A r a ş tı r m a / R e s e a r ch A r t i c l e TAF Prev Med Bull 2 0 0 8 ; 7 (6 ): 4 9 7 -5 0 2
Üniversite Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları
[The Health Life Style Behaviours of University Students]
ÖZET
AMAÇ: Sağlığın geliştirilmesi sadece hastalıkları önlemeye yönelik olmayıp, bireyin genel sağlık ve iyilik durumunu daha da iyileştirmeyi amaçlar. Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde okuyan öğrencilerin sağlığı geliştirme davranışlarını ve bu davranışları etkileyebilecek özelliklerin
saptanmasıdır.
YÖNTEM: Bu araştırma, Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde okuyan Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında araştırmaya katılmayı kabul eden 349 öğrenci ile yapılmıştır. Verilerin toplanmasında öğrencilerin sosyo-demografik özelliklerini içeren soru kağıdı ile, Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ölçeği kullanılmıştır. Veriler, bilgisayar ortamında SPSS 11.0 programı kullanılarak değerlendirilmiştir.
İstatistiksel analizlerde ortalama, t testi ve Kurskal Wallis testi kullanılmıştır.
BULGULAR: Öğrencilerin SYBD puan ortalaması orta düzeyde olup, öğrencilerin yaş ortalamaları arttıkça sağlık sorumluluğu davranışları artmaktadır. Kız öğrencilerin SYBD puan ortalaması ve beslenme davranışı puanları erkek öğrencilere göre yüksek bulunmuştur.
SONUÇ: Ailenin ekonomik düzeyi arttıkça SYBD puan ortalaması da artmaktadır.
SUMMARY
AIM: Health promotion not only includes preventing diseases but purposes usual health and wellness position of the persons. The aim of the study to determine the healthy lifestyle behaviors and will be effective speciliaties these behaviors of university students in Celal Bayar University.
METHODS: The study was conducted 349 students who are educatedin of Faculty of Education Celal Bayar University who accepted to take in place of study date of September-November 2006. For collecting data, a demographic questionnaire and Healthy Lifestyle Behaviors Scale were used. The data were evaluated by SPSS 11.0 pacget programme on computer. T test, mean and Kruskall Wallis tests were used in the statistical analyses.
RESULTS: Students’ Healty Lifestyle Behaviors were determined level of medium. Increasing of mean of age health responsibility of the students were increased. Girls’ health lifestyle behaviors and eating behaviors were found higher as the boys. Level of family students, healthy lifestyle behaviors were increased.
CONCLUSION: It is found that level of medium of the students’ healthy lifestyle behaviors.
Gülten Karadeniz, Emre Yanıkkerem Uçum, Özden Dedeli,
Öznur Karaağaç
Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu, Manisa.
Anahtar Kelimeler:
Öğrenciler, eğitim fakültesi, sağlıklı yaşam biçimi, sağlığı geliştirici davranış.
Key words: Students, faculty of education, healty lifestyle, health promotion behavior.
Sorumlu yazar/
Corresponding author:
Gülten Karadeniz, Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Manisa drgkaradeniz@yahoo.com.tr
GİRİŞ
Sağlığın geliştirilmesi sadece hastalıkları önlemeye yönelik olmayıp, bireyin genel sağlık ve iyilik durumunu daha da iyileştirmeyi amaçlar (1,2). Bu bağlamda günümüz sağlık anlayışı; bireyi aile ve toplumun sağlığını koruyan, sürdüren ve geliştiren sağlık merkezli bakım yaklaşımını içermektedir (3).
Bu anlayış; bireyin iyilik halini koruyacak, sürdürecek ve geliştirecek davranışlar kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru kararlar almasını sağlamaya dayandırılmıştır.
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin %70-80’inin, az gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin %40-50’sinin nedeni yaşam biçimine bağlı olarak ortaya çıkan davranışlardır (4).
Hipertansyon, şişmanlık, Tip 2 Diyabetes Mellitus, koroner kalp hastalıklarının her geçen gün prevalans ve insidansının artması nedeniyle sunulacak sağlık
hizmetlerinin sağlığı koruma, sürdürme ve geliştirme yönünde olması son derece öenm taşımaktadır (5).
