Soldaki pek çok ki

Soldaki pek çok kişi “yeşil” ve sosyalist perspektiflerin yeniden birleştirilmesine bir umut kaynağı olarak bakıyor. Bunda haklı olduklarına inanıyor, bu umudu paylaşıyorum. Ancak, Yeşil siyaset ve kültür hareketleri içinde bazı önemli akımlar (anladıkları şekliyle) sosyalizme husumet beslerken, sosyalist solun ekolojik siyasetin yükselişine karşı verdiği tepkinin büyük ölçüde netlikten uzak olduğu da bir vakıa.1 Ben bu yazıda iki şey yapmaya çalışıyorum: birincisi bu muhalefet ve gerilimlerin solun en etkili düşünsel geleneği içerisinde derin kökleri olduğunu göstermek, ikincisi ise, artan Kızıl/Yeşil diyaloğunun hızlanmasında rol oynayabileceğini umduğum bazı yeni kavramsal

yaklaşımlar getirmek.2 Bu diyaloğu sürdürenlerden bazıları (bence haklı olarak) Marksist olmayan sosyalist düşünce ve eylem geleneklerini yeniden değerlendirmekten yana olsalar da,3 bunun Marksizmin kendisinin sınırlarını ve kaynaklarını keskin bir biçimde incelemeyi sürdürmenin yerini almaması gerektiğini düşünüyorum.

Marksizmin hâlâ önerecek çok şeyi olduğunu ve önerdiği şeylerin de sadece kendisine özgü olduğunu göstermeyi umuyorum. Dahası, ona Marksist düşünce gövdesi yanlışlar ya da hem yaygın bir biçimde paylaşılan, hem de feci sonuçlar doğurmuş olan sınırlamalar da içerdiği için, eleştirel bir serimleme çabasına girişmek daha bir önem kazanıyor. Bir paradoksu ortaya koyarak başlayacağım. Marx ve Engels kendi felsefi konumlarının doğalcı ve

maddeci olduğunu düşünüyorlardı. Modern bilime insanlığın özgürleşmesine potansiyel olarak yardımcı olacak bir şey -hattâ bunun zorunlu bir koşulu- olarak bakma eğilimindeydiler, kendi çalışmalarının bilimsel olduğunu düşünüyor, 1860’lardan sonra yapılagelen evrim tartışmalarında Darwinciliğin doğalcı içerimlerinden yana oluyorlardı.4 Keza kendi maddeci tarih görüşlerinin başlıca ‘öncülleri’ne ilişkin birçok ifadeleri kesinlikle doğalcı bir nitelik taşıyordu. Ünlü 1859 ‘Önsöz’ü (Marx):

İnsanlar kendi varoluşlarının toplumsal üretimi içinde kaçınılmaz olarak kendi iradelerinden bağımsız ve vazgeçilmez nitelikte belirli toplumsal ilişkilere, yani kendi maddi üretim güçlerinin gelişimindeki verili bir aşamaya özgü üretim ilişkilerine girerler... Maddi hayatın üretilme tarzı, genel toplumsal, siyasî ve düşünsel hayat sürecini belirler.5 1875 Gotha Programı’nın Eleştirisi (Marx):

Emek her türlü zenginliğin kaynağı değildir. Emek kadar doğa da kullanım değerleri (maddi zenginlik tabiî ki

bunlardan ibarettir!) üreten bir kaynaktır; zaten emeğin kendisi de bir doğa gücünün, insanın işgücünün tezahüründen başka bir şey değildir.6

1845 Alman İdeolojisi (Marx ve Engels):

Her türlü insan tarihinin ilk öncülü, elbette ki canlı insan bireylerinin varolduğudur. Yani belirlenmesi gereken ilk olgu bu bireylerin fiziksel düzenlenişi ve bunun sonucunda doğanın geri kalan kısmıyla girdikleri ilişkidir. Tabiî ki burada insanın mevcut fiziksel doğasının ya da insanın kendini içinde bulduğu doğal koşulların (jeolojik, oro-hidrografik, iklimsel vb.) ayrıntılarına girecek değiliz. Bütün tarih çalışmaları bu doğal temellerden ve bunların tarihin akışı içinde insanların eylemleriyle dönüştürülmelerinden yola çıkmalıdır.7

(...)

