TürkDUleriAraştırmaları1991:205-W
Der tilrkische Buddhismus in der[apanischen Forschung.Herausgegeben von Jens Peter Laut und KIaus Rôhrborn, Otto Harrassowitz . Wiesbaden. 1988,
vm
+
119 s. (101-117tıpkıbasım),Japonya'daki Türkolojiçalışmalarıbir hayli eskileredayanmaktadır.
n.
DünyaSavaşı sonrasıJaponya'daki TürkolojiçalışmalarıShirô HattoritarafındanTDAYB 1973-1974'te ele alınmıştı.'Son olarak da Urnemura-Hayashitarafındanbir kaynakçahazırlanmıştır.' Hattori 'nin makalesinde, Türkçe ve diger Altay dilleri üzerineyapılan karşılaştırmalı çalı şmalar,Türk dilleri üzerineyapılandulbilimi ve filolojiçalışlaları,Türk dillerininöğre timiçalışmalarıve Nojiri Gölü'ndeki AltayistikKurultayı özetlenmiştir.Sonda da bu ça-lışmaların kaynakçasını vermiştir. Hattori'nin makalesi,n.
DünyaSavaşı sonrasınıve Türkolejiye (bağlantılıolarakAltayistiğe)ait çalışmalari kapsamaktadır. Laut ve Röhrbom'un derlemesiyse,ağırlıklıolarak, ilkçalışmalardangünümüzeJaponyada, Eski Türk Budizmi üzerineyapılan çalışmaları kapsamaktadır.Tabiikısada olsa tarih ve dil-bilimçalışmalarındansözedilir. Ancak kaynakçada Uygurca ve Budizm üzerineçalışan araştırmacılarınyapıtlarınayer verilir.Derlemeninbaşında,Röhrbom ve Laut'unkısabirönsözüyeralır(Vorwort, VIT-VllI). Daha sonra Röhrbom'cahazırlanan"Japonya'daki Türk Filolojisi ve Dilbilimi (Türkische Philologie und Sprachwissenschaft in Japan: 1-26)"adlı geniş tanıtım yazısıgelir. Söz ko- nusu yazının "Giriş"(1. Einführung) bölümünde kısaca,bir bilim dalıolarak Ttli:kolojinindoğuşuvegelişimine değinilir.
Daha sonra, "Ortaasya'daki Japon AraştırmaGezileri"ne (2. Die japanischen Zentralasien-Expeditionen) yer verilirerek ilkçalışmalardanve ilkaraştırmacılardansöz
edilir.
3. bölümde ilkaraştırıcılardan"Zuichô Tachibana ve Japonya'da Türk Filolojisinin Başlaması"(3. ZUICHÖ TACHIBANA und der Beginn der türkisehen Philologie in Japan)
hakkındabilgi verilir. Buna göre, 1912 ve 1913yıllarında,üçüncü inceleme gezisinde
Kuan-wu-liang-shou-ching(*Amitfıyur-dhyÔ.11lJ-sUlra) adlıeserinUygıırcaçevirisibulunmuş veYlD'unlanmıştır.Daha sonra eserin 1979'da, Kudaratarafındanyeni biryayimı yapıl mıştır.
4. bölümde "Koleksiyonlar veAraştırma Kurumları(4.Sarnın1ungenund Forschung-institute)"
hakkında
bilgi verilir. Bunlardan en önemlileri Kyôto'daki (Ryiikoku üniver-sitesi) koleksiyondur. BunundışındaJaponya'daki müzelerde üç küçük koleksiyon daha vardır.1S.Hattori, "The Studies of the Turkic LanguagesinJapan After Wodd WarJI",TDAYB 1973-1974 (Ankara 1974): 25-57;İkincikezyayımıiçinbak.Der türkische Buddhismus•..,s. 14, dipnot 96. 2 Umemura-hayashi: "Japonya'da TürkolojiÇalışmaları",TDAYB1985 (1989): 211-254.
