DÖNEMİNDE TÜRKİYE-AET DIŞ TİCARETİNİN KANTİTATİF ANALİZİ

1950-1970 DÖNEMİNDE TÜRKİYE-AET DIŞ TİCARETİNİN KANTİTATİF ANALİZİ

Asis. Dr. Muhittin KARABULUT Cİ.Ü. İşletme Fakültesi)

Pazarlama ve Pazarlama Araştırmaları Kürsüsü

Genel Açıklamalar .¬

Batı Almanya, Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika ve L ü k s e m b u r g devletleri 25 M a r t 1957 tarihinde Roma'da b i r a n l a ş m a imzahyarak, A v r u p a Ekonomik T o p l u l u ğ u o r t a k l ı ğ ı m k u r m u ş l a r d ı r . «Altılar» ın i m z a l a d ı k l a r ı b u a n l a ş m a ile g ü m r ü k tahditleri ve i t h a l â t kontenjan­

l a r ı peyderpey kaldırılmıştır. Nihayet 1 Temmuz 1968 tarihinden i t i ­ baren de (ön g ö r ü l e n s ü r e d e n onsekiz ay önce) g ü m r ü k vergileri sıfıra indirilmiştir.

T ü r k i y e , 31 Temmuz 1959 tarihinde, A v r u p a Ekonomik Toplulu­

ğ u n a k a t ı l a b i l m e k için resmen talepte b u l u n m u ş ve b u talep, 12 Ey­

lül 1963 tarihinde Ankara'da imzalanan A n k a r a a n l a ş m a s ı ile k a b u l edilmiştir. Bu ortaklık a n l a ş m a s ı 1 A r a l ı k 1964 tarihinden itibaren y ü r ü r l ü ğ e girmiştir.

A n k a r a a n l a ş m a s ı n a göre Türkiye-AET ortaklığı ü ç safhadan ge­

ç e r e k g e r ç e k l e ş e c e k t i : Hazırlık d ö n e m i , geçiş d ö n e m i ve gerçekleş­

me d ö n e m i . H a t ı r l a n a c a ğ ı gibi h a z ı r l ı k d ö n e m i 1 A r a l ı k 1969 da so­

na e r m i ş ve 23 Kasım 1970 tarihinde de Brüksel'de geçiş p r o t o k o l ü i m z a l a n m ı ş t ı r . Bu p r o t o k o l ü n i m z a l a n m a s ı n d a n b i r m ü d d e t sonra da EFTA ü l k e l e r i n d e n bir k ı s m ı n ı n AET'ye k a t ı l m a l a r ı ile topluluk yeni b i r y ö n k a z a n m ı ş t ı r . Ancak, biz b u yeni gelişmeleri k e n d i a k ı ş ı n a b ı r a k ı p , Türkiye-AET ortaklığı dış ticaretinin A n k a r a a n l a ş m a s ı n d a n ö n c e k i ve sonraki d u r u m u n u t a h l ü e t m e ğ i y a r a r l ı g ö r ü y o r u z .

1950-1968 Döneminde Türkiye'nin AET'ye İhracatı ve AET'den İthalâtı

1950-1960 d ö n e m i n d e T ü r k i y e ' n i n AET'ye y a p t ı ğ ı i h r a c a t ı n kıy­

metini dolar olarak elde edemedik. Diğer taraftan, özellikle b u dö-

— 327 —

nemde T ü r k p a r a s ı n ı n i s t i k r a r s ı z h ü v i y e t i nedeniyle, cari TL. değeri ü z e r i n d e n b i r t a h l i l y a p m a n ı n yanıltıcı s o n u ç l a r verebileceğini dikka­

te alarak, AET ile olan d ı ş ticaretimizi, toplam i h r a c a t ı m ı z içindeki oransal d e ğ e r i n e göre analiz etmenin daha gerçekçi olabileceğini d ü ­ ş ü n ü y o r u z .

1950-1968 d ö n e m i n d e T ü r k i y e ' n i n toplam i h r a c a t ı içerisinde AET'- n i n nisbeti (Tablo 1) deki d e ğ e r l e r e göre, regresyon analizi sonucu b u l u n a n d e ğ e r l e r a ş a ğ ı d a k i gibidir :

MODEL: 3* = A e^{m t}

burada $ ~ oran, A -- sabit değer, m — regresyon katsayısı, t = z a m a n d ı r . Böylece,

$ - 37, 0989 e-⁰'"^{0 8 1}

dir. Bu d e ğ e r l e r d e n hareketle, t — O için AET'ye y a p t ı ğ ı m ı z ihracat toplam i h r a c a t ı m ı z ı n % 37 sidir. B u değer, 1949 yılı teorik ihracat o r a n ı n a eşittir. Benzer d ü ş ü n c e ile 1975 yılı teorik ihracat o r a n ı n ı n ise

% 33,52 olarak olarak gerçekleşmesi beklenir.

