TÜRKİYE’DE DIŞ KUVVETLER
cografyahocasi.com
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Türkiye’de akarsuların, rüzgarların, buzulların, karstik şekillerin, dalgaların oluşturduğu yer şekillerini ve bu şekillerin özelliklerini öğreneceksiniz.
Kazanım: 10.1.7. Türkiye’deki yer
şekillerinin oluşum sürecine dış
kuvvetlerin etkisini açıklar.
TÜRKİYE’DE AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Perşembe Yaylası,
ORDU Ülkemizde en fazla etkili
olan dış kuvvet akarsulardır.
Çentik vadi örneklerine daha çok ülkemizdeki dağlık alanlarda rastlanır.
Karadeniz, Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Akdeniz’de de rastlanır.
Kanyon vadilere daha çok Akdeniz kıyılarında rastlanır.
Tabanlı vadiler, daha çok Ege kıyılarında görülür.
Çentik Vadi
Boğaz Vadi
Kanyon Vadi
Tabanlı Vadi
TÜRKİYE’DE VADİ ÇEŞİTLERİ
Kanyon Vadi (Köprüçay) Tabanlı Vadi (B.Menderes)
Düden Şelalesi
Ülkemizde görülen yer şekillerinden biri de şelale ve dev kazanlarıdır. Tortum (Erzurum), Kırkmerdiven (Tunceli), Çır (Bingöl), Sarıkayalar (Bayburt), Ilısu (Mersin), Manavgat, Düden ve Kurşunlu (Antalya) başlıca şelalelerimizdir.
Peribacası, Nevşehir
Ülkemizde peribacalarının en tipik örneklerine Ürgüp ve Göreme çevresi ile Uşak yakınlarında rastlanır.
Kırgıbayır, Nevşehir
Türkiye’de Kapadokya yöresi, Mut ve Ankara çevresinde kırgıbayırın tipik örneklerine rastlanır.
Ardahan Platosu
Türkiye’de platolar geniş yer kaplar. Platolarımızdan bazıları Obruk, Taşeli, Gaziantep, Ardahan ve Çatalca-Kocaeli’dir.
Çoruh Nehri, Artvin
Ülkemizdeki akarsuların akış hızları genellikle fazladır. Bu nedenle akarsularımız denge
profiline ulaşmamıştır.
Birikinti Konisi
Birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri ile dağ eteği ve dağ içi ovaları, dağların geniş yer kaplaması nedeniyle ülkemizde yaygın olarak görülür.
Aras Nehri
Ülkemizde ırmak adalarına akarsu yatağının genişlediği ve yatak eğiminin azaldığı yerlerde rastlanır. Türkiye’deki akarsuların yatak eğimleri fazla olduğundan bu tür şekillere fazla rastlanmaz.
Bafra ve Çarşamba
Deltası
Ülkemizde görülen akarsu biriktirme şekillerinden biri de deltalardır.
Deltalarımızın başlıcaları Çukurova, Göksu, Menemen, Bafra ve Çarşamba’dır.
TÜRKİYE’DE KARSTİK ARAZİLERDE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ
Aynalıgöl Mağarası,
MERSİN
Türkiye’nin Karstik Arazileri
Türkiye’de karstik şekillere daha çok Toroslar’da rastlanır. Konya, Sivas, Çankırı ve Kayseri çevrelerinde de karstik şekiller yaygındır.
Gembos, ANTALYA
Türkiye'de yer alan başlıca polye ovaları; Elmalı, Korkuteli ve Gembos (Antalya), Kestel ve Kocaova (Burdur), Acıpayam (Denizli) ve Muğla'dır.
Kızören Obruğu (Konya) Cennet-Cehennem Obruğu (Mersin)
Yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle meydana gelen obruklara Obruk Platosu’nda yaygın olarak rastlanır. Kızören, Timraş, Kuruobruk, Çıralıdeniz, Suluobruk, Meyil obruğu bunlardan bazılarıdır. Silifke yakınlarında bulunan Cennet ve Cehennem obrukları turistik bir öneme sahiptir.
Ballıca Mağarası,
TOKAT
Damlataş, Dim (Alanya), Narlıkuyu (Mersin), Karain (Antalya), İnsuyu (Burdur), Yarımburgaz (İstanbul), Ballıca (Tokat) ve Karaca (Gümüşhane) ülkemizdeki mağaraların bazılarıdır.
Pamukkale Travertenleri,
DENİZLİ
Denizli Pamukkale’deki ve buraya yakın olan Karahayıt travertenleri ülkemizde turistik değeri olan travertenlerdendir. Ülkemizdeki tipik travertenlerden biri de Antalya Ovası’nda yer almaktadır.
