r A Jb OLAi I BİTİ
El
r T"
r A '
\/î
j
E G T ı y
•r.ry
7,
7,
j m a n . D o ğ u ' A k t k n i z b ö l -t^esiıuk- Viipı-kın ve i ç i n e s ü z m e b a l , e r i t i l m i ş t e r e y a ğ ı , p e k m e z v b . sıvı y i y e c e k l e r i n k o n u l a r a k s a k l a n d ı ğ ı c e r e y e b e n z e r b i r k a p t ı r . H ı z m a n ile i l g i l i o l a r a k kita|->, a n s i k l o p e d i ve s ö z l ü k l e r d e b i r k a y d a r a s t l a n ı l a m a m ı ş t ı r . A n c a k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı ' n m w e b s a y f a s ı n d a y ü r ü k ç a d ı r ı n d a b u l u nan m a l z e m e l e r d e n bırı o l a r a k adı g e ç m e k t e d i r . H ı z m a m n k a y n a k larda a r a n m a s ı ç a l ı ş m a l a r ı n a b u l u m l a v e t i n i l m e y i p , bu k a b ı n b a ş k a s ö y l e n i ş ş e k i l l e r i n i n de o l a b i l e c e ğ i d ü ş ü n c e s i ile k a y n a k l a r d a d e ğ i ş i k ya z ı l ı ş ve s ö y l e n i ş b i ç i m l e r i ile de a r a m a lar y a p ı l m ı ş , a m a h ı z m a n k e l i m e s i ile i l g i l i h i ç b i r b i l g i y e r a s t l a n ı l a m a m ı ş t ı r . Y u k a r ı d a da söv'lendiğı g i b i h ı z m a n ; i ç i n d e sıvı y i y e c e k l e r i n b i r k a ç g ü n d e n b a ş l a y a r a k b i r iki yıl s ü r e y l e s a k l a n a b i l e c e ğ i b i r k a p t ı r . D a h a ç o k d a ğ k ö y l ü l e ri ve g ö ç e b e h a y a t ı yaşayan a i l e l e r t a r a fından k u l l a n ı l m ı ş t ı r . N e z a m a n d a n b e ri y a p ı l d ı ğ ı ve k u l l a n ı l d ı ğ ı b i l i n m e m e k t e d i r . Son y i r m i o t u z y ı l i ç i n d e c a m ve p l a s t i k k a p k u l l a n ı m ı n ı n k ö y l e r e k a d a r y a y g ı n l a ş m a s ı ile y e n i l e n y a p ı l m a z o k m t ı ş , var olan eski h ı z m a n l a r da k u U a-n ı m t l a -n k a l d ı r ı l a r a k , ç ö p e a t ı l m ı ş t ı r . B a z ı a i l e l e r h a t ı r a o l a r a k b i r iki h ı z m a n s a k l a m ı ş s a da ç o ğ u a i l e b u n u y a p m a m ı ş , y a p a n l a r da s a k l a m a k tan u s a n a r a k , ya ç ö p e a t ı l m ı ş v e y a k ö y l e r e katlar g e l e n s a t ı c ı l a r a a n t i k a b i r k a p o l a r a k ü ç b e ş k u r u ş k a r ş ı l ı ğ ı n d a s a t m ı ş t ı r . H ı z m a n , k a d ı n l a r t a r a f ı n dan y a p ı l a n ve k u l l a n ı l a n b i r k a p t ı r . M ı z m a n ı n v a p ı m , s a k l a n m a ve k u l l a n ı m b i l g i l e ri yaşlı h a n ı m -D r . K e n a n R R Z U R U M Bahaşelıjr Vııv. Öğr. Uya! lardan g e n ç l e r e