TMMOB HAR TA VE KADASTRO MÜHEND SLER ODASI SÜREKL TEKN K-B L MSEL KOM SYONLAR MÜHEND SL K ÖLÇMELER KOM SYONU

TMMOB-HKMO TÜ TMMOB

HAR TA VE KADASTRO MÜHEND SLER ODASI SÜREKL TEKN K-B L MSEL KOM SYONLAR

MÜHEND SL K ÖLÇMELER KOM SYONU ve

STANBUL TEKN K ÜN VERS TES JEODEZ VE FOTOGRAMETR MÜH. BÖLÜMÜ

2. ULUSAL

MÜHEND SL K ÖLÇMELER SEMPOZYUMU

B LD R ÖZETLER

23-25 KASIM 2005

STANBUL TEKN K ÜN VERS TES

STANBUL

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odas , Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu

23-25 Kas m 2005, &TÜ - &stanbul

24

KÜÇÜKSU ÖN ARITMA TES S VE DEN Z DE'ARJI N'AATI MÜHEND SL K ÖLÇÜMLER

A.R. KARAKA8¹, E. ERGÜL², H.E. KARABAY³, H. AYBEK⁴, M. SA9LAM⁵

1STFA Deniz &n7aat &n7.San.Tic.A.8.-STFA Tünel &n7aat Taah.San.Tic.A.8. Ortak Giri7imi, Proje Müdürüi, &stanbul, alirizak@stfa.com.tr

2STFA Deniz &n7aat &n7.San.Tic.A.8.-STFA Tünel &n7aat Taah.San.Tic.A.8. Ortak Giri7imi, 8antiye 8efi, &stanbul, erdale@stfa.com.tr

3STFA Deniz &n7aat &n7.San.Tic.A.8.-STFA Tünel &n7aat Taah.San.Tic.A.8. Ortak Giri7imi, Teknik Ofis 8efii, &stanbul, hakkik@stfa.com.tr

4STFA Deniz &n7aat &n7.San.Tic.A.8.-STFA Tünel &n7aat Taah.San.Tic.A.8. Ortak Giri7imi, Ölçme 8efi, &stanbul, huseyina@stfa.com.tr

5STFA Deniz &n7aat &n7.San.Tic.A.8.-STFA Tünel &n7aat Taah.San.Tic.A.8. Ortak Giri7imi, Harita Mühendisi, &stanbul, saglametin@yahoo.com

ÖZET

Küçüksu At ksu Ön Ar tma Tesisi ve Deniz De arj n aat Projesi, stanbul Kanalizasyon Projesi kapsam nda ve stanbul Büyük ehir Belediyesi, stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Müdürlü ü ( SK ) verenli inde yürütülmü tür. Projenin tasar m stanbul Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisli i Bölümü taraf ndan yap lm t r. Projenin amac , stanbul Bo az n n Anadolu Yakas nda bulunan Göksu, Küçüksu ve Çengelköy havzalar n n at k sular n n toplanarak ar t lmas ve stanbul Bo az n n dip ak nt s na de arj edilmesidir. Proje dört bölümden olu maktad r:

1) Küçüksu At ksu Ön Ar tma Tesisi kaba zgara yap lar , pompa istasyonu, da tma/toplama kanallar , ince zgara üniteleri, havaland rma havuzlar , ba lant tüneli (95 m), koku kontrol sistemi ve elektrifikasyon i lerinden olu maktad r.

2) Küçüksu Kara Boru Hatt 3) Küçüksu Deniz De arj Hatt 4) Küçüksu Tüneli (1035 metre)

Bu bildirinin içeri ini, projede yürütülen, Mühendislik Ölçmeleri kapsam ndaki Hidrografik Ölçmeler ve Madencilik ve Yeralt Ölçmeleri konular olu turmaktad r.