İnsanların kendi sağlıklarını düzeltmede ve kontrol etmede ve tam bir sağlık potansiyeline kavuşmada sağlığın geliştirilmesi çalışmaları önem taşımaktadır.
Böylece bireylerde sağlıklı yaşam bilincinin gelişmesi, yaşam tarzının iyileştirilmesi, bireylerin sağlıklarını korunmalarında kendi görevlerini algılayıp, riskli davranışlardan kaçınarak sağlığı koruyucu ve geliştirici davranışları uygulamaları oldukça önemlidir (6,7).
Toplumların sağlık düzeyi, toplumda sağlıklı bireylerin çoğunlukta olması ile ölçülür. Her insanın temel haklarından biri olan sağlıklı olma, sağlığın korunması ve sürdürülmesi sağlık personelinin temel amacı olmalıdır. Sağlık çalışanları mesleki sorumlulukları ve profesyonel rolleri gereği yaşam biçimleri ile toplumda rol modeli olmalı ve toplumun sağlık eğitiminden sorumlu olmalıdırlar. Bireyler de
sağlıklı davranışlar geliştirmede kendi sorumluluklarını almalıdırlar. Gerek sağlık personelinin rolü, gerekse bireylerin öz sorumluluğu ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları günlük yaşam alışkanlıkları haline döndürülmelidir (1,2,3,6,7).
Sağlıklı yaşam biçimi davranışları bireyin sağlık sorumluluğunu alma, kendini gerçekleştirme, sağlık kontrolü, stres yönetimi, beslenme ve egzersiz davranışlarını içermektedir.
Bu çalışmanın amacı, Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde okuyan öğrencilerin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ve etkileyen faktörleri incelemektir.
GEREÇ VE YÖNTEM
Bu araştırma Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde okuyan öğrencilerin sağlığı geliştirme davranışlarını ve bu davranışları etkileyebilecek özelliklerin saptanması amacıyla yapılmış tanımlayıcı bir araştırmadır. Araştırmanın evrenini Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 1. ve 4. sınıf öğrenciler oluşturmuştur (n=658). Araştırma örneklemi seçilmemiş, Eylül-Kasım 2006 tarihleri arasında araştırmaya katılmayı kabul eden ve okulda bulunan 349 öğrenciden veri toplanmıştır.
Verilerin toplanmasında öğrencilerin sosyo- demografik özelliklerini içeren soru kağıdı ile, Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ölçeği kullanılmıştır. Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları ölçeği (SYBD), 1987 yılında Walker, Sechnist ve Pender tarafından geliştirilmiş olup, bireyin sağlıklı yaşam biçimi ile ilişkili olarak sağlığı geliştiren davranışları ölçen bir ölçektir. Ölçeğin Türkiyedeki geçerlilik ve güvenirlik çalışması Esin (1997) tarafından yapılmıştır. Ölçekte toplam 48 ifade yer almaktadır. Ölçeğin 6 alt başlığı bulunmaktadır.
Bunlar; kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, egzersiz, beslenme, kişiler arası destek ve yönetimidir. Her bir alt başlık birbirinden bağımsız olarak tek başına kullanılabilmektedir. Ölçek dörtlü likert tipi olup, tüm ifadeleri olumludur (8).
Araştırma sonucunda elde edilen veriler, bilgisayar ortamında SPSS 11.0 programı kullanılarak değerlendirilmiştir. İstatistiksel analizlerde ortalama, t testi ve Kurskal Wallis testi kullanılmıştır.
BULGULAR
Araştırmaya katılan öğrencilerin yaş ortalaması 21.47±2.14 dür. Öğrencilerin %42,4’ünü kız
öğrenciler oluşturmaktadır. Öğrencilerin tamamına yakını (%99,4) bekârdır. Araştırmaya katılan öğrencilerin %45’i birinci sınıfta okumaktadır.
Ailedeki çocuk sayısı 3 ve altında olanlar %64,5 olup, öğrencilerin %89,1 inin aile tipi çekirdek ailedir.