Y u k a r ı d a k i istatistiksel modelimiz ç e r ç e v e s i n d e gelecek y ı l l a r d a toplam i h r a c a t ı m ı z içerisinde A E T o r a n ı n ı n a z a l a c a ğ ı sonucu çıka­

rılabilir. Nitekim, zaman serimiz içerisinde özellikle 1963 y ı l ı n d a n sonra, toplam i h r a c a t ı m ı z içerisinde A E T o r a n ı sürekli olarak b i r d ü ş ü ş g ö s t e r m e k t e d i r .

A y n ı şekilde (Tablo 1) deki d e ğ e r l e r e g ö r e toplam i t h a l â t ı m ı z içerisinde A E T ' n i n payı, y u k a r ı d a k i modelimize g ö r e a ş a ğ ı d a k i gibi­

dir :

$ — 37, 9125 e^{- 0}'^{0 1}"^{0 7} *

B u d e ğ e r l e r d e n hareketle t — O için toplam i t h a l â t ı m ı z içerisin­

de AET'nin nisbeti y a k l a ş ı k olarak % 38 dır. B u oran, 1949 yılı teorik i t h a l â t nisbetine eşittir. Benzer d ü ş ü n c e ile 1975 yılı için AET'den i t ­ h a l â t ı m ı z ı n toplam ithalâtıımız içerisindeki o r a n ı n teorik olarak

% 28,3 olması beklenir. Dolayısiyle b u verilere g ö r e gelecek y ı l l a r d a toplam i t h a l â t ı m ı z içerisinde AET'nin p a y ı gittikçe a z a l a c a k t ı r . Fa­

kat b u teorik d e ğ e r b ü y ü k ö l ç ü d e geçmiş yılların etkisini t a ş ı m a k ­ tadır. Nitekim, b u sonucu son y ı l l a r d a k i gelişmelere g ö r e değerler­

sek, özellikle 1965 y ı l ı n d a n sonra toplam i t h a l â t ı m ı z içerisinde AET'­

n i n p a y ı n ı n y ü k s e l d i ğ i n i g ö r m e k t e y i z .

1950 - 1970 Döneminde Türkiye - AET 329

Tablo 1. Türkiye - AET Dış Ticaretinin Toplam Dış Ticaretimiz İçerisindeki Yeri (1950-1968).

İHRACAT İTHALÂT

Yıllar 1000 TL % 1000 TL %

1959 236.205 34,7 262.453 32,8

1951 354.534 40,3 484.006 43,0

1952 •481.259 47,5 724.837 46,6

1953 397.690 35,9 629.737 42,2

1954 271.154 28,9 451.176 33,7

1955 299.003 34,1 416.132 29,9

1956 290.131 33,5 421.935 37,0

1957 302.440 .31,3 313,980 28,2

1958 240.348 34,7 285,308 32,3

1959 391.595 39,6 ' 439.910 33,4

1960 634.739 36,8 780.870 35,3

1961 1.156.569 37,1 1.491.820 32,6

1962 1.387.548 40,4 1.692.821 30,2

1963 1.258.701 38,0 1.772.547 28,5

1964 1.238.991 33,5 1.402.218 28,7

1965 1.411.668 33,8 1.482.283 28,5

19Ö6 1.542.781 34,9 2.147.153 32,9

1967 1.590.115 33,8 2.160.265 34,7

1968 1.477.262 33,1 2.559.613 36,9

Böylece, AET'ye yaptığımız ihracatın toplam ihracatımıza oran­

la «eksi» bir değer taşıması gelecek yıllar için exterpole değerlerin gittikçe düşük bir değer göstermesine yol açmaktadır. Ancak, za­

man serimizdeki fiili gelişmeler bu neticeyi doğrulayacak nitelikte­

dir. Diğer taraftan, toplam ithalâtımız içerisinde AET nisbeti de git­

tikçe azalma eğilimi göstermektedir. Ancak, son yıllardaki gelişme­

ler bu neticenin gelecek yıllarda olumsuz yönde bir gelişme göster­

meyeceğini ortaya koymaktadır. Diğer anlamlı bir sonuç ise ihracat regresyon katsayısının ithalât regresyon katsayısından daha küçük olmasıdır. Yani, toplam ithalât içerisinde AET'nin oranı, toplam ih­

racat içerisinde AET'nin oranından daha hızlı bir düşüş göstermek­

tedir. Bir başka deyişle AET ile olan dış ticaretimiz toplam dış tica-

retimize oranla olumsuz bir yönde gelişmektedir: fakat bu olumsuz gelişme ihracata göre ithalâtımızda daha fazladır.