Hidrografik Ölçme i lerinin ifas nda RTK GPS kombinasyonlu Echosounder ve destekleyici paket programlar n kullan ld ; Deniz De arj Hatt , 363 metre uzunlu unda olup iç çap 2172 mm dir. Deniz De arj Hatt n aat a amalar a a da verildi i gibidir:

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odas , Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu

23-25 Kas m 2005, &TÜ - &stanbul

25 1) Deniz taban nda boru kanal kaz s ,

2) Deniz borular n n aç lan kanala dö enmesi

3) Dö enen deniz borusunun üzerinin k rma ta ve z rh ta ile iki ayr a amada doldurulmas

Madencilik ve Yeralt Ölçmeleri i lerinin ifas nda optik ölçme aletlerinin d nda Lazerli Ölçme Ekipmanlar ve Total Station kullan lan; 1035 metre boyundaki Küçüksu At ksu Tünelinin iç çap Ø 2200 mm dir.

n aat tamamlanan tünelle stanbul Bo az n n Anadolu Yakas Sahil 8eridindeki evsel at ksular toplanarak Küçüksu At ksu Ön Ar tma Tesisine oradan da ar t larak ç kan sular n Deniz De arj Hatt ile stanbul Bo az n n alt tabakas na de arj sa lanm t r.

Anahtar kelimeler : SK , TÜ, stanbul, Küçüksu, A iyan, De arj

KÜÇÜKSU ÖN ARITMA VE DENİZ DEŞARJI PROJESİNDE

DENİZ ÖLÇMELERİ

1- AMAÇ

Burada yapılan ölçmenin amacı, Küçüksu projesinde kıyıdan itibaren 360 m. açığa ve –2,5 m. den -70.0 m. kotuna kadar derinliğe yerleştirilen Φ 2200 mm. iç çaplı betonarme kaplamalı çelik borunun; deniz tabanındaki trapez kesitli kazı hendeğinin, borunun bu hendek içindeki konumunun ve borunun üzerine kaplanacak olan taş dolgu malzemesinin projede belirlenmiş olan kot ve koordinat değerlerine uygun olarak yapılmasını sağlamaktır.

2- YÖNTEM

Deniz altına döşenecek olan boruyla ilgili ölçmeler, bir ölçme teknesiyle deniz üzerinde yapılmıştır. Ölçmeler yatay konumun ve derinliğin belirlenmesi şeklindedir. Yatay konum belirleme ölçmeleri çok gelişmiş bir sistem olan olan Real Time Kinematic GPS yöntemiyle ülke koordinat sistemine bağlı olarak yapılmıştır. Düşey konum belirleme ölçmeleri ise ülke kot sistemine bağlı olarak Echo-Sounder ‘ la ses dalgalarının deniz tabanına gönderilmesiyle derinlik ölçülmesi şeklinde yapılmıştır.

3- ÖLÇME

3.1- ÖLÇME EKİPMANLARI

3.1.1- Yatay Konum Belirleme Ekipmanı

Yatay konum belirleme ekipmanı biri karada ( sabit ) diğeri de ölçme botunda ( gezici ) olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Karadaki sistem bir dizi veya ağ içinde bulunan dengelenmiş bir yatay kontrol noktası ( Poligon veya Nirengi ) üzerinde bulunmaktadır. Bu sistemde yatay kontrol noktası üzerinde bir GPS anteni bulunmaktadır. Anten , Trimble 5700 model bir GPS cihazıyla telsiz vericisinden ve telsiz anteninden oluşan sisteme bağlıdır.

Denizdeki ölçme teknesinde ise , Trimble 5700 model bir GPS cihazı ve GPS anteni bir telsiz anteni ayrıca bütün bu sistemin bağlı olduğu bir Lap-Top bilgisayar cihazı vardır.

Kaptanın önünde ise bu sisteme bağlı olan bir bilgisayar monitörü bulunmaktadır.

3.1.2- Düşey Konum Belirleme Ekipmanı

Düşey konum belirleme ekipmanı olarak denizdeki ölçme teknesinde Simrad EA 500 model bir Echo-sounder cihazı ve buna kablo ile bağlı olarak deniz içinde bulunan ve ses dalgalarını deniz tabanına doğru yayan ve yansıyan dalgaları toplayan uzun metal kol şeklinde Transdüzer bulunmaktadır. Bu sistem bottaki yatay konum belirleme sistemine kablolar vasıtasıyla bağlıdır.