Öğrencilerin annelerinin eğitim durumu incelendiğinde ilkokul ve altı eğitim alanlar çoğunluktadır (%77,1). Babaların ise %45,6’sı ilkokul ve üstü eğitim almıştır. Öğrencilerin değerlendirmesine göre; ailelerinin gelir durumu genellikle orta düzeydedir. Öğrencilerin çoğunluğu (%75,4) sigara içmemektedir. Alkol kullanmayan öğrencilerin oranı %77,4’tür. Öğrencilerin
%92,8’inin her hangi bir kronik hastalığı bulunmamaktadır (Tablo 1).
Tablo 1. Öğrencilerin sosyodemografik özellikleri Sosyodemografik özellikleri Sayı Yüzde Yaş grubu
21 yaş ve altı 21 yaş üstü
164 185
47,0 53,0 Cinsiyet
Kadın Erkek
148 201
42,4 57,6 Sınıf
1.Sınıf 4. sınıf
157 192
45,0 55,0 Ailedeki çocuk sayısı
3 ve altı 3 üzeri
225 124
64,5 35,5 Aile tipi
Çekirdek Geniş Parçalanmış
311 21 17
89,1 6,0 4,9 Annenin eğitim durumu
İlkokul ve altı İlkokul üzeri
269 80
77,1 22,9 Babanın eğitim durumu
İlkokul ve altı İlkokul üzeri Babası yaşamayan
181 159 9
51,9 45,6 2,7 Ailenin ekonomik durumu
İyi Orta Kötü
87 239
23
24,9 68,5 6,6 Sigara içme durumu
Sigara içen Sigara içmeyen
263 86
75,4 24,6 Alkol kullanma durumu
Alkol kullanmayan Alkol kullanan
270 79
77,4 22,6 Kronik hastalık varlığı
Kronik hastalığı olan Kronik hastalığı olan
324 25
92,8 7,2
Toplam 349 100,0
Tablo 2. Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeğinin madde sayısı, ortalama puanları ve değerleri
Madde sayısı
Puan (min- max)
Ort±SD
Sağlıklı yaşam
biçimi davranışları 48 75-186 125,9±17,4 Kendini
gerçekleştirme 13 21-52 39,3±5,5 Sağlık sorumluluğu 10 10-40 20,3±5,6
Egzersiz 5 5-20 10,1±3,1
Beslenme 6 7-24 15,7±3,2
Kişiler arası destek 7 10-28 22,2±3,1 Stres yönetimi 7 9-28 18,1±3,4
Öğrencilerin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları (SYBD) ölçeği genel ortalamaları Tablo 2’de verilmiştir. Bu çalışmada, SYBD ölçeği ortalaması 125.9±17.4 (alt puan=75; üst puan=186)’dır. SYBD ölçeğinden alınabilecek üst puanın 192 olup, elde edilen ortalamanın orta düzeyde olduğu görülmektedir.
Araştırmaya katılan öğrencilerin yaşa göre SYBD incelendiğinde iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı görülmüştür (p>0.05). SYBD alt grupları incelendiğinde ise sağlık sorumluluğu ortalamasının yaş artışına paralel olarak arttığı belirlenmiş ve iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p<0.05). Öğrencilerin SYBD puanları cinsiyete göre incelenmiş, kız öğrencilerin puanlarının daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Beslenme durumuna göre incelendiğinde ise; kız öğrencilerin beslenme puanlarının daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0.05).
Araştırmaya katılanların okudukları sınıfa göre SYBD puanları arasında istatistiksel ilişki aranmış ve gruplar arasındaki farkın anlamsız olduğu belirlenmiştir (p>0.05). Ancak SYBD puan ortalaması son sınıfta okuyan öğrencilerde daha yüksek bulunmuştur. Kendini gerçekleştirme alt grubu ortalamasının 3 ve üzeri sayıda kardeşi olanlarda daha yüksek olduğu ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulunmuştur (p<0.05). Anne ve babanın eğitim durumuna göre incelendiğinde ise; hem anne, hem babanın eğitim düzeylerinin sağlık sorumluluğunu etkilemediği ve gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p>0.05).
