DBB126 Sözcük Anlambilimi Anlam Türleri (Leech, 1974)
7. Konusal anlam
Konusal anlam, dizisel ifadeler arasındaki dizimsel ilişkilere dayanır. Konusal anlam dizimsel ilişkilerde her dilsel ifadeye konusal rol yükler.
(1) Ali eve geldi.
Ali’nin söz konusu dizimsel ilişkide, konusal anlama ilişkin bir görevi vardır.
(2) Ali eve geldi.
(3) Masa eve geldi.
(4) Cam kırıldı.
Katılımcı konusal rolleri
Mantıksal aktörler (logical actors)
KILICI/EDİCİ (agent)–Yüklem tarafından anlatılan işi bilerek ya da isteyerek yapan. Birincil edici.
Polis hırsızı yakaladı.
Ali eve gitti.
PASİF KILICI (author)
Eylemin birincil edicisi, doğrudan kılıcının tüm özelliklerine sahip ama eylemin doğrudan nedeni değil.
Güneş ekinleri sararttı.
ARAÇ (instrument) – işin, devinimin yapılmasına sebep olan. Araç kılıcı ve pasif kılıcının aksine duruma katılmak için bir eyleme maruz kalır. Enerji kaynağı dışındadır.
Ali ekmeği bıçakla kesti.
Boyacı duvarı fırçayla boyadı.
Kasap eti satırla parçalıyor.
Mantıksal alıcılar (logical recipients)
ETKİLENEN (patient) – Yüklem tarafından anlatılan işe maruz kalan, bu işten etkilenen işten etkilenen. (Bir etkiyle değişim, ya da doğrudan etkilenme)
Çocuk kuşu yakaladı.
Asit yağmurları ormanları yok edecek.
DENEYİMCİ (experiencer) – Yüklem tarafından anlatılan (ruhsal) bir durumdan duygusal ve algısal olarak etkilenen.
İçsel özelliğe dayalı etkilenme.
Bebek uyuyor.
Babam yaşlanıyor.
YARARLANICI (benefactive) – Yüklem tarafından anlatılan iş, oluş ya da durumdan yararlanan. Bir başkasının eyleminden ortaya çıkan olaylar (eylemler ve durumlar ya da varlıklar)
Ayşe Ali’ye kazak örüyor.
İşçiler patrona çalışıyor.
Uzamsal roller (spatial roles)
1
Başlangıç noktası, varış yeri, yer değiştiren varlık üzerinden bir tartışma kurulur.
KONU theme – Bir devinimde, bir oluşta yer alan ama onlardan etkilenmeyen.
Ali memleketi özlüyor.
Erol sevgilisini düşünüyor.
KAYNAK (source) – Yüklem tarafından anlatan devinimin başlangıcında, çıkış yerinde bulunan.
Gemi kıyıdan ayrıldı.
Kadın çatıdan atladı.
HEDEF (goal) – Yüklem tarafından anlatılan devinimin yönü üzerinde olan.
Ali kitabı Ayşe’ye yolladı.
Fırtına denize yöneldi.
Katılımcı Olmayan Konusal Roller (Nonparticipant roles)
Bu roller, yüklemlemenin (predication) içsel seçiminden daha çok çevresel bağlamından türeyen rollerdir.
YER (locative) – iş, oluş, durumun gerçekleştiği konum, uzam.
Ali Ankara’da oturuyor.
Otobüs durakta bekliyor.
NEDEN (reason)
Depresyona girdiğini düşündüğü için ilaç kullanıyor.
Camı kırdığı için Ali’yi azarladı.
AMAÇ (purpose)
Dil konusal olarak yüklemlemenin sonucunda ortaya çıkacak ya da çıkma olasılığı olan durumu da kodlayabilir. Bu durumdaki konusal rol “amaç”tır.
Doktora sağlık kontrolü için gittim.
Karşılaştıralım:
(5) Ali masayı eve getirdi.
(6) Masa eve geldi.
Karşılaştıralım:
(7) Ali Ayşe’yi seviyor.
(8) Ayşe yemeği pişirdi.
(9) Yemek pişti.
2
Alıştırmalar:
1. Hangi anlamda kullanılmıştır?
(10)Ali kapıyı kapattı (11)Ali perdeleri kapattı (12)Hayata gözlerini kapattı
2. Aşağıdakiler neden birbirinin dizimsel karşılığı değil?
(13)Topu tutmak (14)Topu patlatmak
3. Aşağıdaki sözcüklerin konusal anlam değerleri aynı mıdır?
(15)Arabalar tırla Ankara’ya geldi.
(16)Ali arabaları yıkadı (17)Ali arabaları çok sever.
4. Hangi anlamda kullanılmıştır?
(18)Adam kapıyı açtı.
(19)Hava açtı.
5. Hangi anlamda kullanılmıştır?
(20)Adam elini masaya vurdu.
(21)Ağacın gölgesi masaya vuruyor.
6. Hangi anlamda kullanılmıştır?
(22)Adam taşı suya attı.
(23)Adam lüzumsuz eşyaları attı (24)Ali attı (ama tutturamadı).
(25)Elbisenin dikişleri attı.
3