3.2- ÖLÇMENİN YAPILMASI

3.2.1- Ölçme Öncesi

Deniz ölçmelerine başlamadan önce karada hazırlık dönemi çalışmaları yapılır.

Öncelikle çalışılan bölgede hassas bir yatay kontrol sisteminin oluşturulması gerekmektedir.

Daha sonra sistemin içindeki üç noktada , nokta üzerlerine GPS kurulumu ile koordinat ölçümleri yapılır. Bu ölçümler sayesinde mevcut koordinat sistemi , kontrol ünitesi vasıtasıyla GPS ‘ e tanıtılmış olunur. Bu noktalardan bir tanesi BAZ noktası olarak seçilir ve karadaki GPS antenin kurulacağı nokta bu olur . Bu nokta GPS ‘in kontrol ünitesine kayıt edilir.

Ölçme sisteminin bir parçası olan lap top bilgisayara mevcut proje verileri ve bölgenin sayısal haritası girilerek HYDRO PRO proğramında , denizdeki çalışma alanının planı ve proje tarama kesitleri oluşturulur.

3.2.2- Ölçme Sistemlerinin Kurulması

Ölçmeye başlamadan kara ve deniz sistemlerinin düzgün bir şekilde kurulup çalıştırılması ve testlerinin yapılması gerekmektedir. Doğruluğundan emin olunamayan bir sistemle yapılacak ölçmeler çalışmaları zaman ve maliyet açısından olumsuz yönde etkileyeceğinden , bu noktalara dikkat etmek gerekir.

Karadaki GPS sistemi kurulup çalıştırıldığında GPS cihazında uydulardan sinyal alındığına dair led ışığının peryodik olarak yanıp yanıp sönmesi gerekmektedir. Ayrıca telsiz verici cihazında da GPS den gelen koordinat bilgilerinin ölçme botundaki GPS cihazına gönderildiğine dair led ışığının yanıp yanıp sönmesi gerekmektedir. Eğer bu ışık yanmıyorsa karadaki ve denizdeki GPS ler birbiriyle haberleşemiyor demektir. Bu da uydulardan gelen koordinat bilgilerinin hassasiyetinin kullanılamayacak ölçüde düşük olması anlamına gelir. İki GPS den alınan koordinat bilgilerinin dengelenmesiyle cm. mertebesinde bir doğrulukla konum belirlenmesi yapılır. GPS ler birbirleriyle haberleşemedikleri zaman dengeleme yapılamaz ve bu iş için yeterli olmayacak doğrulukta koordinatlar elde edilmiş olur. Karadaki telsiz anteni kurulurken antenle deniz arasında bir engel olmamasına ve mümkünse yüksek bir yerde olmasına dikkat etmek gerekir. Karadaki sistem için gerekli enerji , civardaki bir enerji kaynağından sağlanır. Karadaki sistemin ve enerji prizlerininde , hava koşullarına karşı sığabileceği kapalı bir kutunun içinde olması faydalı olacaktır.

Denizdeki sistem kurulup çalıştırıldığında GPS cihazı üzerindeki iki adet led ışığının yanıp yanmadığına bakmak gerekir. Bu ışıklardan biri GPS cihazının uydulardan sinyal alıp almadığını diğeri de karadaki telsiz vericisiyle haberleşip haberleşmediğini gösterir. Sinyaller sağlıklı alınıyorsa led ışıkları peryodik olarak yanıp yanıp sönerler. Derinlik ölçme sistemi SİMRAD EA 500 ün deniz içine giren parçası tarnsdüzer ölçme botunun kenarına monte edilir. Bu parçanın su altında kalan kısmı metreyle ölçülür. Kullanılan proğram , transdüzer ve GPS anteninin teknenin ayrı ayrı yerlerinde konumlanmasına izin verse de GPS anteninin Transdüzerin bulunduğu nokta üzerine monte edilmesi kolaylık sağlar. Konum verileri aynı noktadan alınmış olur.

3.2.3- Ölçme Sisteminin Çalıştırılması

Sistem çalıştırıldığında bilgisayar ekranına çalışılan bölgenin haritası , kazı planı ve kazı kesitleri gelir. Aynı görüntü kaptanın önündeki mönitörde de görüntülenir. Ölçme

başladığında kaptan teknenin hangi doğrultuda gideceğini bu ekrana bakarak takip eder.