Sigara içenlerle SYBD arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p>0.05). Alkol alanlarla SYBD arasında da anlamlı fark saptanmamıştır (p>0.05). Ailelerin sosyoekonomik düzeyi ile öğrencilerin SYBD puanları arasındaki ilişki incelenmiş; bu ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür (p<0.05). Ekonomik düzeyi daha yüksek olanların SYBD puanlarının da daha yüksek olduğu görülmüştür (Tablo 3).
TARTIŞMA
Araştırmada öğrencilerin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeği ortalamasının orta düzeyde olduğu bulunmuştur. SYBD ölçeğinden alınabilecek üst puan 192 olup, çalışmada SYBD ortalaması 125,9 olarak saptanmıştır. Türkiye’de yapılan bir çalışmada SYBD puan ortalaması 122,1±19,8 bulunmuştur (9). Diğer çalışmada SYBD puan ortalaması 117,5±17,1 olarak bulunmuştur, sonuçlar çalışma sonuçlarımızla benzerdir (2). Yurt dışında, aynı ölçek kullanılarak yapılan çalışmalarda SYBD puan ortalamaları daha düşük bulunmuştur (10-12).
Benzer çalışmalarda ölçeğin alt gruplarını oluşturan kendini gerçekleştirme, kişiler arası destek, egzersiz gibi davranışlarda oldukça yüksek puanlar elde etmişlerdir (13-15). Araştırmamızda; yaş ile SYBD arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Ancak yaş ile öğrencilerin sağlık sorumluluğu alma davranışları arasında anlamlı ilişki saptanmıştır. Yaş arttıkça sağlık sorumluluğunun da arttığı belirlenmiştir. Yapılan diğer çalışmalarda benzer sonuçlar bulunmuş olup, sağlık sorumluluğu yaş ilerledikçe artmaktadır (13-15). Türkiye’de işçiler üzerinde ve öğretim elemanları ile yapılan çalışmalarda da yaş arttıkça sağlık sorumluluğunun arttığı belirlenmiştir (16,17). Elde ettiğimiz sonuç bu çalışmaların sonuçları ile benzer bulunmuştur.
Çalışmamızda kız öğrencilerin SYBD puanlarının daha yüksek olduğu ve cinsiyete göre SYBD puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu belirlenmiştir. Türkiye’de yapılan bir çalışmada SYBD kadın ve erkeklerde orta düzeyde bulunmuş ve iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (2). Hemşirelik öğrencileri ile yapılan bir çalışmada SYBD ölçeğinden alınan puanların oldukça düşük olduğu belirlenmiştir (3). Bizim çalışmamızda SYBD puanları orta düzeyde bulunmuştur.
Tablo 3. Öğrencilerin sosyodemografik özellikleri ile sağlıklı yaşam biçimi davranışları arasındaki ilişki Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeği Sosyodemografik özellikleri
Mean Sd Test
Yaş grubu 21 yaş ve altı 21 yaş üstü
124,4 127,1
15,5 18,9
t=-1,420 df=345 p=0.156 Cinsiyet
Kadın Erkek
129,2 123,4
17,2 17,2
t=3,107 df=345 p=0.002 Sınıf
1.Sınıf 4. sınıf
124,2 127,2
16,9 17,7
t=-1,620 df=345 p=0.106 Ailedeki çocuk sayısı
3 ve altı 3 üzeri
124,9 127,6
17,6 16,9
t=-1,378 df=345 p=0.169 Annenin eğitim durumu
İlkokul ve altı İlkokul üzeri
125,5 126,9
17,6 16,6
t=-0,611 df=345 p=0.542 Babanın eğitim durumu
İlkokul ve altı İlkokul üzeri
125,9 125,9
18,6 16,1
t=-0,017 df=336 p=0.986 Sigara içme durumu
Sigara içen Sigara içmeyen
126,8 122,7
16,9 18,3
t=1,909 df=345 p=0.057 Alkol kullanma durumu
Alkol kullanmayan Alkol kullanan
125,7 126,1
17,2 18,0
t=-1,76 df=345 p=0.860
*Ailenin ekonomik durumu İyi
Orta Kötü
130,1 124,8 119,0
18,7 16,8 16,1