TÜRKİYE’DE RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Gülşehir, NEVŞEHİR
Mantar kaya (Nevşehir) Patara kıyı kumulları (Antalya)
Ülkemizde Karapınar, Nevşehir, Aksaray ve Güneydoğu Anadolu'nun güneyi rüzgârların oluşturduğu yeryüzü şekillerinin en çok görüldüğü alanlardır. Ayrıca rüzgârlar, kıyılarımızda yer alan kumulların şekillenmesinde de doğrudan etkilidir.
Karapınar, Konya
Ülkemizde Konya Karapınar’daki kumul, iç kesimlerde rüzgârların oluşturduğu başlıca yer şeklidir.
TÜRKİYE’DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Kaçkar Dağları,
RİZE
Mutlak konum özelliklerinden dolayı Türkiye'de buzulların etkili olduğu alanlar sınırlıdır. Jeolojik dönemlerde yaşanan iklim değişimlerinden dolayı buzulların meydana getirdiği yeryüzü şekillerine 2000 m’den daha yüksek alanlarda rastlanır. Bugünkü iklim şartlarına bağlı olarak kalıcı kar sınırı, ülkemizde 3000 metrenin üzerinde görülmektedir. Bu nedenle buzullara ve bunların oluşturduğu şekillere Ağrı, Erciyes, Kaçkar, Toros, Buzul gibi dağların yüksek kesimlerinde rastlanır.
Türkiye'de üzerinde buzul şekilleri yer alan dağlar
Ağrı Dağı’nın zirvesi
buzullarla kaplıdır.
Ülkemizde buzul vadisi, sirk çanağı, hörgüç kaya ve morenlere buzulların etkili olduğu yüksek dağlarda rastlanmaktadır.
Ülkemizde buzul vadisi, sirk çanağı, hörgüç kaya ve morenlere buzulların etkili
olduğu yüksek dağlarda rastlanmaktadır.
TÜRKİYE’DE DALGA ve AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ TÜRKİYE’DE DALGA ve AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
Ölüdeniz, FETHİYE
Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili ayrıca dört denize kıyısı olan bir ülkedir. Buna bağlı olarak kıyılarımızda dalga ve akıntıların meydana getirdiği yeryüzü şekilleri ile kıyı tiplerine ait çok sayıda örnek bulunmaktadır.
Falez, ANTALYA
Dağların kıyıdan başladığı ve kıyıya paralel uzandığı yerlerde dalga aşındırmasıyla meydana gelen falezlere yaygın olarak rastlanır. Bu tür şekillerin en çok olduğu yerler Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır.
Ülkemizde kıyı oklarına kıyı derinliğinin az olduğu yerlerde rastlanır.
Kıyı oku, Marmaris
Lagün Gölü, Küçük Çekmece
(İSTANBUL)
Kıyı oklarının bir koyun önünü kapatmasıyla meydana gelen lagünlerin (deniz kulağı) örnekleri Büyükçekmece , Küçükçekmece ve Durusu gölleridir.
Kapıdağ Yarımadası Sinop Yarımadası
Kıyılarımızda görülen yer şekillerinden biri de tombolodur. Kıyıya yakın bir ada ile kıyı arasının dalga ve akıntıların sürüklediği materyallerle dolması sonucu oluşmaktadır. Ülkemizdeki en tipik örnekleri Kapıdağ Yarımadası ve Sinop şehrinin kurulmuş olduğu yarımadadır.
ÜLKEMİZDEKİ KIYI TİPLERİ
Boyuna Kıyı Tipi,
Antalya
Karadeniz ve Akdeniz’de dağlar kıyıya paralel uzanmaktadır. Falezlerin yaygın olduğu, girinti ve çıkıntının az olduğu bu kıyı tipi boyuna kıyılar olarak adlandırılır.
Ege Kıyıları
Dağların kıyıya dik uzandığı Edremit ile Kuşadası arası, enine kıyı tipinin örneğidir. Bu kıyılarda girinti ve çıkıntı fazla olduğundan doğal liman sayısı fazladır.
Kaş, Antalya
Kıyıya paralel uzanan dağların çökmesiyle meydana gelen Dalmaçya kıyı tipinin ülkemizdeki örneği Finike ile Kaş arasıdır.
İstanbul ve Çanakkale
Boğazı
Akarsu vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan ria kıyı tipinin
ülkemizdeki örnekleri Güneybatı Ege, Çanakkale ve İstanbul boğazlarıdır.
