HORMONLAR
Dokular arası haberleşmeyi sağlayan moleküldür.
Endokrinoloji, hormonları inceleyen bilim dalı
Hormonlar,
kimyasal bileşimleri, çözünürlük özellikleri,
reseptörlerin yerleşimi ve
hücre içinde hormon etkisine aracılık etmede kullanılan sinyalin doğasına göre
sınıflandırılabilir.
Sentezlendikleri yere göre hormonlar
Hipotalamus hormonları Hipofiz hormonları
Ön lop hormonları Orta lop hormonu Arka lop hormonları Tiroit hormonları
Paratiroit hormonu Pankreas hormonları
Böbrek üstü bezi hormonları
Adrenal korteks hormonları Adrenal medülla hormonları Cinsiyet bezleri hormonları
Erkek cinsiyet hormonları Dişi cinsiyet hormonları
Gastrointestinal ve diğer doku hormonları
Yapılarına göre hormonlar
Peptitler ve proteinler: Hipotalamus, hipofiz, paratiroit, pankreas, mide-bağırsak sistemi ve bazı plasenta
hormonları
Steroidler: Adrenal korteks ve gonadlardan salgılanan hormonlar ile bazı plasenta hormonları
Amino asit türevi hormonlar:
Adrenal medülla hormonları: Katekolaminler Tiroit hormonları
Eikozanoidler Retinoidler
Depolanan ve
depolanmayan hormonlar
Peptit ve protein yapılı hormonlar, granüllü
endoplazmik retikulumda sentez edildikten sonra Golgi sisteminde membranöz veziküller içinde
depolanırlar
Katekolaminler, suda çözünür özellikli proteinler olan kromograninler ve ATP ile birlikte granüllerde depolanırlar
Tiroglobulin yapısındaki tiroit hormonları, tiroit follikülleri içinde depolanırlar
Steroid hormonlar, sentez sonrası hemen salgılanırlar, depolanmazlar
I.GRUP HORMONLAR HÜCRE İÇİ
RESÖPTERLERE SAHİPTİR VE GEN EKSPRESYONUNU ETKİLERLER
Hücre içi reseptörlere bağlanan hormonlar
◦ Androjenler
◦ Glukokortikoidler
◦ Kalsitriyol (1,25 (OH)2-D3)
◦ Mineralokortikoidler
◦ Östrojenler
◦ Progestinler
◦ Retinoik asit
◦ Tiroid hormonları (T3 ve T4)
II.GRUP (PEPTİD) HORMONLAR
Hücre zarında resöptörleri vardır Hücre içi haberciler kullanırlar (ikinci mesajcı moleküller)
Hücre yüzey
reseptörlerine bağlanan hormonlar
A. İkinci haberci cAMP:
◦ 2-Adrenerjik katekolaminler
◦ -Adrenerjik katekolaminler
◦ Adrenokortikortikotropin hormon (ACTH)
◦ Anjiyotensin II
◦ Antidiüretik hormon (ADH)
◦ Follikül uyarıcı hormon (FSH)
◦ Glukagon
◦ Kalsitonin
◦ Koriyonik gonadotropin, insan (hCG)
◦ Kortikotropin salıcı hormon (MSH)
◦ Paratiroid hormonu (PTH)
◦ Somatostatin
◦ Tiroid uyarıcı hormon (TSH)
. İkinci haberci cGMP:
◦ Atriyal natriüretik faktör (ANF)
◦ Nitrik oksit (NO)
İkinci haberci kalsiyum veya fosfatidilinositollerdir (veya her ikisidir)
◦ 1-adrenerjik katekolaminler
◦ Anjiyotensin II
◦ Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin)
◦ Asetilkolin (müstarinik)
◦ Gastrin
◦ Gonadotropin salıcı hormon (GnRH)
◦ Kolesistokinin
◦ Oksitosin
İkinci haberci bir kinaz veya fosfataz şelalesidir:
◦ Büyüme hormoni (GH)
◦ Epidermal büyüme faktörü (EGF)
◦ Eritropoietin
◦ Fibroblast büyüme faktörü (FGF)
◦ İnsülin
◦ İnsüline benzer büyüme faktörleri (IGF-I, IGF-II)
◦ Prolaktin (PRL)
◦ Koriyonik somatomammotropin (CS)
◦ Sinir büyüme faktörü (NGF)
◦ Trombositten türeyen büyüme faktörü (PDGF)
Grup I
Grup I Grup IIGrup II TipTip Steroidler, Steroidler,
iyodotironinler, iyodotironinler,