X²=7,465 df=2 p=0.024
*Kruskal Wallis test
Konuyla ilgili çalışmaların az sayıda olması cinsiyet ile SYBD nin etkileşimini tartışmak açısından yeterli olmayabilir. Daha büyük evren içeren çalışmalardan elde edilen sonuçlar bu konuda açıklık kazandıracaktır. Çalışmada, kız öğrencilerin sağlık sorumluluğu puanları daha yüksek bulunmuştur. Araştırmamızda SYBD ile beslenme arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunmuş ve farkın yine kız öğrencilerden kaynaklandığı belirlenmiştir. Sağlık personeli ile yapılan benzer bir çalışmada, erkeklerin beslenme puanı, kadınlara göre daha düşük bulunmuştur (2). Yine ülkemizde yapılan bir çalışmada benzer sonuçlar elde edilmiştir (17). Bu durum gerek kültürel yapı ile gerekse bayanların estetiğe ve sağlığa erkeklerden daha sorumlu bakmaları ile ilgili olabilir. Baltaş’ın çalışmasında da kadınların beslenme konusunda koruyucu sağlık
davranışlarına daha yatkın oldukları bulunmuştur (18). Bu çalışmada kişiler arası destek ve SYBD davranışları arasında anlamlı ilişki bulunmuş ve kız öğrencilerin kişiler arası destek puanlarının erkeklere göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir.
Çalışmalarda, beslenmeden sonra en çok uygulanan sağlık davranışlarının kişiler arası destek ve kendini gerçekleştirme olduğu saptanmıştır (2,18,19). Yurt dışı çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir (12,13). Çalışmamıza katılan öğrencilerin sınıf farklarına göre SYBD arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Sadece dördüncü sınıfta okuyan öğrencilerde sağlık sorumluluğu puanları yüksek bulunmuştur. Tokgöz çalışmasında (2002) sağlık sorumluluğu puanlarının 3. ve 4. sınıflarda daha yüksek olduğunu bulmuştur (17).
Araştırmaya katılan öğrencilerin anne ve baba eğitim durumu ile SYBD arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Hem ülkemizde, hem de dış ülkelerde yapılan çalışmalarda anne baba eğitim durumunun SYBD’nı etkilediği bildirilmiştir (3,15,20). Bizim elde ettiğimiz sonuç, anne eğitiminin çoğunlukla (%77,1) ilkokul ve altı olmasından, dolayısıyla benzer olmasından kaynaklanabilir. Eğitimli annelerin kendi sağlık sorumluluklarını daha fazla üstleneceği düşünülerek bu annelerin çocuklarının da paralel olarak sağlık sorumluluklarının daha yüksek olacağı söylenebilir.
Öğrencilerin SYDB ile sigara ve alkol kullanmaları arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Bu durumun öğrencilerin büyük çoğunluğunun hem sigara (%75,4) hem alkol (77,4) kullanmıyor olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Öğrencilerin gelir düzeyi ile SYBD arasında istatistiksel olarak anlamlı fark vardır. Yüksek gelir düzeyi birçok çalışmada SYBD’nı etkilemiştir. Gelir düzeyi arttıkça, SYBD puanları yükselmektedir (3,7,21). Bilindiği gibi ülkemizde sosyoekonomik düzey, başta beslenme olmak üzere tüm yaşam şeklini etkilemektedir. Elde ettiğimiz sonuç, genel olarak toplumumuzun yaşam şekline uygun bir sonuçtur.
SONUÇ
Araştırmamızdan elde edilen sonuç genel olarak üniversite öğrencilerinin SYBD puan ortalamalarının orta düzeyde olduğunu göstermiştir. Bu sonuç gelişmekte olan ülkemiz açısından değerlendirildiğinde iyi kategorisine konulabilir.