206
TANITMALALAR5. bölümde BudabilimcilerdenUygurca üzerineçalışanlar hakkındabilgi verilir (5. Die buddhologische Richtung). Bunlardan,Ryükokııüniversitesindeöğretimüyesi olan Juten ODA (d. 1935) 'Zen Budist'tir. Toyôhashi üniversitesinde de Profesör olan J.oDA, ayın
za;..manda "Budist Uygarlığı AraştırmaKurumu" (Bukkyô bunka kenkyfisho)nun da üyesidir. Kogi KUDARA (d. 1945) ise Ryiikoku üniversitesinde Budabilimi (Buddhologie) profesö.,rüdür, Özelçalışma alanıysaUygurca Abhidharma metinleridir. Devamla heriki
araştırmajcınınçalışmalarındansözedilir.
Konununtarihiyönünün elealındığı6. bölümde (6. Die historische Richtung) Tôru HANEDA (1882-1955), Masao MoRI (d, 1921), Takao MORIYASU (d. 1948), Hiroshi
UME-MURA(d1946) ve Nobuo YAMADA (d. 1920)'mnçalışmaları hakkındabilgi verilir. 7. bölümde dilbilimiçalışmaları eİe alınır(7. Die Sprachwissenschaftliche Richtung). Japonya'da Türkolojiyi dilbilimi yönündegeliştirenve bu konuda bilgi veren Shiro HAT-TORI'dir(d1908). Özelde Tatareayla ilgilenen Hattori,diğerAltay dilleri üzerine deçalış malaryapmıştır,Shibata, Koboyashi-SatôileMurayama'nınçalışmalarıüzerinde dekısa ca durulur (buaraştırıcıların çalışmalarıiçin bak.TDAYB1973-1974).Belleten'deikiisim Hattori'ceunutulmuştur: AslındaSinolog olan veMoğolcaylaTangutça üzerine de
ça-lışmışolan Juntarô ISHIHAMA (1888-1968), RadloffunKuan-ki-imPusar'ının da1ıa doğru
birtanımlamasınıve çevirisini deyapmıştır,
"KôbeŞehri YabancıDiller Yüksekokulu"(Kôbeshigaikokugo daigaku)nda profesör olanMasalıiroSHÖGAITO,değişikkonulardayazılmış Uygurca metinler üzerindeçalış maktadır(özellikle
Agama
metinleriüzerinde).8. bölümdeyse metin çevirileri ve açıklamalarıüzerinde (8. Bemerkungen zu den übersetzenTexten), KUOARAve SHÔGAITO'nunçalışmalerıüzerindedurulur.
9. ve son bölümde, Japonya'da Uygurcaüzerindeyapılan çalışmalannlistesi verilir. Röhrborn'un butanıtım yazısındansonraKudara'nıniki,Shôgaito'nun da birçalışma sınınAlmanca çevirileri yeralır. Kitabınsonunda da ilgiliçalışmaların tıpkıbasımları var-dır(100-119).
KudarailkmakalesindeAbhidharmakosa-sôstrayorumu üzerinde durur (Über den
Chin-hua-ch'aogenannten KommentardesAbhidharmakosa-sôstra:27-33).Aslı İsveç
Et-noğrafyaMüzesi'nde saklanan metin, Sanskrit ve çincekarşılıklarıylabirlikte elealınır. Shôgaito'nun ikinci makalesi Uygurca Saddharmapundarlka-Slltra yorumu üzerinedir (34-55). Malzemelertanıtıldıktansonra örnek üç metinparçasının,doldurmalarla birlikte, yazıçevrimi.çevirisi veaçıklamalarıyeralır. Da1ıasonra Uygurca çeviri üzerinde durulur, sonuç olarak da Tunhuang'da bulunan Budist metinlerin temelde Çin Budizmine aitolduğu
belirtilir. _
Shôgaito ise üç küçükAvadanametnini çevirisi veaçıkİamalarıylabirlikteyayımlar.3
Kısabir"Sunuş'fansonra"Giriş"bölümünde, manzum olan metinleriniçeriğive biçimi üzerinde duru1ur.4Dil özelliklerikısınındaysa,metninyazınıözellikleri ve ilginç yeni
ya-3Bu konuiçin bak. O.F.Sertkaya,"AbidarimKoşavardi Şastr",TDAYB1982-1983(1986): ;249-250.. 4Şiirlerin tanımıiçin bak. O.F.Sertkaya,"EskiTürkŞiirinin KaynaklarınaToplu BirBakış",Türk
TANJTMALALAR
207
pılarüzerinde durulur. Buna göreşusözeüklerdeikiÜI1SÜZ(CC)arasında, diğermetinlerden farklıolarak, ünlü tUremesi söz konusudur:uturu<utru'karşı',oturug<otrug'ada' ve tamsuk<tatısuk'seçkin, kusursuz,değerli'. Ancak buradakiuturusözcüğünde,orta hecede görülen-u-türerneolmayıp sözcüğünkökeniyle ilgili, asli olabilir; bunun içinkrş,Mo. uğtu- 'karşılaşmak'- Ma. okdo-'karşılamayagitmek' - Tü. (Uyg.)utru'karşı,-adoğru'<*uturu <utur-u,T.Tekin, "On TürkçedeÜnsüzYitiıni",TDAYB1977, s. 37. Benzer içtUreıne(Vokalepenthese)örneğiolarak Mo.tetürü<Uyg.tetrü'yanlış'verilir. Clauson ise busözcüğü*tetür-eyleminin 'Gerundium'şekli saymaktadır(bak. ED 459a).