Kalsitrol, retinoidler Kalsitrol, retinoidler
Polipeptidler, proteinler, Polipeptidler, proteinler,
glikoproteinler, glikoproteinler, ketekolaminler ketekolaminler Çözünürlük
Çözünürlük LipofilLipofil HidrofilHidrofil
Taşıyıcı Protein
Taşıyıcı Protein EvetEvet YokYok Plazma
Plazma yarı ömrü yarı ömrü
Uzun (saatlerden Uzun (saatlerden
günlere dek) günlere dek)
Kısa (dakikalar) Kısa (dakikalar) Reseptör
Reseptör Hücre içiHücre içi Plazma zarıPlazma zarı Aracı
Aracı Reseptör-hormon Reseptör-hormon kompleksi
kompleksi
cAMP, cGMP, Ca+2, kompleks cAMP, cGMP, Ca+2, kompleks
fosfolipoinositol metabolitleri, fosfolipoinositol metabolitleri,
kinaz şelaleleri kinaz şelaleleri
Hormonların salgılanmalarının düzenlenmesi
1. sinir sistemi ile
2. negatif ve pozitif feedback mekanizmalar ile kontrol edilmektedir.
Feedback düzenlenme, kandaki kimyasal maddelerle ve tropik hormonlarla olabilir
Plazma Ca düzeyi düşünce Paratroid PTH salınır
Plazma glukoz Pankreas adacık İnsülin salınır düzeyi yükselince hücreleri
PTH ve insülin hormonlarının salgılanması kandaki kimyasal maddelerle düzenlenir.
Hormonların yıkılımı
Peptit/protein yapılı hormonların büyük bölümü reseptör aracılı endositoz ile hücre içine alındıktan sonra lizozomlarda hidroliz edilmektedir. Oksitosin ve anjiotensin gibi küçük molekül ağırlıklı bazı
peptit hormonların proteolizi plazmada olur.
Katekolaminler, steroidler ve tiroid hormonları, özgül enzimatik değişiklikler ile inaktive
edilmektedirler.
Hipo-
Hormona özgü hipofonksiyon belirtileri Hiper-
Aşırı miktarda hormon salgılanması: Hormona özgü hiperfonksiyon belirtileri
Hormona karşı doku duyarlılığında azalma:
Reseptör veya postreseptör mekanizmalardaki bozukluklar; dolaşımdaki hormon düzeyi artar.
Hormona özgü hipofonksiyon belirtileri
Hipotalamus hormonları
Supraoptik ve paraventriküler alanda oluşanlar Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin)
Oksitosin
Peptiderjik nöronlardan salgılanan, Adenohipofiz hormonlarının sekresyonunu düzenleyen hormonlar
Tirotropin salgılatıcı hormon (TRH) Kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH) Gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH) Büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH)
Somatostadin (Büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon) Prolaktin salgılatıcı hormon (PRH)
Prolaktin salınımını inhibe edici hormon (PIH)
Oksitosin, Doğumun başlangıcında uterus düz kasının kasılmasını kolaylaştırır, laktasyonda sütün dışarı
akmasına yol açar.
ADH, Böbreğin distal ve kollektör tüplerinde suyun geri emilimini hızlandırır, periferik arteriyol ve kapillerlerde vazokonstriksiyona neden olur.
Bu hormonlar, nörofizinler denilen taşıyıcı proteinler aracılığıyla sinir aksonlarında arka hipofize taşınırlar ve burada depolanırlar (arka hipofiz hormonları).
TRH, ön hipofizden tirotropinin sentez ve salınımını uyarır.
CRH, ön hipofizden ACTH salgısını nuyarır.
GHRH, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve salınımını uyarır.
Somatostadin, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve salınımını inhibe eder.
PRH, Prolaktin salgılanmasını uyarır.