Transdüzerin su altındaki bölümünün uzunluğu ölçülüp proğrama veri olarak girilir. Bu değer değişken olduğundan her ölçme öncesinde ölçülüp sisteme girilmesi gerekmektedir.

Derinlik ölçmeleri , ses dalgalarının deniz tabanına doğru gönderilmesi ve çarptıkları yüzeylerden yansıyarak geri gelmesinin ölçülmesi prensibine göre yapılmaktadır. Deniz suyunun tuzluluk derecesi ve sıcaklığı sesin su içindeki yayılma hızını doğrudan etkilemektedir. Tuzluluk ve sıcaklık değişken değerler olduğundan her ölçmeye başlamadan önce Echo-Sounder’ in kalibrasyonunun yapılması gereklidir. Denize açıldıktan sonra dalgasız sakin bir yerde derinlik ölçme cihazı SİMRAD EA 500’ ün testi ( Kalibrasyonu ) yapılır. Test cihazı (bar- check) 10 cm çapında bir metal borudur. Bu boru her iki yanından 5.

, 10. ve 15. metrelerine işaret konulmuş olan zincirlerle suya daldırılır. Suyun altından sürüklenerek transdüzer ‘in altına getirilir. 5. , 10. , ve 15. metrelerde ayrı ayrı tutularak Echo – Sounder’in bu metal borunun derinliğini okuması sağlanır. Bar-check’in derinliği doğru kabul edilerek Echo-Sounder’in derinlik ölçmeleri bar- check derinliği ile karşılaştırılır. Fark varsa gerekli düzeltmeler yapılarak cihazın ölçtüğü derinliğin bar-chack

‘e eşit olması sağlanır. Bu yapılmazsa derinlik verilerinin doğruluğundan tam olarak emin olamayız. Burada dikkat edilmesi gereken çok önemli ancak çoğunlukla da gözden kaçan bir husus vardır. Bar-check’in zincirlerinin kalibrasyonu . Bu zincir metal bir malzemeden yapıldığından boyunun fazlaca değişmeyeceği düşünülebilir ancak gerçekte ölçmenin doğruluğunu etkileyebilecek kadar boy değişimlerine uğrayabilir. Bu nedenle her kalibrasyon öncesi olmasada sık sık bu zincirin de boyunun ölçülüp 5. 10. ve 15. metrelerdeki işaret yerlerinin doğrulanması gerekir.

Denizdeki ölçme ekipmanlarının enerjileri 2 Kw’ lık bir jeneratör tarafından sağlanmaktadır. Jeneratör çalıştırıldıktan hemen sonra sisteme enerji verilmemelidir. Bir süre beklendikten ve voltaj göstergesinde 220 V görüldükten sonra enerji sisteme verilir. Bir süre beklemenin amacı ilk başta dalgalı olarak gelen enerjinin kendisini toplamasını 220 V değerine ulaşmasını sağlamaktır. Dalgalı enerji doğrudan sisteme verilirse özellikle Echo- Sounder yanlış ölçmeler yapabilmektedir.

3.2.4- Ölçmenin Başlatılması

Sistem çalıştırıldıktan sonra ölçme yapılacak bölgeye (kesitlere ) gidilir. Bilgisayar ekranı üzerinde ölçme yapılacak ilk kesit işaretlenerek kaptanın o kesit üzerine yönlenmesi sağlanır. Kesit üzerine gelinince kayıt alınmaya başlanır. Kayıt sırasında cihazlar çok küçük zaman dilimlerinde peryodik olarak ölçüm yaparlar. Ölçülen bu konum değerleri sürekli olarak kayıt edilirler. Zaman olarak uyuşan yatay ve düşey konum değerleri o anda ölçülmüş bir noktanın yatay ve düşey konum değerleri olarak kayıt edilir. Kesit bitince kayıttan çıkılır.