Bunlar ve Marx’la Engels’in yapıtlarındaki başka birçok pasaj, onların insanın toplumsal yaşamını doğa tarafından verilen maddi koşullara bağımlı olarak değerlendirdiklerini gösterir. İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak için kendi doğal ortamlarıyla etkileşime girmek zorunda olmaları yolundaki gereklilik insanlık durumunun tarihaşırı bir özelliğidir.

Bu doğalcı tez ikinci bir tezle tamamlanır -insanın toplumsal ve siyasal hayat biçimlerindeki coğrafik çeşitlilikler ile tarihsel dönüşümleri anlamanın anahtarının, bu toplumların doğayla etkileşime girme yollarındaki farklarda bulunduğu yolundaki tezle.

Eğer bunlar gerçekten de tarihsel materyalizmin merkezî öğretileri ise, önümüzde şöyle bir paradoks duruyor demektir: Modern yaşam-bilimlerinden biri olarak düşünüldüğünde, ekoloji, hayvan ya da bitki topluluklarıyla onların organik ve inorganik ortamları arasındaki karşılıklı ilişkilerin sistematik bir biçimde incelenmesidir. Tarihsel materyallizm ve kendini, tam da bu perspektiften, insan toplumlarının incelenmesine yönelik bir yaklaşım olarak sunar, bir başka deyişle, insan topluluklarının ekolojisi olarak. Tarihsel materyalizm, hiçbir çarpıtma yapmaksızın, ekolojinin özel bir

alanı olarak, insan türünün ekolojisi olarak temsil edilebilir. _üphesiz bu cüretli önerme indirgemeci yanlış yorumlara açıktır. İnsanlar diğer hayvan türlerine kıyasla çevresel varoluş koşullarına olağanüstü bir biçimde uyum

gösterebilmektedirler ve dönüştürücü güçlerini kuşaktan kuşağa daha fazla güçlendirebilme kapasitesine sahiptirler. Bu ve diğer özellikler, insan ekolojisinin özgüllüklerini tanımladıkları gibi, insanın diğer türlerin ekolojisi üzerindeki çevresel etkilerinin muazzam önemini de belirlerler. İnsanın bu özgüllüklerinden herhangi birini yadsımak gibi bir niyetim yok. Ekoloji de tüm diğerleri gibi genelleyici bir bilim olmasına rağmen, sahip olduğu genel kavramları kendi alanına giren bütün türlerin çevresel etkileşimlerindeki özgüllükleri çözümlemekte kullanır. İnsan türü de bunun kapsamına tüm diğer türlerle aynı arada girer.

Eğer tarihsel maddeciliğin temel düşüncelerine herhangi bir çarpıtma yapmaksızın, insan doğası ve tarihinin kavranmasına yönelik bir ekolojik yaklaşım önerisi olarak bakılabileceğini kabul edersek, o zaman Marksistlerle ekolojistler arasındaki bu husumeti nasıl açıklayacağız? Marksist gelenek içinden gelen birçok kişi, genelde çevre siyasetinin yükselişine, daha ziyade de Yeşillerin meydan okumasına neden ya düşmanca ya da kaçamak tepkiler vermişlerdir? Gerçekten de çevre krizleri ile kapitalist “gelişme”nin gerekleri arasındaki ilişkiler konusunda stratejik açıdan anlamlı analizler getirmede öncülüğü neden bizzat Marksistler üstlenmemişlerdir? _üphesiz Yeşil siyaset çevre konularından fazlasını içerir ve çevrecilerin bakış açıları ve faaliyet tarzları ile sınıf-temelli “geleneksel” solunkiler arasında birçok çatışma alanı bulunmaktadır. Ancak ben insanların maddi ortamlarıyla aralarındaki toplumsal

etkileşimin uygun ve sürdürülebilir biçimleri konusunda, bu geniş kültürel-siyasal gelenekler arasındaki farklılıkların birbirlerine karşı duydukları güvensizliğin temelinde yattığını düşünüyorum. Benim bu yazıda ileri süreceğim savların çoğunun amacı bu farklılıkların ana kaynaklarından birinin

Marksizmin kuramsal formasyonu ve gelişiminde yattığını göstermek olacak.