Türkiye'de mutlak konum özelliklerinden dolayı fiyort ve skyer, göreceli konum özelliklerinden dolayı da haliçli ve watt tipi kıyılar görülmez.
BİLGİ NOTU
TÜRKİYE’DE EROZYON TÜRKİYE’DE EROZYON
Toprak örtüsünün dış güçler tarafından taşınmasını ifade eden erozyon, Türkiye’de önemli sorunlardan biridir. Bunun en önemli nedeni, bitki örtüsünün olmaması ya da cılız olmasıdır.
Arazi eğiminin fazla olması yağış rejiminin düzensiz olması da erozyonu arttıran doğal etmenlerdir. Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, hayvanların meralarda aşırı otlatılması, tarlaların nadasa bırakılması ve tarlaların eğim yönünde sürülmesi erozyonu arttıran beşerî etmenlerdir.
Türkiye’de erozyonla mücadele sonucu taşınan toprak miktarı azalmaktadır.
Erozyon sonucu her yıl milyonlarca ton toprak
denizlere akmaktadır.
TÜRKİYE’DE EROZYON
TÜRKİYE’DE HEYELAN
Heyelan kayaların, ayrışmış materyallerin ve toprağın eğim doğrultusunda yer değiştirmesidir. Bu tür olaylara fazla eğimli yamaçlarda, yağışlı veya kar erime dönemlerinde rastlanır. Bu tür olayların en çok görüldüğü yer Karadeniz’dir. Türkiye genelinde gerçekleşen heyelanların yarıdan fazlası yağışların ve kar erimelerinin etkisiyle ilkbaharda yaşanmaktadır.
Aşağıdaki sözcükleri kullanarak Türkiye’de görülen başlıca yer şekillerini oluşum şekli ve bu şekillerin görüldüğü yerlere göre eşleştirerek yukarıdaki şemayı örneğe uygun olarak tamamlayınız. Bir sözcüğü birden fazla kullanabilirsiniz.
Menderes, Göksu Deltası, Kanyon vadi, Dev kazanı, Cennet ve Cehennem obrukları, Damlataş, Traverten, oluk vadi, moren, mantarkaya, falez, lagün, kumul, tombolo, Aydın, Antalya, Silifke, Denizli, Rize, Nevşehir, Sinop, İstanbul, Karaman, Balıkesir
Menderes-Aydın
Menderes-Aydın Göksu Deltası-Silifke Kanyon vadi-Antalya
Dev Kazanı-Antalya
Cennet ve Cehennem obrukları - Silifke
Damlataş-Antalya Traverten-Denizli
Oluk vadi-Rize
Moren-Rize
Falez-Antalya Lagün-İstanbul
Kumul-Karaman
Tombolo-Balıkesir Mantarkaya-Nevşehir
Yer Şekli Oluşumunda Etkili Olan Dış Kuvvet Ülkemizde Görüldüğü Yer
Kızören Obruğu Karstik Konya
Karapınar Kumulları Ballıca Mağarası
Köprülü Kanyon Bafra Ovası
Korkuteli Ovası
Gülşehir Peribacaları Kaçkar Dağları Sirk Gölü Aynalıgöl Mağarası
Tortum Şelalesi
Patara Kıyı Kumulları Küçükçekmece Gölü
Türkiye’deki bazı yer şekillerini gösteren aşağıdaki tabloyu örneğe uygun olarak doldurunuz.
Rüzgar Konya
Karstik Tokat
Akarsu Antalya
Akarsu Samsun
Karstik Antalya
Akarsu Nevşehir
Buzul Rize
Karstik Mersin
Akarsu Erzurum
Rüzgar Antalya
Dalga İstanbul
Öğrencilerine arazi çalışması yaptırmak isteyen bir coğrafya profesörü, öğrencileri ile Sivas merkezinden Zara ilçesine doğru otobüsle yola çıkmış ve aralarında aşağıdaki diyaloglar geçmiştir.
Profesör: Gençler, şu an bir karstik alandan geçiyoruz. Dolinlere özellikle dikkat etmenizi istiyorum. Az sonra uygun bir alanda inip bu konuda konuşacağız.
Safiye: Hocam, bu yörede karstik arazi olmaz, çünkü bu alanda kireç taşı bulunmaz. Karstik yer şekillerinin oluşması için kireç taşının olması gerekir.
Yusuf: Karstik arazi sadece kireç taşının olduğu alanda oluşur diye bir kural yok. Jips üzerinde de oluşabilir. Bu alanda da karstik şekiller jipsin çözünmesiyle oluşmuştur.