Deniz ölçmelerinde teknenin mümkün olduğu kadar kesit üzerinden veya yakınından ( paralel olarak ) gitmesi gerekir. Gerçi ölçmelerin değerlendirilmesinde kullanılan programlar kesitler arasındaki ölçüm noktalarında enterpolasyon yaparak kesit üzerinde ölçü değerleri oluşturmaktadır. Ancak yinede daha sağlıklı sonuçlar için kesit üzerinden ölçü alınmasına çalışılmalıdır. Bunu deniz üzerinde sağlamak oldukça güçtür. Dalgalar ve akıntılar teknenin kolayca kesit güzergahından sapmasına neden olur. Bu nedenle ölçme için deneyimli kaptanlarla çalışmak gereklidir.

Ölçme yapılırken ekrandan Echo-Sounder’in ve GPS ‘in çalışmalarını izlemek gerekir.

Her hangi bir aksaklıkta kayıttan çıkılması gerekir. Özellikle GPS’in uydulardan aldığı sinyallerin izlenmesi gerekir. Sinyalleri dört değerlendirme konumunda izleriz.

- RTK Fixed integer ( GPS bu konumda iken gelen koordinatlar 1 cm. mertebesinde doğrulukla gelmektedir. )

-

-

-

Kayıt sırasında GPS’in konumunun RTK Fixed integer olması gerekir. Çalışmamız çok hassas değilse RTK Float konumunda da kayıt alabiliz. Diğer iki konumda kayıt alınmaması gerekir. Eğer kayıt sırasında GPS sinyal konumu değişirse kayıt durdurulur ve o kesit tekrar ölçülür. Ayrıca GPS cihazı üzerindeki telsiz haberleşme ışığının da yanıp yanmadığı sürekli kontrol edilmelidir. Karadaki sistemle haberleşme koparsa sadece teknedeki GPS’in koordinat verileri kayıta alınır. Tek GPS den alınan veriler de yeterli doğruluğu taşımadıklarından kullanılamazlar.

Kayıt sırasında Echo- Sounder’in de derinlik verilerinin izlenmesi gerekir. Veri akışının kesilmesi veya yanlış veri geldiğinin görülmesi durumunda kayıttan çıkılır. O kesit tekrar ölçülür. Kayıt sırasında GPS ve Echo-Sounder verilerinin izlenmesi çok önemlidir. Uygunsuz verilerle kayıt yapılması birçok hataya ve zaman kaybına neden olur ve hatanın bulunması da zordur.

3.2.5- Ölçmenin Değerlendirilmesi ve Kesitlerin Hazırlanması

Ölçme tamamlandıktan sonra sistemler kapatılır. Kayıt alınan veriler ham verilerdir.

Bunların kullanılabilir şekle dönüştürülmesi gerekmektedir. Veriler Hydropro proğramı yardımıyla bir dizi işlemden geçirildikten sonra kullanılabilir duruma gelirler. Bu şekilleriyle de ayrı bir yerde tekrar kayıt edilirler.

Düzeltilmiş verilerle EGHAS proğramı yardımıyla çizimler elde edilir. Bu aşamada karaya yakın bir noktada kurulu olan maregraf istasyonundan alınan eşel ( Deniz suyu Yüksekliği ) değeri (Bu değer her ölçme öncesi ve sonrasında alınarak ortalaması bulunur ve bu ortalama değer kullanılır. ) proğrama veri olarak girilir. Bu değer değişken olduğundan her seferinde ölçülmesi gerekir.

KÜÇÜKSU ÖN ARITMA VE DENİZ DEŞARJI PROJESİNDE

TÜNEL ÖLÇMELERİ

1- AMAÇ

Burada yapılan ölçmenin amacı , Küçüksu Kaba Izgara yapısına çevrenin atık suyunun akmasını sağlayacak tünelin projede belirtilen güzergahta ve derinlikte inşa edilmesini sağlamaktır. Φ2200 mm iç çapındaki tünelin projede öngörülen kesitte çalışabilmesi için tünel akar kotunun hatasız olması için çaba gösterilmiştir.