g e l e n e k ş e k l i m l e a k t a r ı larak d e v a m e t m i ş ve g ü n ü m ü z e k a d a r g e l m i ş t i r . F a k a t , h ı z m a n a olan g e r e k s i n m e n i n o r t a d a n k a l k m a s ı i l e e b e l e r i m i z l e b e r a b e r h ı z m a n ve o n u n y a p ı m b i l g i l e r i de y o k o l m a k t a d ı r . O y s a b u n dan o t u z k ı r k y ı l ö n c e , A d a n a ' n m ( Ş i m di O s m a n i y e ' y e b a ğ l a n m ı ş t ı r ) K a d i r l i K a z a s ı ' n m I l b i s t a n l ı ve ç e v r e d a ğ k ö y l e r i n d e p i ş i r i l e n y e m e k l e r h ı z m a n d a n a l ı n a n b i r iki k a ş ı k yağ ile y a ğ l a n ı r d ı . B u n a r a ğ m e n b a s ı l ı k a y n a k l a r d a yer a l m a y ı ş ı n a b a k ı l ı r s a h ı z m a n ç o k g e -iş o l m a y a n b i r a l a n d a , d a ğ kÖNİerinde k u l l a n ı l m ı ş t ı r . B e l k i de bu y ü z d e n ç o k b i l i n e n ve a r a n ı l a n b i r k a p o l m a m ı ş t ı r . H ı z m a n , ç i r i ş o t u k ö k ü n ü n u n u n d a n y a p ı l a n , i ç i n d e sıvı y i y e c e k l e r i n s a k l a n d ı ğ ı bir k a p t ı r . Ç i r i ş o t u ç o k e s k i d e n b e r i b i l i n e n b i r o t t t ı r . Ç i r i ş o t t ı k ö k ü n d e n e l d e edilen u n d a n y a p ı l a n h a m t ı r u n b a ş t a a y a k k a b ı ü r e t i m i o l m a k ü z e r e ç e ş i t l i y e r l e r d e ya p ı ş t ı r ı c ı o l a r a k k u l l a n ı l d ı ğ ı b i l i n m e k l e b e r a b e r , h ı z m a n y a p ı m ı b i l i n m e m e k t e dir. Ç i r i ş o t u ile i l g i l i b a z ı k a y n a k l a r d a ş ö y l e d e n i l m e k t e d i r : " Ç i r i ş o t u ( A s p h o -d e l u s r a m o s u s , Aspho-clelus m i s r o c a r g u s ) : S a n z a m b a k da d e n i l i r . B a s u r te d a v i s i n d e kulla n ı l ı r . Mafsal r o m a t i z m a s ı n a v e a ğ r ı l a r ı n a iyi g e l i r .
K o l M o r i f i ( ü s t t e k i l e r t e k m o t i f ) B o / i a / M o t i f i ( O r t a d a k i M o t i t l c r ) Gtivtlc- M o t i f i ( A l t t a k i M o t i t k - r ) S a ç k ı r a n t e d a v i s i n d e k u l l a n ı l ı r , " " ' A n a B r i t a n n i c a G e n e l K ü l t ü r A n s i k l o p e d i -s i ' n d e i-se ç i r i ş o t u n u n D o ğ u ve G ü n e y d o ğ u d a ğ l a r ı n d a y e t i ş t i ğ i y a z ı l m a k t a dır.' M a k a l e n i n yazarı ise ç ı r i ş o t u n u ç o c u k l u k y ı l l a r ı n d a g t i ç t ü k l e r i y a y l a d a , A d a n a ' n ı ı ı K a d i r l i K a z a s ı n ı n k u z e y i n e d ü ş e n T o r o s l a r d a ( A l a d a