Temel tezim, Marx ve Engels’in felsefe ve tarih kuramındaki materyalist öncülleri ile ekonomik kuramlarının bazı temel kavramları arasında canalıcı bir kopukluk olduğu (...) Bu temel ekonomik kavramlar, başlangıçta verdiğim alıntıların içerdiği bütünlüklü materyalizmden önemli ölçüde geri gidildiğini gösterirler. Bu kopukluk tarihsel materyalist ekonomik düşünceyi, ekolojik krizlerin farkına varıp açıklayacak kavramsal araçlardan ve böylelikle de kapitalist üretimin tam bir eleştirisini oluşturmak için gereken kilit önemde bir unsurdan yoksun bırakır. Marx’ın ekonomik düşüncesindeki bu eksikliğin ona özgü olmadığını; daha çok sözkonusu kavram ve varsayımlarını

paylaştığı, daha doğrusu devraldığı klasik Ekonomi Politik’in önde gelen temsilcilerinin yeterince radikal bir biçimde eleştirilememesinden kaynaklandığını ileri süreceğim.8 Bu başarısızlığın kısmen kapitalist ekonomik hayatın

kendisinin mistifike edici özelliğinden kaynaklandığı da savunulabilir; ama bunun bir nedeni de Marx ve Engels’in doğanın genelde insanî potansiyeller, özelde de zenginlik yaratımı üzerine koyduğu sınırları tanımayı istememe yönündeki genel, siyasal olarak anlaşılabilir eğilimleridir. Malthus’un Marksist eleştirisi bu teorik yönelimde hayli merkezî bir yer tutmuştur.

1. Epistemik Muhafazakâr ve Özgürleşimci Eleştiriler

Modern çevreciler sık sık “Malthusçuluk” hayaletine atıfta bulunur, bunu yaparken de kararlı toplumsal-inşâcı tepkiler uyandırırlar.9 “Doğal sınırlar”ı vurgulayan tezlerle toplumsal-inşâcılıklar arasındaki bu çatışma örüntüsü, şüphesiz, başka tartışma alanlarından da tanıdık geliyor bize. Marksizm ile Malthusçuluk arasındaki özel çatışmaya girmeden önce çok kısaca bu çekişmenin genel özelliklerine bir göz atmak yerinde olacak. Bir biyolojik belirlenimcilik olarak sosyobiyolojiye yöneltilen ünlü, ilk dönem eleştirilerinden biri şöyle bağlanır: “... belirlenimciler toplumsal

kurumlardaki değişme imkânının bireyler üzerindeki biyolojik kısıtlamalar tarafından sınırlandığını ileri sürerler. Fakat biz toplumsal süreçlere insan biyolojisinin getirdiği hiçbir kısıtlama olduğunu düşünmüyoruz. Etnografiden, arkeolojiden ya da tarihten insanın olası toplumsal örgütlenmelerinin sınırlarını saptamamızı sağlayacak hiçbir kanıt elde edilemez. Tarih ve etnografi bize, kendisi de bir toplumsal değişim aracı olacak bir teori inşâ etmek için gereken malzemeyi sağlar”.10

