Arjantin, Kolombiya, Şili Sosyal
Güvenlik Sistemi
• Arjantin’de hükümet, 1990’lı yılların başında
özelleştirme ve ekonomide liberalleşme çabaları çerçevesinde bir takım tedbirler alınmıştır.
• Bunlardan biri 1993 yılından itibaren çalışanlara kamu katkılı emeklilik programı ile özel bireysel emeklilik programı arsında bir tercih sunulmasıdır.
• Özel emeklilik programı ise bir emeklilik fonu
yönetim şirketine yapılan bireysel katkılara ve bu katkıların getirisinden yönetim giderlerinin
düşüldüğü ücrete dayalıdır.
• Kamu ve özel ayak arasında tercih yapmayan işçiler otomatik olarak özel ayağa geçmiş
olmaktadır.
• Şili’den farklı olarak, hem işçiler hem de
işverenler Arjantin emeklilik sistemine katkıda bulunmaktadırlar.
• Arjantin’de 1994 yılından itibaren uygulaması
başlatılan zorunlu özel bireysel emeklilik modeli, kamu emeklilik sistemini tamamlamaktadır.
• Kabul edilen yeni reform kanunun çıkarılmasına esas iki önemli nokta;
• reformdan hemen önce PAYG (pay as you go) sisteminin iflas etmiş olması ve yakın gelecekte sistemde yer alan fonların yeterli olmayacağıdır.
• Yeni sisteme göre kamu emeklilik sistemi temel emekliliğe esas olup özel emeklilik modeliyle bütünleştirilmektedir.
• Reformun en önemli özelliği, 1994 yılında faaliyete geçen özel emeklilik fonlarının kurulmasıdır.
• En düşük emekli olma yaşı yükselmiştir.
• Buna göre reform öncesi erkekler için 64,
• kadınlar için 59 olan emeklilik yaşı
• 2001 yılından itibaren sırasıyla 65 ve 60’a yükseltilmiştir.
• Yeni sistem kamu-özel sektör karışımından oluşan ikili bir yapıya sahiptir.
• İkinci yapı ise iki kısımdan oluşmaktadır.
• Birincisi yetki verilmiş özel şirketlerin yönettiği tamamen katılımcıların finanse ettiği sistem (AFJP- Özel Emeklilik Fonu),
• diğeri ise devletin yer aldığı ve yönettiği eski
sisteme benzer işçilerin %11’lik katılımı ile finanse edilen sistemdir.
Kolombiya Sosyal Güvenlik
Sistemi
• 1994 yılına kadar Kolombiya’da tüm çalışanlar için çok parçalı bir sosyal güvenlik sistemi
bulunmaktaydı.
• Bu yapı, yolsuzluk, etkinsizlik ve yetersizlik
nedeniyle çok maliyetli olmaya başladığından, emeklilik maaşı ödemelerinde uzun gecikmelere yol açmıştır.
• Prim ödemelerinden kaçış ve
• ödemelerin gecikmesi,
• ücretlerin düşük beyan edilmesi,
• yüksek idari maliyetler,
• kurum fonlarının etkin değerlendirilmemesi gibi faktörler sistemin tıkanma noktasına gelmesinde önemli etken olmuştur.
• Bu durum sistemin sorunları ile birlikte, mevcut sistemi özel sistem ile değiştirmek için yeniden yapılandırma çalışmalarını gerekli kılmıştır.
• Özel bireysel emeklilik modeli, kamu emeklilik sisteminin alternatifi olması yanında iki
sisteminde birbiriyle rekabet etmesini amaçlamaktadır.
• Bu çerçevede reform, yeni bir yapıya kavuşmuş ve önceki kamu programı ile birlikte özel emeklilik
programını başlatmıştır.
• Yeni sistemdeki zorunluluk esası, her bireyin tercihine bağlıdır.
• Yeni özel emeklilik modeli, Şili modelinin
özelliklerinin çoğuna sahip olmakla birlikte bir takım farklılıkları da içermektedir.
• Örneğin işgücüne yeni katılanlar da dahil olmak üzere tüm sigortalılar, 3 yılda bir olmak üzere bu iki programdan birini seçme serbestliğine sahiptir.