PIH, Prolaktin salgılanmasını inhibe eder.
GnRH, Ön hipofizin gonadotropik hormonları olan LH ve FSH salgılanmasını uyarır.
Ön hipofiz hormonları
Opiyomelanokortin ailesi Kortikotropin (ACTH)
Melanosit stimüle edici hormon (MSH)
-endorfin Glikoprotein ailesi
Tirotropin (TSH) Gonadotropinler
Luteinizan hormon (LH)
Follikül stimüle edici hormon (FSH) Somatomammotropin ailesi
Somatotrop hormon (Büyüme hormonu, GH) Prolaktin (PRL)
Kortikotropin (ACTH), adrenal steroidlerin sentez ve salgılanmasını artırır. Özellikle kortizolün sentez ve salıverilmesini düzenler.
Melanosit stimüle edici hormon (MSH), kurbağa gibi türlerde önemlidir, insanlarda fetal yaşam ve gebelikte bulunduğu ileri sürülmektedir.
-endorfinin beslenme ve seksüel davranışların yanı sıra öğrenme olayını etkilediği öne sürülmektedir.
TSH ; Glikoprotein yapısında olup hipotalamustan salgılanan TRH ile kontrol edilir. TSH, troid bezinden T3 ve T4 hormon sentezlerini
uyarır. Hormon reseptörleri troid bezi hücre membranında bulunur, hormon reseptörle bağlandığında G protein aktivasyonuna bağlı
hücre içi ikinci mesajcı sentezlenir.TSH reseptörlerine karşı antikor üretildiği Tirotoksikozis (Gravees hastalığı) de fazla T4 üretimi sonucu hipertroidizm şekillenir. TSH yetersizliğinde , T4 yetersiz üretilmesi sonucu hipotroidi görülür.TSH yetersizliğinde veya TSH reseptör mutasyonlarında osteoporozis şekillenir.
FSH ; Glikoprotein yapısında olup hipotalamustan salgılanan
gonodotropin releasing hormon (GnRH) ile kontrol edilir. Etkileri
cinsiyete bağlı farklılık gösterir. Dişilerde LH ile birlikte folliküllerden östrojen salınımını stimule eder. Erkeklerde sperm üretimini stimule eder.
LH; Glikoprotein yapısında olup FSH da olduğu gibi hipotalamustan salgılanan gonodotropin releasing
hormon (GnRH) ile kontrol edilir. Etkileri cinsiyete bağlı farklılık gösterir. Erkeklerde testislerdeki leydig
hücrelerinden testesteron sentezini stimule eder. Dişilerde folliküllerden östrojen, korpus luteumdan progesteron
salınımını düzenler.
Prolaktin; Prolaktin 198 amino asitten oluşmuş protein yapısında bir hormondur. Süt sentezini uyarırı.
Hipotalamustan salgılanan TRH ile sentezi kontrol edilir.
Büyüme hormonu (Growth Hormon, Somatotropin);
Protein yapısında bir hormondur, 191 amino asitten
oluşmuştur. Hipotalamustan salgılanan GHRH ile sentezi kontrol edilir.
ACTH; 39 amino asitten oluşmuş peptit hormondur.
Adrenal kortekst hücre zarında bulunan reseptörlere bağlanarak etkisini gösterir. İkinci mesajcı oluşumu üzerinden ;
Glikokortikoidlerin (örn. Kortizol), Mineralokortikoidlerin (örn. Aldosteron), Androjenlerin (örn. Testosteron) ve
fötüste dehidroepiandrosteronun sentezlerini uyarır. ACTH sentezi ise hipotalamustan salgılanan kortikotropin
releasing hormon (CRH) ile düzenlenir. ACTH hiper sekresyonu Cushing hastalığına sebep olur.
Antidiüretik Hormon(ADH); Arka hipofizden salgılanır. 9 amino asitten oluşmuş peptit hormondur. Böbreklerden suyun geri emilimini sağlar.Noksanlığında veya reseptör bozukluklarında çok fazla idrar hacminde artış görülür.
Diabetes insipitus olarak bilinen bozuklukta hastalar çok fazla su tüketip çok fazla idrara çıkarlar.