ğ l a r ) g ö r m ü ş ve t a n ı m ı ş t ı r . Ç i r i ş o t u n d a n y a p ı l a n y e m e k l e r i y e m i ş ve k e n d i a i l e s i n d e ve k o m ş u l a r ı n d a h ı z m a n ı n nasıl y a p ı l d ı ğ ı nı i z l e m i ş t i r . O b ö l g e d e , ç i r i ş o t i ı , y a y l a l a r ı n b i l i n e n ve ö z e l l i k l e b a h a r d a y e m e k y a p m a k , h a t t a t o p l a y a r a k s a t m a k i ç i n a r a n a n o t u d u r . T o r o s l a r ' d a b a h a r l a b e r a b e r k a rın a l t ı n d a n k e n d i n i g ö s t e r e n ç i r i ş o t u , aynı z a m a n d a şifalı b i r b i t k i d i r . B u btjl-g e h a l k ı , b a h a r d a ç i r i ş o t u y a p r a k l a r ı n d a n , ç e ş i t l i y e m e k l e r yapar. H a l k , ç i r i -,şotu y e m e n i n s a ğ l ı ğ a iyi g e l d i ğ i n i d ü ş ü nür. Ç i r i ş o t u y a p r a k l a r ı n ı n b a h a r d a y i y e c e k o l a r a k t o p l a n a r a k k u l l a n ı l m a s ı y a k l a ş ı k b i r a y l ı k b i r d ö n e m d i r . D a h a sonra k a r t l a ş a n ç i r i ş o t u ya]->raklan k u l l a n ı l m a z o l u r ve T e m m u z - A ğ u s t o s a y l a r ı n d a k u r t ı r ve sonra da k ö k ü n d e n k o p a rak t o z u p g i d e r . İşte ç i r i ş o t u k ö k l e r i n i n h ı z m a n y a p m a k üzere d e ş i l e r e k t o p r a k tan ç ı k a r ı l m a s ı da b u d ö n e m d e b a ş l a r . H ı z m a n y a p m a k için b a ş l a t ı l a n b i r ç a k ı ş m a n ı n evreleri ş ö y l e d i r ; Birinci aşama: Ç i r i ş o t u k ö k l e r i n i n t o p r a k t a n ç ı k a r ı l m a s ı d ı r . Ç i r i ş o t u n u n el p a r m a k l a r ı n ı a n d ı r a n k ö k l e r i T e m m u z A ğ u s t o s a y l a r ı n d a t o p r a k t a n ç ı k a r ı l a r a k t e m i z l e n i r .
ikimi aşama: Ç ı k a r ı l a n k ö k l e r iki taş a r a s ı n d a e z i l i r . ( B u a ş a m a g ü n ü m ü z d e k i b i f t e k d ö v m e y e b e n z e r b i r a ş a m a d ı r . ) Üçiincii aşama: E z i l e n k ö k l e r b i r b e z ü z e r i n e s e r i l e r e k g ü n e ş t e k u r u t u l u r . Dörch'iııcıi aşama: E z i l e r e k k u r u t u l m u ş olan k()kler biraz u f a l a n d ı k t a n s o n r a ters ç e v r ı l m a ş o l a n y u t k a s a ç ı n ı n i ç i n d e k a h ve r e n g i b i r g ö r ü n ü m a l ı n c a y a k a d a r k ı z a r t ı l ı r .
Beşinci aşama: K ı z a r t ı l m ı ş o l a n b u p a r ç a l a r ya el d e ğ i r m e n i n d e ç e k i l e r e k veya s o k u d e n i l e n taş o u y u k l a r ı n d a dti-v ü l e r e k un h a l i n e g e t i r i l i r .