2- YÖNTEM

Projemizde bulunan Kaba Izgara Yapısı ile S12 şaftı arasında 1037.52 mt. , Kaba Izgara Yapısı ile Terfi Merkezi Yapısı arasında da 95.79 mt. , olmak üzere toplam 1133.31 mt. tünel inşa edilmiştir. Bu tünellerin giriş ve çıkış yapılarının aplikasyonu yer üstü ölçme tekniği ile yapılmıştır.Yer üstünde idare tarafından gösterilen Nirengiler arasına bağlı poligon güzerğahı döşenmiş ve tünel içine bu poligonlardan giriş yapılmıştır.Tünel içerisinde oluşturulan poligon güzerğahı Açık Poligon güzerğahıdır. Tünel açma çalışmaları bu poligonlara bağlı olarak yürütülmüştür.Giriş yapısı üzerinden tünel ağzına çakılan poligon noktasına rasat yapılarak açık poligon güzerğahının ilk noktası oluşturulmuştur.Yine giriş yapısı üzerinden şerit metre sarkıtılıp yapı içine kurulan nivo ile şerit metre okunup yapı içinde duvara çakılan bir demire kot verilerek tünel başlangıç Rs’i yapılmıştır.

3- ÖLÇME

3.1- ÖLÇME EKİPMANLARI

Yer altı çalışmalarında da yer üstü çalışmalarında kullanılan ölçme ekipmanları kullanılmaktadır. Bu ekipmanlara ilave olarak tünel kazısının yatay ve düşey konumlarındaki doğruluğunun takibi için tünel tipi laser kullanılmıştır. Laser ışığının yardımıyla tünel makinasının yatay ve düşey doğrultulardaki sapmalarını izlemek hem daha kolay hem de daha az zaman alıcı bir işlemdir. Total stationla tünel içinde ölçme yapmak için tünel çalışmalarının durdurulması gerekmektedir. Ancak laser kullanımında böyle bir zorunluluk yoktur. Laser ışığı sürekli olarak tünel makinesini yönlendirir.Tünel içine atılan poligonların rasatlarında ve laser’in tünel tavanına yerleştirilmesinde yatay konum için Geodımeter Total Statıon,düşey konum için Wıld Na2 nivo kullanılmıştır.Bu ölçme aletleri ve sehpaları tünel içi çok nemli ve tozlu olduğundan tünel içinde bırakılmaz. Ahşap malzemeler deforme olur.Aletlerin optik kısımlarında karıncalanma ve vidalarında sıkışma olabilir.Tünel içindeki ölçme işlemi bittikten sonra aletler dışarı çıkarılıp silinip temizlenir.

3.2- ÖLÇMENİN YAPILMASI

3.2.1- Poligon Tespiti ve Rasatı

Projemizde tünel kazısı Roadheder adı verilen makine ile yapılmıştır. Makine kaya zeminde kazı yaptığında oluşan toz nedeniyle , tünel içi görüşü poligon rasatı yapmaya uygun olmamaktadır.Bu nedenle poligon rasatları genellikle makine bakımı yapıldığı sırada yapılmaktadır.Poligon noktaları , Roadheder tünel makinesi kazı yaptıktan sonra arkasının sıra montajını yaptığı 5 parça betonarme prekast’tan oluşan ring aralarına çakılır.Bu çakılan demirlerin üzerine zımba ile vurularak küçük bir delik oluşturulur.Total statıon buraya merkezlenip gerideki ve ilerideki poligon noktalarına bakılarak rasat yapılır.Rasattan sonra bu noktalardaki reflektörlere bakılarak kenarlar okunur.Yeni tespit edilmiş poligonların koordinatları ölçülen kırılma açısından hesaplanan semt açısı ve kenar yardımıyla bulunur.Poligona giriş yapısında bulunan Rs den gidiş dönüş nivelman yapılarak kot verilir.Poligon koordinatları bu şekilde belirlendikten sonra laser aksını belirlemek için geçici nokta oluşturulmasına geçilebilir.

3.2.2- Tünelde Laser Kurulması

Laser öncelikle tünel tavanına monte edilir. Laseri tavana monte edebilmek için lama demirinden ve sac plakadan oluşan bir aparat yapılmıştır.Önce bu aparat laseri kuracağımız ringe bağlanır.