Oksitosin; Antidiüretik Hormon gibi arka hipofizden
salgılanır. 9 amino asitten oluşmuş peptit hormondur. Düz kas hücrelerine etki ederek, doğum sırasında uterusun
kasılmasını ve yavrunun emmesi ile de süt salınımını stimule eder.
Somatotrop hormon (GH, büyüme hormonu), İskelet büyüme hızı ve vücut ağırlığındaki artışı kontrol eder.
Normal büyüme için gereklidir.
Büyümeye olan etkilerine insülin benzeri büyüme
faktörleri ailesinden (somatomedinler) özellikle IGF-1 aracılık eder.
Karbonhidrat, lipit, azot, mineral metabolizmaları üzerine etkilidir. Kan glukoz düzeyini artırır, lipolizi hızlandırır.
İnsanlarda iskelet büyümesinin tamamlanmasından sonra görülen adenohipofiz adenomunda GH
sentezinin artışı akromegaliye yol açar. Ellerde ve ayaklarda, yüzde özellikle burunda, kafatasının bazı alanları ile iç organlarda büyüme görülür.
Hipofiz adenomunun puberte öncesinde kemik
büyümesi tamamlanmadan gelişmesine bağlı olarak uzun kemiklerde aşırı büyüme görülmesine gigantizm (devlik) adı verilmektedir.
Büyüme hormonunun yetersiz salıverilmesi Dwarfizm (cücelik) ile sonlanır.
Melatonin, epifizde triptofan amino
asidinden, serotonin üzerinden sentez edilir.
Antioksidan enzim sentezini
uyarmaktadır.
Eritropoietin
Glikoprotein yapısındadır.
Kırmızı kan hücrelerinin oluşmasını ve olgunlaşmasını hızlandırır.
Troid Hormonları
Tiroit hormonlarının sentez ve salınımı, hipofizden salgılanan TSH tarafından düzenlenir.
iyot da düzenleyici bir faktör olarak kabul edilir.
Tiroit hormonları, kanda serum proteinlerine bağlanarak taşınırlar. Taşıyıcıların en önemlisi
glikoprotein yapısındaki tiroksin bağlayıcı globulin (TBG)dir.
Serbest şekilleri aktiftir.
Tiroit hormonlarının etkileri:
Genel metabolik etkileri: Organ ve dokularda hücresel tepkimeleri hızlandırırlar
Karbonhidrat metabolizmasına etkileri: Glukoz emilimini hızlandırırlar.
Yağ metabolizmasına etkileri: Yağ dokusunda lipolizi uyarırlar.
Protein metabolizmasına etkileri: Protein sentez hızını artırırlar. Ancak düşük dozlarda katabolik etkilidirler
Büyümeye etkileri: Normal büyüme ve gelişmede rolleri vardır.
Kalsiyum ve fosfor
metabolizmasını düzenleyen hormonlar
Parathormon Kalsitonin
Kalsitriol (1α,25-dihidroksikolekalsiferol)
Kalsitonin
Tiroit bezinin parafolliküler C hücrelerinden salgılanır.
Polipeptit yapısındadır.
Serum kalsiyum ve fosfor düzeylerini azaltmaktadır.
PTH
Paratiroit esas hücrelerinden salgılanır.
Polipeptit yapısındadır.
Serum iyonize kalsiyum düzeyini artırır.
Kalsitriol (1α,25-dihidroksikolekalsiferol
Cildin malpigi tabakasında UV ışın etkisiyle oluşan kolekalsiferolün (D3 vitamini) karaciğer ve
böbreklerde işlenmesiyle oluşur. Kalsitriolün temel etkisi kemik mineralizasyonunun oluşması ve
devamlılığı için gereken serum kalsiyum ve fosfor düzeylerini düzenlemektir.
Adrenal Korteks
Hormonları
Korpus luteumun temel hormonudur. Gebelikte başlıca plasentadan sentez edilir.
Progesteron, östrojenlerin vajinal epitel üzerindeki proliferatif aktivitelerini azaltarak sekretuvar fazın oluşumunu sağlamakta, uterusu embriyoyu kabul etmeye ve beslemeye hazırlamaktadır.