Altıncı aşama: H ı z m a n k a l ı b ı n ı n ha z ı r l a n m a s ı d ı r . H ı z m a n k a l ı b ı için iki m a l z e m e k u l l a n ı l ı r . B u n l a r : a ) Y e t e r l i m i k t a r d a b e z . b ) K a l ı b ı n i ç i n e d o l d u r u l a c a k a ğ a ç ç ü r ü ğ ü , k e p e k veya b ı ç k ı t a l a ş ı . K a l ı p ı ç m k u l l a n ı l a c a k b e z p a r ç a s ı , ö n c e y a p ı l m a k i s t e n i l e n h ı z m a n ı n b ü N ' ü k l ü -ğ ü n e g ö r e , b i ç i l i r ve d i k i l i r . S o n r a h a z ı r lanan a ğ a ç ç ü r ü ğ ü , k e j t e k v e \ a talaş b u k a l ı b ı n i ç i n e s ı k ı c a d o l d u r u l u r . H a t t a e l l e s ı k ı ş t ı r m a y e t m e z ise o k l a v a i l e b a s t ı r ı l a r a k t a l a ş ı n t o r b a n ı n i ç i n d e i y i c e s ı k ı ş m a s ı s a ğ l a n ı r . Yedinci aşama: H ı z m a n h a m u r u n u n y o ğ u r u l m a s ı d ı r . H a z ı r l a n m ı ş olan ç i r a -ş o t u u n u b i r l e ğ e n i n i ç i n d e su ile k a r ı -ş t ı r ı l a r a k yufl<a h a m u r u g i b i iyice y o ğ u -r u l u -r . H a m u -r y e t e -r i n c e y o ğ u -r u l u p , ya p ı ş m a k ı v a m ı n a g e l d i k t e n s o n r a , y o ğ u -rulan h a m u r , b e z e l e r h a l i n d e p a r ç a l a r a a y r ı l ı r . Sekizinci aşama: H a z ı r l a n a n b e z e l e r b i r t a h t a ü z e r i n d e iki üç m i l i m k a l ı n l ı ğ ı n d a a ç ı l a r a k k a l ı b ı n ü z e r i n e y a p ı ş t ı r ı l ı r . Y a k l a ş ı k b i r iki a v u ç b ü y ü k l ü ğ ü n d e açılan b e z e l e r , baş aşağı t u t u l a n h ı z m a n k a l ı b ı n ı n t a b a n ı n d a n b a ş l a n a r a k k a l ı b ı n ü z e r i n e y a p ı ş t ı r ı l ı r . S o n r a d i ğ e r b e z e l e r a ç ı l ı r ve y a p ı ş t ı r m a işi t a b a n d a n g ö v d e ye d o ğ r u d e v a m eder. B u iş, k a l ı b ı n t a - j'^j^ m a m ı k a p l a n ı n c a y a k a d a r sürer. B u s ı r a -da b e z e l e r d e n o l u ş a n a ç m a l a r ı n u l a k y e r l e r i n i n i y i c e b i t i ş t i r i l m e s i ve b i r i b ı r -l e r i n e s ı k ı c a y a p ı ş t ı r ı -l m a s ı g e r e k i r . K a l ı b ı n üzeri t a m a m e n k a p l a n d ı k t a n s o n t a b u n o k t a d a y a p ı l a c a k b a ş k a b i r i ş l e m ; h ı z m a n ı n k u l p l a r ı n ı n t a k ı l m a s ı d ı r . K u l p l a r , iki p a r m a k g e n i ş l i ğ i n d e , h ı z m a n ı n o m u z u i l e b o ğ a z ı a r a s ı n a u l a ş a b i l e c e k u z u n l u k t a i k i y e üçe k a t l a n a r a k k a t l a n ç i r i ş h a m u r u i l e b i r i b i r i n e y a p ı ş t ı r ı l m ı ş b e z p a r ç a l a r ı n d a n y a p ı l ı r ve h ı z m a n ı n o m u z u i l e b o ğ a z ı a r a s ı n a g e r i l e r e k y a p ı ş t ı r ı l ı r . S o n r a üzeri ç i r i ş h a m u r u ile k a p l a n ı r . B u n d a n s o n r a k i a ş a m a h ı z m a n ı n k u r u m a y a b ı r a k ı l m a s ı d ı r . H ı z m a n , k a l ı