Poligona kurulan aletle laserin arkasında kalacak şekilde tabana tünel proje aksında bir nokta çakılır.Tünel tabanında noktaların sağlam kalması zor olduğundan bu nokta geçici bir nokta olacaktır.Bu geçici nokta aplike edildikten sonra alet bu noktaya kurulur.Noktadan poligona semt açısı ile bakılır.Daha sonra tünel proje semt açısı dönülerek Laser aksının ayarlanmasına geçilir. Laserin önü ve arkası aksa getirilir. Laser’in ışığının en uzak noktadaki vurduğu yere bakılarak Laser aksının ince ayarı yapılır. Laserin aksının ayarlanması sırasında, kotunuda ayarlamak için aynı anda Nivo ile Laserin kotu da olması gereken kota getirilir.

Öncelikle Laserin oturacağı sac plaka kabaca kotuna getirilir.Bu plaka lama demirleri üzerinde hareket edebilecek şekilde yapıldığı için aşağı yukarı kaydırılarak laser kotu ayarlanır.Laser ışığının proje eğimine göre ayarlanmasını sağlamak için de ışığın , 20-30 mt ilerideki proje kot seviyesine gelmesi laser’in düşey az hareketi vidası ile sağlanır.Laser’in aksının ve kotunun ince ayarının yapılması laser’in üzerinde bulunan az hareket vidaları ile sağlanmaktadır.

Laser’in ışığı uzaklık arttıkça tayf şeklinde açılır.Işığın vurduğu noktadaki büyüklüğü ise uzaklıkla doğru orantılı olarak artar. Bu durum konum doğruluğunu doğrudan etkilemektedir.Işığı daraltmak için aks üzerinde tünel tavanına monte edilen target adı verilen ortasında 5mm delik olan ahşap yada sacdan yapılmış olan bir parça kullanılır. Laser ışığı bu delikten geçince daralmış olur.Tünel Makinesi Laserden uzaklaştıkça target sayısı çoğaltılır.Laser ışığının bu targetlerden herhangi birinden geçmemesi durumunda ya Laser de ya da targette oynama var demektir.Kontrolları yapılıp bozulma hangisinde ise düzeltilir.

Laser , aliynmanlarda makine arası 150mt’yi geçmeden ileri alınmıştır.Laser ışını bu uzaklıkta zayıflamaktadır.Bu nedenle tünel kazı makinesi ile laser arası bu uzaklığa gelmeden laser ileri alınır.

3.2.3- Tünel Makinesi ve Laser ile Makine Konumunun Kontrolu

Roadheader Tünel Makinesi 2880mm dış çaplı , önde yönlendirilen döner kazıcı bomu bulunan bir parça arkada kazıcı bomu itme pistonları bulunan ana makine olmak üzere iki parçadan oluşmaktadır.Makine tünel kazısını şu şekilde yapmaktadır.Kazıcı bom ana makinede bulunan kızak yardımıyla ileri alınıp zemin makine çapında çepeçevre kazılır.Kazıcı bom kızak üzerinde en fazla 75 cm ileri gitmektedir.Kazı yapılıp makine itildikten sonra makinenin arka kısmına beş parçadan oluşan betonarme prekast taşlar monte edilir.Bu prekast taşlarının beş tanesinin oluşturduğu daireye ring adı verilir.Her ringe bir numara verilerek ölçülen değerler kot ve aks çizelgesinde ring numarası karşısına yazılır.

Makine itme pistonlarını bu ringlere basarak ilerler. Her 75cm lik kazıda makine aks ve kot kontrolu yapılmaktadır.Kazı yapılıp makine itme pistonları yardımı ile itildikten sonra su terazisi üzerine monte edilen karelajlı bir plaka ile lazer değerleri okunur.Okunan aks ve kot değerlerine göre makinenin bir sonraki kazı için yönlendirmesi yapılır.Yönlendirme makinenin ön parça ile ana makine arasında bulunan yönlendirme pistonları yardımı ile

yapılır.Her 75cm de bir bu işlem tekrarlanmaktadır.Çünkü zemindeki sertlik derecesine göre makinenin kot veya aksında ani değişimler olabilmektedir. Aliynmanlarda makine kontrolu laser ışığının makine üzerine tutulan su terazili aparattan direkt okunması şeklinde yapılmıştır.