Şili Sosyal Güvenlik Sistemi
• 1981 yılında Şili hükümetince sosyal güvenlik sorununa kesim çözüm getirmek amacıyla özel sektör tarafından yönetilecek olan Emeklilik Tasarruf Hesabı sistemine geçilmiştir.
• Daha öce kamu emeklilik sistemini uygulayan Şili, reform sonucu özel yönetimli ve bireysel tasarruf hesabına dayalı emeklilik sistemine geçmiştir.
• Bu modelle kamu emeklilik sistemi tasfiye edilerek, özel emeklilik fonları kurulmuştur.
• Yeni özel emeklilik sistemi, mevcut çalışanları eski sistemden ayırarak yeni sisteme katılma
konusunda serbest bırakmaktadır.
• Yeni sistemde, ilk defa çalışmaya başlayan işçiler kendi bireysel emeklilik hesaplarında tasarruf yapmak zorunda bırakılmıştır.
• Ülkede zorunlu olarak öngörülen bireysel emeklilik sistemi, özellikle liberal iktisatçılar
tarafından sosyal sigortalara alternatif bir model olarak değerlendirilmektedir.
• Yeni sistemde (bireysel tasarruf hesabı)
emeklilik maaşları (yaşlılık, sakatlık, dul, yetim maaşları) daha önce uygulanan kamu emeklilik sistemine (pay-as-you-go) göre %50-100 arasında değişen oranlarda daha fazladır.
• Şili deneyimi, dünyanın birçok ülkesi için örnek niteliğinde bir model olup, ABD’de bile, 60 yıldan beri uygulanan sosyal
güvenlik sisteminin özelleştirilmesine ilişkin ciddi tartışmaların başlamasına neden olmuştur.
• Bireysel özel yönetimli tasarruf hesabı emeklilik sisteminin esası, bireysel kapitalizasyona, yani toplanan fonların özel yönetim elinde toplanması ve bu yönetimin işçi fonlarının idaresinde söz sahibi olmasına dayanmaktadır.
• Bu sistemde, asgari emeklilik aylığı devlet tarafından
garanti edilmekte ve işçinin ücretinden %10-20 oranında yapılan prim kesintileri işçinin hesabına yatırılmaktadır.
• Yeni sisteme göre, erkekler 65, kadınlar ise 60 yaşında emekli olabilmektedir.
• İşçinin hesabında biriken tutar, faizleri ile birlikte işçilerin emekliliği esnasında toptan geri verilmektedir.
• Sistemdeki fonlar, birbirleri ile rekabet eden Fon Yönetim Şirketleri (AFP) olarak adlandırılan özel şirketler tarafından yönetilmekte ve emeklilik kanununda gösterilen çeşitli yatırım araçlarında
değerlendirilmektedir.
• İşçinin hesabındaki fon, AFP’den bağımsız olup, AFP adlı özel yönetim şirketlerinin iflas etmesi halinde bile işçimin fondaki hesabı bundan etkilenmemektedir.
• Ayrıca işçi, fonunu başka bir yatırım şirketine de devredebilir.
• Şili modeli dünyada pek çok ülke açısından örnek bir model olarak görülmekle birlikte,
• ülkede özellikle özel emeklilik sisteminin işleyişi bakımından düşük gelirli kesimler yönünden
yeterli gelir desteği sağlamadığına yönelik tartışmalar başlamıştır.
• Şili Hükümeti, kısa bir süre içinde sosyal güvenlik sisteminde devlete daha büyük bir rol veren ek bir sistemi uygulamayı planlamaktadır.
• Bu çerçevede özel emeklilik sistemine ek olarak devlet tarafından toplumda emeklilik primi
ödeyemeyen yoksul kişilere yönelik minimum bir emeklilik ödemesini garanti eden bir
düzenlemeye gidilmesi hedeflenmektedir.
• Sonuçta Şili modelinin uygulama sonuçları;
• sermaye piyasasının gelişmesine katkıda bulunması açısından olumlu görülmekle birlikte,
• devlet bütçesi üzerindeki yükün daha da ağırlaşmasına ve
• alt gelir gruplarına yönelik üst gelir gruplarından geliri yeniden dağıtıcı mekanizmaların tam işlememesine
• yol açmasından dolayı olumsuz bir etki yaratmıştır.
Yararlanılan Kaynak:
Haluk Egeli, Parafiskalite ve Parafiskal Yükümlülükler