p t o r b a s ı n ı n a ğ ı z y e r i n d e n b a ğ l a n a n b i r i p l e g ü n e ş l i b i r yere a s ı l ı r ve k u r u m a s ı b e k l e n i r . B u s ü r e h a v a n ı n s ı c a k l ı ğ ı n a g ö r e ü ç , ciört g ü n a l a b i l i r . Dokuzu nen aşama: K a l ı b ı n ü z e r i n e i k i n c i k a t h a m u r u n v u r u l m a s ı d ı r . B i r i n c i k a t ı v u r u l a n h ı z m a n üç d ö r t g ü n k u r u d u k t a n sonra ç i r i ş o t u u n u t e k t a r y o ğ u r u l a r a k h ı z m a n ı n ü z e r i n e i k i , üç m i l i m l i k a ç m a l a r t e k r a r y a p ı ş t ı r ı l ı r . B u rada da d i k k a t e t h l c c e k h u s u s ; ileritle o l a b i l e c e k a k m a y ı ( i n l e m e k için i k i n c i
ek y e r l e r i n i n b i r i n c i ek y e r l e r i n i n ü z e r i n e d e n k g e l m e m e s i ve ek y e r l e r i n i n ç o k d ü z g ü n o l a r a k b i r l e ş t i r i l m e s i d i r . Onuncu alnına: H ı z m a m n ü z e r i n e n a k ı ş l a r ı n ı n y a p ı ş t ı r ı l m a s ı d ı r . H ı z m a m n ü z e r i n e son k a t a ç m a lar y a p ı ş t ı r ı l m a d a n ü n c e , h ı z m a m n b üy ü k I ü ğ ü n e g ö r e , m ü m k ü n s e b e y a z k a ğ ı t t a n n a k a ş l a r ı k e s i l i r . B u n a k ı ş l a r k i l i m n a k ı ş l a rını a n d ı r ı r . N a k ı ş l a r h ı z m a m n ü z e r i n d e y a p ı ş t ı r ı l a c a k l a r ı b ö l g e y e g ö r e k e n d i a r a l a r ı n d a g ö v d e n a k ı s ı , o m u z n a k a ş ı , b o ğ a z v e y a b o y u n n a k ı s ı ve k o l n a k ı s ı g i b i g r u p l a r a a y r ı l ı r l a r . B i r h ı z m a n için b ü t ü n n a k ı ş l a r çift o l a r a k k e s i l i r ve g ö v d e n i n iki y a n ı n a s i m e t r i k o l a r a k y a p ı ş t ı r ı l ı r . N a k ı ş lar h ı z m a m n b ü y ü k l ü ğ ü n e g ö r e h a z ı r l a n ı r . H a z ı r l a n a n n a k ı ş l a r i k i n c i k a t a ç m a l a r ı n y a p ı ş t ı r l m a s m -dan s o n r a h e n ü z n e m l i o l a n y ü z e y i n ü z e r i n e y a p ı ş t ı r ı l ı r ve h ı z m a n t e k r a r k u r u m a k ü z e r e g ü n e ş l i b i r yere a s ı l ı r . On birinci cıvama: H ı z m a n a s ı l d ı ğ ı y e r d e y e t e r i n c e k u r u d u k t a n s o n r a i n d i r i l e r e k , k a l ı b ı n i ç i n e d o l d u r u l a n m a l z e m e b o ş a l t ı l ı r ve k a l ı p bezi h ı z m a m n iç y ü z ü n d e n s ı y r ı l a r a k ç ı k a r t ı l ı r . On ikinci avuntu: H ı z m a n y a p ı m ı n d a en son a ş a m a d ı r . B u n o k t a d a h ı z m a m n ağzı d ü z e l t i l e r e k k a p a ğ ı hazırlanır. H ı z m a n k a p a ğ ı , k a l ı n c a b i r t a h t a p a r ç a s ı n dan veya c e v t d e m l e n k a l ı n ç a m k a b u k l a r ı n d a n y a p ı l ı r . K a p a k da y a p ı l d ı k t a n s o n r a a r t ı k h ı z m a n k u l l a n ı m a hazırdır. E v h a n ı m l a r ı g ü n d e l i k o k ı r a k k u l l a n a c a k l a r ı y a ğ ı koycİLiklan