Sosyolojide de işlevselci ya da yapısalcı konumları savunanlarla bireyci, iradeci, eyleyen-merkezli alternatiflerden yana olanlar arasında benzer tartışmalara çok sık rastlanmıştır. Freud’un insan acısının kaçınılmaz kaynakları konusundaki ünlü yorumu önemli bir örnektir: “Üç yönden acının tehditi altında kalırız: bozulup çürümeye yazgılı, uyarıcı sinyaller işlevi gören sancı ve endişe olmaksızın yapamayan kendi bedenimizden; karşı konulmaz ve acımasız yıkım güçleriyle üzerimize hücum eden dış dünyadan ve son olarak diğer insanlarla girdiğimiz ilişkilerden. Sonuncu

kaynağın verdiği acı diğerlerinden daha fazladır belki de. En az başka yerlerden gelen acı kadar kaçınılmaz olabilse de buna sebepsiz bir ilave olarak bakma eğilimindeyizdir.”11

Bu yaygın çatışma örüntüsünün ışığında, iki muhafazakârlık türünü birbirinden ayırd etmek faydalı olacak: yargılayıcı ve epistemik muhafazakârlık. Yargılayıcı muhafazakârlık ataerkilliği, eşitsizliği, disiplini, sürekliliği vs. içsel anlamda arzulanır şeyleri iyi hayatın kurucu ögeleri olarak dolaysız bir biçimde savunur. Buna karşın ‘epistemik’ adını

verdiğim muhafazakârlık, pekâlâ da radikallerin eşitlikçi, toplulukçu ya da özgürleşimci değer-yönelimlerini paylaşabilir. Burada muhafazakârlık daha çok, insanlık durumunun değiştirilemez özellikleri olduğu düşünülen şeylerden, (içsel doğalarımızdan, dış doğadan ya da bu ikisinin bileşiminden) istemeden de olsa çıkarılan sonuçlardadır. Hobbes, Malthus, son dönem yazılarıyla Freud, Durkheim ve daha birçoğu bu anlamda epistemik muhafazakâr olarak yorumlanabilirler.

Epistemik muhafazakârlar özgürleşimci projelere en kayda değer eleştirileri getirmişlerdir; hattâ radikal kurumların çoğunun önemli bir biçimde bu itirazları savuşturabilme yönündeki stratejik gereklilik tarafında biçimlendiği

söylenebilir. Aslında özgürleşimci düşünce ile epistemik muhafazakârlık arasında daha derin bir yakınlık vardır. Her iki perspektif de insanların kalıcı, derin kökleri olan iştiyakları ile iç ve/veya dış kısıtlayıcı yapılar arasında bir çatışma olduğunu kabul eder. Mevcut düzeni etkili bir biçimde itham etmek amacındaki her türlü özgürleşimci perspektifin zorunlu bir uğrağıdır bu. Özgürleşimci düşünce epistemik muhafazakârlıktan, insanın potansiyelinin önündeki kısıtlayıcı yapıların ne evrensel, ne de zorunlu oldukları üzerindeki ısrarıyla ayrılır. Umudun makûl gerekçeleri vardır.

İlerideki tezlerim açısından özgürleşimciliğin epistemik muhafazakârlığa verdiği yanıtlar arasında iki alternatif yönelim olduğunu belirtmem gerekiyor. Ütopik adını verdiğim ilk yönelim, açık ya da örtük olarak, epistemik

muhafazakârın belirlediği kısıtlama kaynaklarının bağımsız gerçekliğini yadsır. Bu baskıcı varoluş yapıları bağımsız gibi görünürler ve üzerimizde sadece görüntüyü gerçek yerine koyduğumuz sürece baskı kurabilirler. Lukacs’ın

“_eyleşme ve Proletaryanın Bilinci”ndeki12 savı genellikle bu doğrultuda değerlendirilir; hümanist sosyolojide bu genel düşünsel strateji, geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Biyolojik belirlenimciliklere karşı çıkanlar arasında insanî toplumsal imkânların biyolojik sınırları olduğunun ütopik reddine yaygın olarak rastlanır. Psikanalizde de bilinçli yaşamın bilinçdışı belirleyenlerinin, özerk ego içinde reentegrasyona müsait olduğunu öne süren yorumlara rastlanır.13