Yukarıdaki sonuçlara esas olan verilerden hareketle ihracat ve ithalât oranları arasında yaptığımız korelasyon analizi sonucunda, korelasyon katsayısı r = 0,473025 olarak bulunmuştur. Bir başka de­

yişle, AET ile olan dış ticaretimizin ihracat ve ithalât oranlarının gelişimi arasında zayıf bir münasebet mevcuttur.

Diğer taraftan, ihracatın ithalâta göre regresyon denklemi ve katsayısı aşağıdaki gibidir:

MODEL: Y = bX

burada, Y — ihr'acat, X — ithalât, b — sabit değer ve a ise ihracatı­

mızın ithalâtımıza göre regresyon katsayısıdir.

Buradan,

Y = 10.20557 X

'

'

dur. Y'nin X'e göre regresyon katsayısının anlamı, ihracat ve ithalât değerleri arasındaki elâstikyeti gösterir. Yani, ithalâttaki 100 birim­

lik bir artışa karşılık ihracatta yaklaşık olarak 36 birimlik bir artış meydana gelecektir; Tabiatiyle «b» sabit değeri «artı» olduğundan dolayı bu değeri kendisi kadar olumlu bir yönde etkileyecektir.

Aynı şekilde, ithalâtın ihracata göre regresyon denklemi ve kat­

sayısı ise şöyledir:

X = 3,5612 Y

'

Yani, ihracattaki 100 birimlik bir artışa karşılık ithalâtta 62 birim­

lik bir artış meydana gelecektir.

1960-1970 Döneminde Türkiye'nin AET'ye İhracatı ve AET'den İthalâtı :

Yukarıdaki analizimizde, uzun bir zaman dönemini seçmiş ol­

mamız nedeniyle son yılların teorik değerleri daha önceki yılların etkisi altında bulunmaktadır. Uzun bir zaman dönemi, bu tür çalış­

malarda salık verilebilecek bir Ölçü olmasına rağmen, dış faktörle­

rin dinamik bünyesi nedeniyle bazı sapmalar kendisini gösterebili­

yor. Nitekim, AET ortaklık anlaşması da bu tür bir değişmenin gös­

tergesidir. Bu nedenle, regresyon ve korelasyon analizine elverişli

1950 - 1970 Döneminde Türkiye - AET 331 y a k ı n bir d ö n e m d e k i AET ile olan dış ticaretimizin analizine girişe­

ceğiz. Ancak, 1960-1970 değerlemesini, verilerin mevcut olması ne­

deniyle milyon dolar esası ü z e r i n d e y a p a c a ğ ı z .

1960-1970 d ö n e m i n d e T ü r k i y e ' n i n AET'ye y a p t ı ğ ı ihracat t u t a r ı ­ n ı n regresyon analizi (Tablo 2) deki verilere göre a ş a ğ ı d a k i gibi­

d i r :

MODEL ^: Y = A e^{r a t}

Y = 108,929 e ° 'o B 3 9 6 B 1

B u d e ğ e r l e r d e n hareketle t = O için AET'ye y a p ı l a n i h r a c a t ı m ı z 108.929.000 dolardır. B u değer, 1959 yılı teorik i h r a c a t ı m ı z a eşittir.

Benzer d ü ş ü n c e ile 1975 y ı l ı n d a AET'ye teorik i h r a c a t ı m ı z ı n t u t a n 298.311.000 dolardır.

Tablo 2.. Türkiye - AET Dış Ticaretinin Toplam Dış Ticaretimiz İçerisindeki Yeri CMiiyon Dolar — Cari Fiyatlarla) (1960-1970).