Progesteron, gebeliğin sürmesini sağlar.
Progesteron, meme bezlerinin asiner kısımlarının gelişimini artırır.
Hamileliğin son dönemlerinde süt üretimini ve
salgılanmasını baskılar. Doğumda hızla azalmasıyla laktasyon da başlar.
Periferik kan akımını azaltarak ısı kaybını azaltır (vücut ısısında artış).
Aldosteron, distal kıvrımlı tüplerde Na+ geri
emilimini ve K+ atılımını artırmaktadır.
Kortizol, spesifik olarak kan glukozunu artırmaktadır.
Kortizol, antiinflamatuvar ve
immünosupressif etki göstererek hücresel
immüniteyi bozar.
Androjenler, erkeklerde kıllanma ve ses kalınlaşması gibi ikincil seks karekteristiklerini düzenlerler, kadınlarda virilizme neden olurlar.
Testosteron başta olmak üzere androjenler, cinsel farklılaşmada, erkek tipi davranışlarda, ikincil seks karakterleri ve aksesuar yapıların gelişimi ve
fonksiyonlarında, anabolik metabolizma ve gen düzenlenmesinde etkilidirler.
Östradiol (E2), Östron (E1), Östriol (E3)
Temel üretim yeri overlerdir, hamilelikte fetoplasental birimde sentez edilmektedir.
Östrojenler, kadında iç ve dış genital organların
gelişimini, olgunlaşmasını ve devamlılığını sağlarlar.
Meme kanallarında proliferasyon oluştururlar.
İkincil seks karakteristiklerinin sürdürülmesinde etkilidirler.
Kemik ve kıkırdak dokuları üzerinde anabolik etkileri vardır.
Pıhtılaşma faktörlerinden Faktör II, VII, IX ve X düzeylerini dolaşımda artırırlar.
HDL artışına LDL azalmasına yol açarlar.
Adrenal Medulla
Hormonları
Katekolaminlerin etkileri:
Biyolojik etkiler: Aşırı fiziksel aktivite, aşırı soğuk,
hipoglisemi, korku ve heyacan gibi stres durumlarında ortaya çıkan anormal durumlara karşı organizmanın uyumunu sağlamaya katkı.
Metabolik etkiler: Glikojen ve trigliseridlerin yıkımını uyarırlar, glukoz ve yağ asitlerinin kana geçişini
artırırlar.
Kardiyovasküler etkiler: Norepinefrin, tümü ile
vazokonstriktör etki gösterir. Epinefrin, kalp kasının kasılmasını ve kalp debisinin artmasını sağlayan güçlü bir etkendir
Pankreas Hormonları
Langerhans adacıklarından;
-Beta hücrelerinden, insulin salgılanır -Alfa hücrelerinden, glukagon salgılanır
-Delta hücrelerinden, somatostatin salgılanır
-Gama hücrelerinden polipeptidler salgılanır.
İnsülin salgılanmasını glukoz, arjinin ve lösin gibi amino asitler, çeşitli hormonlar,
farmakolojik etkili bileşikler düzenlemektedir.
Glukozun plazma konsantrasyonunun
artması insülin salınımını artırmaktadır.
İnsülinin etkileri:
Karbonhidrat metabolizmasına etkileri: Kan glukoz düzeyini azaltmaya yöneliktir (hipoglisemik etki).
Lipit metabolizmasına etkisi: Karaciğer ve yağ dokuda lipolizi engeller, lipogenezi uyarır.
Protein ve nükleik asit metabolizması ile büyüme
üzerine etkileri: Protein sentezini uyarır (anabolik etki) yıkımını ise baskılar.
Diğer etkileri: Kas ve karaciğer tarafından K+ alınımını uyarır
Glukagon
Polipeptit yapıdadır.
Glukoz ve yağ asitleri, insülin salınımı üzerine olan etkilerinin tersi bir mekanizma ile glukagon
salıverilmesini baskılarlar.
İnsüline antagonist etkilidir. Kan şekerini yükseltici etki gösterir (hiperglisemik glikojenolitik faktör).
İnsülin ile birlikte kan glukoz düzeyini ayarlarlar.