Ütopik özgürleşim perspektiflerinin karşısında insan iştiyaklarını sınırlayan yapı, güç ya da mekanizmaların amaçtan bağımsız gerçekliğini tanıyan/ileri süren gerçekçi perspektifler yeralır.14 Burada özgürleşme umudu bu kısıtlama kaynaklarının, onları en azından kısmen insanların amaçlı eylemleriyle dönüştürülebilir olarak gösteren bir biçimde açıklamalarıyla ayakta tutulur. “Gerçek” olmak, hattâ “doğal” olmak ille de değiştirilemez olmak değildir!.. Gerçekçi bir özgürleşme perspektifi, dönüştürücü eylemi, gerçek, amaçtan bağımsız olabilirlik koşulları bağlamında ve buna bağlı olarak da yaratacağı etkinin sınırları, öngörülemeyen sonuçlar yüzünden engellenmeye açık olması vb.

bağlamında değerlendirmekten yanadır. En son noktada bir gerçekçi özgürleşme perspektifi epistemik muhafazakârlık ile uzlaşmak gibi ampirik bir imkâna da açık olmalıdır - gerçekten de insanın niyetleriyle değişmesi mümkün olmayan gerçeklikler karşısında, bizzat değişme yoluyla uyum göstermeye, hattâ ilk özlemlerimizden vazgeçmenin kendisine bir tür özgürleşme olarak bakılmalı.

(...)

2. Marx ve Engels’te Doğal Sınırlar; Ekolojik Bir Eleştiri

Bu bölümde Kapital’deki ekonomi kuramının belli temel kavramlarının birbiriyle ilişkili bir dizi hata, eksiklik ve boşluk içerdiğini, bunların net sonucunun da kuramın ekolojik koşulları ve insanların doğayla girdikleri ihtiyaç-karşılayıcı etkileşimlerin sınırlarını yeterince kavramsallaştıramaması olduğunu ileri süreceğim? (...) Burada esas amacımın ekolojik anlamda yeterli bir ekonomi kuramına ulaşmak için Marx’ın fikirlerini kavramsal “hammadde” olarak kullanmak gibi yapıcı bir amaç olduğunu vurgulamam gerekiyor belki de. Serimlemede bir denge tutturma iddiam yok. Marksist tarihsel materyalizmin gövdesinde ekolojik bir perspektifle zaten uyuşan birçok şey olduğunu önceden de belirtmiştim, yazının devamında bu konuya tekrar döneceğim. Ama burada kasten daha çok ekonomik kuramın bu gerekliliği karşılamak için eleştirel olarak dönüştürülmesi gereken özellikleri üzerinde odaklanacağım. Ki burada bile, insanî toplum biçimlerinin ekolojik koşulları ve sınırlarını gerektiği gibi kavrayabilecek her türlü kuram

için Marksist ekonomik kavramların vazgeçilmez bir başlangıç noktası oluşturduğu düşüncesini savunuyorum.15 Ricardo’nunki dahil Klasik Ekonomi Politiğe ve genelde eleştirel bir mesafeden bakmalarına rağmen, Marx ve Engels Klasik Ekonomi Politiğin sermaye birikiminin doğal sınırları olduğu düşüncesine duyduğu husumeti örnekleyen yönlerini sürdürmüş ve genişletmişlerdir. (...)

İlk olarak Marx’ın insanın yaşamını idame ettirmesinin tarih aşırı bir koşulu olarak “emek-süreci” biçimindeki soyut kavramsallaştırmasını, ikinci olarak özgül kapitalist ekonomik ilişkiler altında emek-sürecinin aldığı biçimlere ilişkin açıklamasını ele alacağım. Her iki durumda da Marx emek süreçlerinin denetlenemeyen doğal koşullarının önemini yeterince olarak gösteremediği gibi insanın doğa karşısındaki amaçlı-dönüştürücü güçlerinin rolünü de abartmıştır. Bunun sonucu olarak Marx, ekonomik hayatın bütün biçimlerinin zorunlu olarak doğal olarak verili önkoşullara bağlı olmasını da, bu bağımlılığın özgül kapitalist birikimle ilişkili olarak büründüğü çarpıcı ve siyasal anlamda önemli biçimi de yeterince kavramsallaştıramamıştır.