Morfemleraçısındanyenişekllleregelince, metinde-gülşeklindebir ek geçer. Bu ek, eylemadı(Verbalnomen) yapan-güilekoşaç(Kopula)ol'danoluşmaktadır,Seyrek olarak karşılaşılan bu ek 'yükümlülük, (yapılması) gereklilik' ifade eder: sözlegül '(insan) söylemeli', benzer örnek içinkrş.Totenbuch,s. 247b. Totenbuch'taherikişekilde yer alırsôzlegü olvesözlegül(Shôgaito'nun notu).Başkabir morfem de,Alttürkische Grammatik'te(s.94)ançatakin, ançatateminyapılarındagörülen+çata/+çete
«
küçültmeeki+ça/+çeartı,bulunma durumu eki +ta/+te,Shôgaito'nunaçıklaması)ekidir. Bu ek, Shôgaito metnindetegmiş'tesısonra da gelir:tegmişçete.
Sözcükbirleşirnörnekleri: intki<in"alt taraf'+teki; ide1]<idi+netı, (krş, ETŞs. 142146, 19860, Shôgaito'nun notu).
Daha sonra Sanskrit sözcüklerin Uygurcadakişekilleriyleilgili seskurallarıverilir (s.66). Devamla metinde 'Kundoku' yöntemiyle okunan çinceideogramlarınUygurca karşılıklarıve 'Ondoku' ile bu ÇinceideogramlarınGilessözlüğündekiyerleri belirtilir (s.68-69).5
m.
bölümdeyse metin, çeviri ve açıklamalaryeralır(s.70-99). Uygur harfli metinde Çince ideogramlarlayazılmışibareler kundoku yöntemiyle okunarakyazıçevriminde Uygurcakarşılıklarıgösterilmişolur. Bu yolla daşiirdekafiyedüzeltilmişolur.Örneğinöttü .../iikü§ ...ISAN .../ögin ..
şeklindeki dört~lüktegeçen ÇinceSANUygurcakarşılığıylaüçşeklinde okunduğunda baş kafiyerahatlıklabulunmaktadır.
Sayfaaltlarındakiaçıklamardayeni sözcüklerinyapılarıdaçözümlenir: uuntuçı'dilenci' < uunta+çı,uuntu'nunaçıklanmasıise zor. Radloff'taontu'inleme,sızlama' vardır, diğer yandan Çincewan(G. 12463, Ane.c'uan)'tas çanak' ve Mo. addan ad yapan+tuile de dü-şünülebilir,Her halükarda daanlamı'dilenci'dir (Shôgaito'nunaçıklamaln);tegzig< tegiz-'dönmek'ten;sôn<sö'erken'+11,veyasuya - soy~da olabilir.
Mehmet Ölmez
5 Ondoku ve Kundoku yönteminin Shôgaitotarafındanbulunarakuygulanışıiçin bak. Sertkaya a.g.m.,5.44-45, 5.47-51.
