerinden biri değildir?

a) Bağlantıları kolaydır.

b) Ömürleri en uzun lambalardır.

c) Verimleri düşüktür.

d) Anında ışık verirler.

e) Montaj maliyetleri düşüktür.

10. Aşağıdakilerden hangisi LED’lerin özelliklerinden biri değildir?

a) Yapısında LED çipi bulunur.

b) Yapısında metal soğutucu bulunur.

c) 50.000 ile 100.000 saat arası ömürleri vardır.

d) Etkinlik faktörleri yüksektir.

e) İlk kurulum maliyetleri düşüktür.

Cevap Anahtarı 1.b, 2.a, 3.d, 4.a, 5.c, 6.a,7.a, 8.e, 9.b, 10.e

YARARLANILAN KAYNAKLAR

[1] Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. (2013). Sanat ve Tasarım, Aydınlatma Elemanları Modülü, Ankara.

[2] Özkaya, M., Tüfekçi T. (2011). Aydınlatma Tekniği. İstanbul: Birsen Yayınevi.

[3] Ünal, A. (2014). Aydınlatma Tasarımı ve Proje Uygulamaları (3. Baskı) . İstanbul: Birsen Yayınevi

[4] Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. 1.Sınıf Elektrik Tesisatçılığı Meslek Resmi Modülü 4.Ünite Aydınlatma Tekniği, Ankara

[5] Zenyeloğlu M., İç mimar Blog sayfası 11 Temmuz 2018 tarihinde

http://www.mehmetzeyneloglu.com/2014/11/ic-mekanda-aydinlatma- sekilleri_23.html adresinden erişildi.

[6] Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. (2011). Elektrik Elektronik Teknolojisi, Aydınlatma Projeleri, 522EE0075, Ankara

[7] Firma Kataloğu, Çevre Şehircilik Bakanlığı kitabından alıntı, 12 Temmuz 2018 tarihinde https://www.birimfiyat.net/742.101-tip-a-tijli-armatur adresinden erişildi.

[8] Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. (2011). Elektrik Elektronik Teknolojisi, İç Aydınlatma Tesisatları, 522EE0086, Ankara.

[9] Ürgüplü Z., (2008). Elektrobank Elektroteknik Bilgi Bankası, Ankara.

[10] Firma Kataloğu, 12 Temmuz 2018 tarihinde

http://www.isildar.eu/Urunler.aspx?KatId=18&AltKatId=54 adresinden erişildi.

[11] İnternet Kaynağı, 12 Temmuz 2018 tarihinde

http://www.led-lambam.com/led-ampul/led-lamba-nedir-led-lamba- cesitleri-avantajlari.html adresinden erişildi.

[12] İnternet Kaynağı, 12 Temmuz 2018 tarihinde

http://www.led-lambam.com/tag/led-ampul-cesitleri adresinden erişildi.