(...)

Üretken emek-süreçlerinin, Marx tarafından yeterince kavramsallaştırılmamış ya da hiç hesaba katılmamış olan beş temel özelliği vardır:

1) Hem emek araçlarının, hem de hammaddelerin maddi doğaları, insan amaçlarına göre

kullanılabilme/dönüştürülebilmelerine sınırlar getirecektir. Bu sınırların tanınması etkili bir pratiğin önkoşuludur. 2) Hammaddelerin ve emek araçlarının dolaysız kaynağı önceki emek süreçleri olmasına karşılık, dolaylı olarak bütün bunların kaynağı (bir tür “toplama” biçiminde) doğadan edinilir. Bu yüzden özgül üretim süreçlerinin kalıcılığı sadece yardımcı üretim süreçlerine değil, aynı zamanda doğanın temellük edilmesine de bağlıdır.

3) Emeğin kendisi emek sürecinde vazgeçilmez bir unsurdur. Marx emek faaliyetini emekçinin iş kapasitesinin, yani “işgücü”nün “tüketimi” olarak görür. İşgücü ise emekçinin geçim araçlarını üretmek için önceden harcanan emeğin ürünü olarak görülür. Marx’ın diğer ekonomi politikçilerle paylaştığı, emekçinin üretim ve yeniden üretim süreçlerini onun tüketim araçlarına tâbi kılma yolundaki eğilimi yaygın bir biçimde feminist eleştirilere mâruz kalmıştır. “Ev emeği” tartışması, henüz kesinlikli bir sonuca bağlanmamış olmasına karşın, en azından, Kapital’de karakterize

edildiği biçimiyle kapitalist ekonomik ilişki alanlarının dışında gerçekleştirilen belli emek süreçlerinin, kapitalist emek piyasalarında işgücünü tutacak işçilerin ortaya çıkmasının önkoşulu olduğunu göstermiştir. Kapitalizmin üretken emek süreçleri çok farklı bir amaçsal yapısı olan (‘eviçi’) emek süreçlerini öngerektirir.16 Bunlar organik doğum ve gelişme süreçlerine bağımlılıkları bakımından çevre-düzenleyici pratiklere benzerler, fakat duygulanımsal ve normatif içerikleri bakımından tüm diğer emek süreçlerinden farklıdırlar. Marx’ın bu süreçleri örtük olarak üretici süreçlere tâbi kılması, onun “doğal sınırları” tanıma konusunda gösterdiği o genel, Malthus-karşıtı isteksizliğini tamamlar.

4) Üretim pratiklerinin bağlamsal koşullara bağlılığı eyleyenlerin hesaplarında pek bir yer tutmasa da, bu pratikler tıpkı ilk temellük, çevre düzenleme ve insanın yeniden üretimi gibi, bu tür pratiklere bağımlıdır. Marx, bu koşulların kimilerinin doğal olarak verilmiş olduğunu, fabrikalar ve yollar gibi kimilerinin de geçmişteki emeğin ürünü olduğunu kabul eder. Fakat Marx, bu koşulların zorunluluğunu tanırken, aynı zamanda onları “üretim araçları” kategorisine dahil ederek önemlerini kavrayamadığını gösterir. Bu koşullara makûl bir biçimde emekçinin faaliyetinin “ileticileri” olarak bakılamaz. Bunlar tanım gereği emek sürecine hiç girmezler. Dahası “araç” kavramının örtük olarak imâ ettiği üzre insan amaçlılığına tâbi olmak gibi bir şey, bu tam da bağlamsal üretim koşullarına akla uygun bir biçimde atfedilmesi mümkün olmayan bir şeydir. Bu özellikle de doğal olarak verilen jeolojik, coğrafik ve bilimsel koşullar için geçerlidir. (...)