Ancak araştırmamızda örneklemi üniversite öğrencilerinin oluşturduğu ve üniversite eğitiminden beklenen sağlıklı, entelektüel ve bilişsel yeteneklerin yeterince kazanılamadığı söylenebilir. SYBD nin tüm dünyada yeniden ele alındığı ve davranışa dönüştürülmesi çabalarının sürdüğü hem araştırmalardan hem medyadan görülmektedir. Bu konuda hekim, hemşire ve tüm sağlık personeline önemli görevler düşmektedir. Bireylere sağlık davranışları kazandırmada sağlık çalışanlarının önemli rolleri bulunmaktadır.
KAYNAKLAR
1. Dirican R, Bilgel N. Halk Sağlığı. II. Baskı. Bursa.
Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1993.
2. Pasinlioğlu P, Gözüm S. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin sağlık
davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 1998; 2(2): 60-68.
3. Ayaz S, Tezcan S, Akıncı F. Hemşirelik yüksekokulu öğrencilerinin sağlığı geliştirme davranışları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu. 2005; 9(2): 26-34.
4. Dickey Janick JJ. Lifestyle modifications in the prevention and treatment of hypertension, Endorc Pract. 2001; 7(5): 392-9.
5. Spradley WB. Health promotion and wellness, community health nursing concept and practice, Lippincott, 2001.
6. Bahar Z. Sigaraya karşı sağlık personeli, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi.
1993; 9(2): 87-114.
7. Erdoğan S, Nahcivan N, Esin N ve ark. Sağlığı sürdürme, sağlığı geliştirme ve hemşirelik.
Hemşirelik Bülteni. 1994; 8: 32.
8. Esin N. Endüstriyel alanda çalışan işçilerin sağlık davranışlarının saptanması ve geliştirilmesi.
Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi, 1997.
9. Altun İ. Kocaeli’nde yaşayan halkın sağlıkla ilgili tutumlarına ve sağlık yaşam biçimi davranışlarına ilişkin bir çalışma. Sağlık ve Toplum. 2002; 3: 41- 51.
10. Bagwell MM, Bush HA. Improving health promotion for blue-collar workers. Journal of Nursing Care Quality. 2000; 14(4): 65-71.
11. Sisk RJ. Caregiver burden and health promotion.
International Journal of Nursing Studies. 2000;
37: 37-43.
12. Tashiro J. Exploring health promoting lifestyle behaviors of Japanese college women:
perceptions, practices, and issues. Health Care Women International. 2002; 23(1): 59-70.
13. Pender N, Barkauskas V, Hayman L, Rise VH, Anderson E. Health promotion and disease prevention toward excellence in nursing practice and education. Nursing Outlook. 1992; 40: 106- 12.
14. Duffy E, Rossow R, Hernandez M. Correlates of health promotion activities in employed Mexican- American women. Nursing Research. 1996; 45:
18-24.
15. Weitzel MH. A test of the health promotion model with blue collar workers. Nursing Research. 1989;
38: 99-104.
16. Beşer A, Bahar Z, Büyükkaya D. Health promoting behaviors and factors related to lifestyle among turkish workers and occupational health nurses' responsibilities in their health promoting activities. Industrial Health.2007; 45(1):
151-159.
17. Tokgöz E. Kadın öğretim elemanlarının sağlığı geliştirme davranışları ve etkileyen etmenlerin değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yayınlanmamış doktora tezi.
2002
18. Baltaş Z. İngiltere'de yaşayan Türk toplumunun sağlık davranış kalıpları. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul. 1996, p. 124-135.
19. Esin N. Türk kadınlarının sağlık davranışlarının değerlendirilmesi. VI. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı. Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı. Adana.1998.
20. Lusk SL, Kerr MJ, Ronis DV. Health-promoting lifestyles of blue-collar, skilled trade, and white- collar workers. Nursing Research. 1995; 44: 20-4.
21. Kuster A, Fong C. Further psychometric evaluation of the Spanish language health promotion lifestyle profile. Nursing Research.
1993; 42: 266-9