Hasan: Türkiye’de karstik yeryüzü şekilleri Muğla, Burdur, Antalya ve Mersin çevresinde yaygındır. Bu yörelerin dışında karstik yeryüzü şekilleri bulunmaz.
Nilgün: Karstik yeryüzü şekilleri yalnızca kireç taşı ve jips kayaçlarının bulunduğu alanda oluşmaz. Mermer ve dolomit gibi kayaçların bulunduğu alanda da oluşur.
Buna göre, karstik yeryüzü şekillerinin oluşumuyla ilgili doğru yorumu hangi öğrenciler yapmıştır?
A) Yalnız Safiye B) Yalnız Yusuf C) Yalnız Nilgün D) Yusuf ve Nilgün E) Safiye ve Hasan
2013-LYS3
Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralarla gösterilen alanlardaki akarsular denge profiline ulaşmamıştır.
Bu durum aşağıdaki özelliklerden hangisiyle çelişir?
A) Akış hızlarının fazla olmasıyla
B) Enerji potansiyelinin yüksek olmasıyla C) Derine aşındırmanın yüksek olmasıyla D) Yük miktarının düşük olmasıyla
E) Vadilerinin genellikle ‟V” profilli olmasıyla
2013-YGS
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
Türkiye’de Konya’nın ……….. ilçesi yakınlarında rüzgâr birikim şekillerinden kumullara rastlanır.
Akarsu vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan ……… kıyı tipinin ülkemizdeki örnekleri Güneybatı Ege, Çanakkale ve İstanbul boğazlarıdır.
Kıyı oklarının bir koyun önünü kapatmasıyla meydana gelen ………….………
ülkemizdeki örnekleri Büyükçekmece , Küçükçekmece ve Durusu gölleridir
Bugünkü iklim şartlarına bağlı olarak kalıcı kar sınırı, ülkemizde ………..
metrenin üzerinde görülmektedir.
Mersin yakınlarında yer alan Cennet ve Cehennem ………. turizme kazandırılmış karstik şekillerdir.
Obruğu
3000 lagünlerin
Ria
Karapınar
BOŞLUK DOLDURMA
Türkiye’de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’nun güneyinde rüzgâr şekillendirici kuvvettir.
Türkiye’de karstik şekillere daha çok Toroslar’da rastlanır.
Ülkemizde tabanlı vadiler daha çok Doğu Karadeniz kıyılarında görülür.
Ülkemizde enlem etkisinden dolayı buzullar deniz seviyesine kadar etkili olamamıştır.
Türkiye'de Kapıdağ Yarımadası'nın oluşumu dalga aşınım şekline örnektir.
DOĞRU-YANLIŞ
• Damlataş mağarası
• Pamukkale travertenleri
• Elmalı polyesi
1) Yukarıda verilen yer şekillerinin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A) Dağların paralel uzandığı kıyılarda oluşmuşlardır.
B) Epirojenik hareketler sonucunda oluşmuşlardır.
C) Fay hatlarının dağılışı ile paralellik gösterirler.
D) Aynı il sınırları sınırları içerisinde yer alırlar.
E) Karstik araziler üzerinde oluşmuşlardır.
Kıyıya yakın bir adanın dalga biriktirmesi sonucunda oluşan kıyı kordonu ile karaya bağlanmasına tombolo denilmektedir.
I. Sinop Yarımadası
II. Kapıdağ Yarımadası III. Çatalca Yarımadası
2) Yukarıda verilenlerden hangileri birer tombolodur?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) I ve III
Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.
3) Aşağıda verilen ovalarımızdan hangisi bu şekilde oluşan ovalara örnek olarak gösterilemez?
A) Çarşamba Ovası B) Elmalı Ovası
C) Çukurova
D) Bafra Ovası
E) Silifke Ovası
Aşağıda ülkemizde oluşan yer şekilleri ve bu yer şekillerin görüldükleri yerler eşleştirilmiştir.
I. Peribacaları - Nevşehir II. Tombolo - Sinop
III. Mantarkaya - İzmir
4) Bu eşleştirmelerden hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
5) Bu ovalar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
I II
A) Çukurova Bafra B) Çarşamba Gediz
C) Çarşamba Çukurova D) Balat Silifke
E) Bafra Çukurova
Harita üzerinde numaralandırılarak verilen alanlarda akarsuların taşıdığı alüvyonların birikmesiyle oluşan delta ovaları yer almaktadır.
I. Ova: Yeşilırmak nehrinin taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur.
II. Ova: Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur.