5) Son olarak, Marx’ın amaçlı ya da “işlevsel” sınıflandırması emek sürecindeki unsurları, insanlığın amaçlarına ulaşmak için işledikleri ya da yararlandıkları özelliklerine (yolaçıcı güçleri, temayül ve eğilimlerine) göre ayırır. Her fiilî emek sürecinde unsurlarının bu özellikleri sadece gerçekten sahip olunan özelliklerin sınırlı bir alt-kümesidir. Kalan özellikler, emek sürecine katılan eyleyenlerin hesapları açısından dikkate alınabileceği gibi alınmaya da bilen, emek sürecinin dolaysız amaçlarının elde edilmesinde işe yarayabileceği gibi yaramaya (da) bilen hayli büyük bir “artık” kategori oluştururlar. Bu özellikler grubu eyleyenler tarafından hesaba katılmadığı için, bunların pratiklerinin,

şu ya da bu emek süreçlerinin amaçlanan sonucunu aşan, engelleyen ya da değiştiren öngörülememiş ya da

amaçlanmamış sonuçları olabilir. Bu özellikler grubu Marx’ın emek sürecine ilişkin karakterizasyonunda yer almadığı için, doğa üzerindeki özgül faaliyet pratiklerinin doğal olarak dolayımlanan, amaçlanmamış ve öngörülmemiş

sonuçlarının kaynaklarını bizatihi eyleyenlerin körlüğüne atfeder. Bu nokta üzerinde ileride daha geniş duracağız. Bu beş genel mülahazanın hepsi de aynı doğrultuyu işaret eder. Her bir durumda da, Marx’ın üretken emek süreçlerine ilişkin kavrayışının bile, bu süreçlerin potansiyel olarak dönüştürücü karakterini abartırken bunların çeşitli

bakımlardan doğal olarak verilmiş ve/veya görece kontrol edilemeyen koşul ve sınırlara tâbi olduklarını yeterince kuramsallaştırmadığı ya da görmezden geldiği ortaya çıkar. Ekolojik bir eleştiri perspektifinden Marx’ın

kavramsallaştırılmasını üç önemli düzeltme işlemine tâbi tutmak gerekir. İlk olarak, bağlamsal koşullar emek araçlarından ayrı olarak, bağımsız bir “başlangıç koşulları” grubu olarak kavranmalıdır.

İkinci olarak, bu bağlamsal koşulların, üretimin sürdürülebilirliği konusundaki süregelen önemi de çevre-düzenleyici pratiklerle birlikte hesaba katılmalıdır.

Bu, sözkonusu koşulların kendiliğinden karşılanmaktan çıkabilecekleri ve bu yüzden de üretimin sürdürülebilirliği için gereken çevre koşullarını onarmaya ya da korumaya yönelik ek emek süreçlerini gerektirebilecekleri gibi bir olasılığı düşünülmesi gereken bir şey haline getirmesi bakımından önemlidir. André Gorz kâr oranındaki düşme eğilimi için bir çevre temeli getirerek bu olasılığı ilginç bir biçimde kuramsallaştırmıştır.17

Üçüncü olarak, emek süreçlerinin işleyişinin doğal olarak dolayımlanan, amaçlanmamış sonuçlarından bazıları kendi bağlamsal koşullarının ve/veya hammaddelerinin kalıcılığını, ya da yeniden üretilmelerine bağlı olabilir.

Hammaddelerin arzı sınırlıysa ya da sadece belli bir azami oranda yenileniyorsa (organik gelişme süreçlerine bağımlılıkları yüzünden), emek süreçleri kendi sürdürülebilirlik koşullarını ikinci maddede belirtilen biçimlerde baltalayabilirler.