h ı z m a n l a n m e l l e r i n i n a l t ı n d a t u t a r , h e r g ü n b i r kaç kez o n a u z a n ı r l a r . Y e n i y a p ı l m a ş b i r h ı z m a m n hoş b i r k o k u s u v a r d ı r . B u k o k u , ilk y ı l larda i ç i n e k o n u l a n b a l , y a ğ v e y a p e k m e z e de siner. B a z ı l a r ı b u k o k u y u s e v m e z l e r . A m a , b e n c e , h ı z m a n a ruh veren b u k o k u d u r . B u k o k u h ı z m a m n c a n l ı l ı ğ ı d ı r . H ı z m a n l a k u l l a n ı c ı sı a r a s ı n d a s e v i m li b i r b a ğ o l u ş u r . H ı z m a n , h e r y e r d e k o r u n u r ve k o l l a n ı r . Y a p ı m ı b ö y l e olan h ı z m a n , iyi b a k ı l ı r s a 1 0 , 15 s e n e yaşar. İ ç i n e e r i m i ş t e r e y a ğ ı v e \ a bal k o n u l a n h ı z m a n g ö ç e b e e v l e r i n d e , ç a d ı r ı n veya d a m ı n h i m i n d e k o r u n u r . H a t t a eve g e l e c e k y a b a n c ı l a r t a rafından g ö r ü l m e m e s i için üzeri b i r b e z v e y a ç u l p a r ç a s ı ile ö r t ü l ü r . B u n d a a m a ç ; B i r y a n d a n g ö r e n l e r i n g ö z ü k a l m a s ı n g e l e n e ğ i , b i r b a ş k a n e d e n de h ı r sızların g ö r m e s i n i e n g e l l e m e k t i r . Ç ü n k ü ; b u n d a n k ı r k e l l i yıl ö n c e , b e l k i o n dan da d a h a ö n c e k i y ı l l a r d a da b i r e v d e n yağ ve bal g i b i k ı y m e t l i y i y e c e k l e r i ç a l m a k i s t e y e n h ı r s ı z l a r eve g i r e r s e i l k işi e v d e h ı z m a n a r a m a k o l u r d u . H ı z m a m n zarar g ö r m e s i n i ö n l e m e k i ç i n en ç o k d i k k a t e d i l m e s i g e r e k e n h u s u s su ile t e m a s e t t i r m e m e k t i r . Z a m a n l a n a -k ı l ş a n e s -k i r , ü z e r i n d e -k ı l c a l ç a t l a -k l a r o l u ş u r . A m a o, s a h i b i n e h i ç zarar v e r m e den k e m i k l e ş e n g ö v d e s i ile h i z m e t i n e d e v a m e d e r . H ı z m a n , n e m i y ü k s e k b ö l g e l e r d e , a p a r t m a n l a r ı n b o d r u m k a t l a r ı n d a y a ş a y a m a y a n b i r k a p t ı r . Ö ğ r e n c i l i ğ i m d e i ç i ne e r i n i k yağ k o n u l a r a k b a n a g e t i r i l e n bir h ı z m a m n İ s t a n b u l ' u n B e ş i k t a ş s e m t i n d e , IVlaçka'da k a l d ı ğ ı m b o d r u m k a t t a , b o z u l d u ğ u n a ş a h i t o l d u m . İ ş t e b u y a z ı ; y o k o l m a y a yüz t u t a n ve b i r d a h a da h i ç d i r i l t i l e m e y e c e k o l a n b i r g e l e n e ğ i n ve k a b ı n y a p ı m ve k u l l a n ı m ö y k ü s ü d ü r . B u k ü l t ü r ü n h i ç o l m a z s a b i r m a k a l e d e y a z ı l ı o l a r a k k a l m a s ı a m a c ı i l e k a l e m e a l ı n m ı ş t ı r . • l l ı z m a n
KAYNAKÇA:
"'AııaJol. Cemal. Şifalı Bitkiler ve Şifalı Sular Ansiklopedisi. lstaııt?ııl:Türkmen Kita pevi.1995. S. 100
''Aua Brilanniea Genel kiiltiır
Aruiklopedı-,17. İstanbul:Ana Yayıihilık A.Ş.re Encyclo