Yukarıdaki şekilde görülen 5mm lik karelajlara ayrılmış olan ve kırmızı çizgilerle yatay ve düşey eksenleri belirlenen çelik bir plaka bir su terazisine monte edilmiştir. Kırmızı çizgilerin kesişimi laser ışınının aksta ve kotta sıfır noktasıdır.Bu aparat makinenin tavanına tutulur.Makine dairesel olduğu için terazinin kabarcığı ortaya gelene kadar sağa yada sola kaydırılır.Terazi kabarcığı ortaya getirildinde düşey kırmızı çizgi makinenin o andaki eksenini gösterir.Terazi bu şekilde tutularak laser ışınının karelajlı plakanın üzerinde nereye vurduğu okunur.Düşey kırmızı çizginin ne kadar sağına vuruyor ise makine aksı o kadar solda demektir.Işın sola vuruyor ise makine aksı sağda demektir.Ayrıca laser ışını yatay kırmızı çizgiye görede değerlendirilip makine kotunun düşük yada yüksekliği tespit edilir.Laser ışını yatay kırmızı çizginin ne kadar altında kalıyorsa o kadar makine kotu yüksek,üstünde kalıyorsa makine kotu düşüktür.

Tünel makinesinin her 75cm lik ilerlemesinde şekilde görülen terazili aparat tutulup laser ışınının plaka üzerindeki okumaları alınır. Okunan bu değerlere göre makine yönlendirilir.

3.2.4- Kurplarda Makine Kontrolu

Projemizdeki tünelde 400 mt yarıçaplı 179.34 mt ve 25.77 mt uzunluğunda olmak üzere iki kurp vardır.Bu kurpların dönülmesi ve makine kontrolu aliynmana göre daha fazla ölçme gerektirmektedir.Kurplarda Laser yalnız kot kontrolu için kullanılmıştır.Kurp dönüldükçe Laser aksıda sürekli kazı makinesini takip edecek şekilde ayarlanmıştır.Laser kotu ve eğimi Nivo ile kontrol altında tutulmuştur.Kurbun projeye uygun dönmesini sağlamak için tünel geometrisinin veri olarak içine girildiği total statıonla , her 5 ilerlemede bir makine ön ve arka aksına reflektör tutulup makinenin projeye göre konumu direkt olarak saptanmıştır.

Okunan bu değerlere göre yönlendirme pistonları ayarlanıp kurp dönülmüştür.Kurbun dönülebilmesi için yönlendirme pistonları ile makineyi döndürmek tam olarak yeterli olmamaktadır. Ayrıca iç ve dış yay farkının dış yay tarafına her ringde 2,3 yada 4 mm lik kontrplak konulmasıyla kurb dönülebilmiştir.

3.2.5- Tünel II. Kaplamasında Ölçme

Tünel kazısı tamamlanıp çıkış yapısından tünel makinesi alındıktan sonra tünel enkesit çiziminde görülen tünel II.kaplaması yapılma işlemine geçilir.Tünel içindeki poligonlar çıkış yapısı üzerinde bulunan poligona bağlanıp koordinat kontrolu yapılır..Bu projede milimetrik sapmalarla koordinatlar tutturulmuştur.Çıkış yapısı içine dışardan nivelman yapılıp oluşturulan Rs’e de tünel içinden gelen kot bağlanmıştır.

Bu işlemlerden sonra tünel içine indirilen II.Kaplama çelik kalıbının taban akar kotları her kalıp kurulmasında ölçme grubu çalışanları tarafından verilmiştir.Tünel II.Kaplama kalıbı taban kalıbı ve kemer kalıbı olmak üzere iki parçadır.Taban kalıbı kurulduktan sonra akar kotları verilip kemer kalıpları bunların üzerine kurulur. Betonlaması yapılmadan önce akar kotlar bir defa daha kontrol edilir.Akar kotlarda oynama varsa düzeltilip betonlama işlemine geçilir. Tünel II.kaplaması tamamlanana kadar bu işlem tekrarlanır.