İHRACAT İTHALÂT

Yıllar (Milyon dolar) (Milyon dolar)

1960 107,5 166,9

. 1961 128,6 165,0

1962 154,2 187,3

1963 139,9 196,1

1964 137,7 154,5

1965 155,7 163,4

1966 171,5 236,4

1967 176,7 237,9

1968 164,1 281,9

1969 214,9 284,4

1970 239,2 325,2

A y n ı d ö n e m d e AET'den y a p t ı ğ ı m ı z i t h a l â t t u t a n ı n ı n regresyon analizi (Tablo 2t deki d e ğ e r l e r e g ö r e a ş a ğ ı d a k i g i b i d i r :

X = 139,949 e°'^{o B B B B} *

B u d e ğ e r l e r d e n hareketle, t = O için 1959 y ı l ı n d a teorik olarak AET'den i t h a l â t ı m ı z 139.949.000 d o l a r d ı r . Benzer d ü ş ü n c e ile, 1975 yılı için AET'den teorik i t h a l â t t u t a r ı m ı z ise 419.744.000 d o l a r d ı r .

Görüldüğü gibi bu son durumda, her yıl AET'den. yaptığımız it­

halâtın artış nisbeti ihracatımızdan daha yüksektir. Nitekim, itha­

lât regresyon katsayısı 0,062965 tir. Regresyon katsayılarının pozitif olması nedeniyle gelecek yıllarda ihracat ve ithalât kıymetlerinin cari fiyatlarla artacağı sonucuna varmaktayız. Ancak, bu artış, it­

halâtta ihracattan daha fazladır. Bir başka deyişle 1960-1970 döne­

minde AET ile olan dış ticaretimiz aleyhimize gelişmiştir.

1960-1970 döneminde AET ile olan dış ticaretimizin ihracat ve it­

halât kıymetleri arasında yaptığımız korelasyon hesaplaması sonu cu, korelasyon katsayısı r = 0,851302 olarak bulunmuştur. Bu kat­

sayı ihracat ve ithalâtımız arasında çok kuvvetli bir münasebeti göstermemekle beraber, yine de AET ile olan dış ticaretimizin ihra­

cat ve ithalât değerleri arasında kuvvetli bir ilişki olduğunu göster­

mektedir. Bu ilişki, fikrimizce ortaklık anlaşmasındaki karşılıklı ta­

viz ve yükümlülüklerin büyük nisbette izlerini taşımaktadır.

AET'ye olan ihracatımızın ithalâtımıza göre regresyon denkle­

mi ve regresyon katsayısı ise aşağıdaki gibidir:

MODEL : Y = bX

Y = 3,09 X

'

Buna göre, ithalâttaki 100 birimlik bir artışa karşılık, ihracatta yak­

laşık olarak 74 birimlik bir artış olabilecektir. Diğer taraftan, AET'­

den olan ithalâtımızın ihracatımıza göre regresyon denklemi ve reg­

resyon katsayısı ise şöyledir:

X = 1,4375 X°'

Böylece, ihracattaki 100 birimlik bir artışa karşılık ithalâtta yakla­

şık olarak 99 birimlik bir artış meydana gelebilecektir.

Sonuç olarak: Türkiye'nin AET ile olan dış ticaretinin toplam dış ticaret içindeki nisbeti 1950-1968 döneminde bir düşüş göster­

mektedir. Ancak, bu düşüş, ihracat oranında daha az, ithalâtımızda ise daha fazladır. 1960-1970 döneminde ise cari fiyatlarla AET ile olan dış ticaretimizde bir artış mevcuttur. Ancak, bu artış hızı, it­

halâtta ihracatımızdan daha büyüktür. Diğer taraftan, ithalât artışı üyelik anlaşmasından sonra daha istikrarlı bir gelişme göstermek­

tedir. Bir başka deyişle, üyelik anlaşmasından sonra AET ile olan

dış ticaretimizde aleyhimize de bir gelişme mevcuttur.

1950 - 1Û70 D ö n e m i n d e T ü r k i y e - A E T 333

Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R

Cillov, H a l û k : T ü r k i y e Ekonomisi, İ s t a n b u l , 1972.

G ü r t a n , K e n a n : İ s t a t i s t i k ve A r a ş t ı r m a M e t o d l a r ı , İ s t a n b u l , 1971.

: K a l k m a n T ü r k i y e , D P T İ s t a t i s t i k Ş u b e s i Y a y ı n ı . : K o n j o n k t ü r , A n k a r a , 1960-62 ve 1969.

: T ü r k i y e İ k t i s a t Gazetesi, (16.12,1971).