Öte yandan emek süreci kendi amacına ulaşılmasına dışsal olan nedensel mekanizmaları harekete geçiriyorsa, gelecekteki sürdürülebilirliği bir başka yoldan baltalanabilir. Örneğin üretim sürecine girdiği halde üründe cismedilmemiş olan enerji ve malzemeler, Marx tarafından “yedek” hammaddeler olarak kavramsallaştırılırlar. Marx’ın üretimin amaçsal yapısına ilişkin açıklaması bu malzemelerin ya da artıklarının, emek sürecinin iç amacına ulaşılmasındaki rollerini oynadıktan sonraki “serüvenleri”ni dikkate almaz.

Marx’ın bu soyutlaması, bu “ileriki serüvenlerin” sözkonusu emek sürecinin sürdürülebilirliği ile hiçbir ilişkisi olmadığı temelinde gerekçelendirilir. Ancak üretici emek süreçlerinin bağlamsal koşullara bağımlılığı bir kere açıkça tanındıktan sonra, bu süreçlerin amaçlanmamış, doğal olarak dolayımlanan sonuçları tarafından baltalanabilmeleri olasılığı araştırmaya açıktır. Bu amaçlanmamış sonuçlar arasında hem yedek hammaddelerin ve onların artıklarının etkilerinin, hem de kullanılmamış enerjinin su rezervleri, atmosfer koşulları, iklim özellikleri vb. üzerinde bıraktığı

etkiler de bulunabilir.

Buraya kadar Marx’ın kapitalist üretim konusundaki açıklamasının birkaç açıdan üretken emek süreçlerine ilişkin sınırlı ve eksik bir kavrayışı içerdiğini göstermeye çalıştım. Bu sınır ve eksiklerin herbiri sonuç olarak bu tür emek süreçlerinin potansiyel dönüştürücü güçlerinin abartılmasına ve bu süreçlerin daimi olarak diğer üretken olmayan emek süreçleri,18 görece olarak ya da hiçbir biçimde kontrol edilemeyen bağlamsal koşullar ve doğal olarak dolayımlanan, amaçlanmamış sonuçlar tarafından sınırlanmalarının ve bunlara bağımlı olmalarının yeterince değerlendirilememesine katkıda bulunmaktadır. (...)

3. “Üretimci” İdeolojinin Kaynakları Doğa, Kapitalizm ve Özgürleşme

Bu bölümde Marx’ın emek sürecine ilişkin açıklamasındaki bu zaafların sadece olumsal “hatalar” olmadığını

göstermeye çalışacağım. Aksine bu zaaflar Marx ve Engels’in daha genel kuramsal perspektiflerinin önemli kollarıyla tutarlı olduğu gibi düşüncelerinin tarihsel mekânı gözönünde bulundurulduğunda da hayli makûl görünmektedirler. İlk olarak, (...) Marx ve Engels özellikle Malthus’a yönelttikleri eleştirilerde zorunlu olarak muhafazakâr bir nitelik taşıyan “doğal sınırlar” savını reddetme eğilimindeydiler. Sermaye birikiminin dış sınırlara bağlı olduğu görüşüne sıkı sıkıya bağlı kalmalarına karşılık, bu sınırların kapitalist ekonomilerin çelişkili toplumsal-ilişkisel yapıları tarafından içsel

olarak yaratıldığını ve sınıf mücadeleleri yoluyla dolayımlandığını düşünmüşlerdir.

İkinci olarak, kapitalizme sistematik olarak yönelttikleri ahlâki eleştiriye ve geçiciliğine ilişkin çözümlemelerine rağmen, Marx ve Engels ayrıca kapitalizmin tarihsel rolünü insanın gelecekteki özgürleşmesi için gerekli koşulları hazırlamak olarak görmek gibi “iyimser” bir görüşe de sahiptiler. Kapitalizm, ilerici tarihsel rolü içinde üretim güçlerinin gelişimini bir özgürlük ve bolluk alanına geçmenin gerçek bir tarihsel imkân haline geldiği noktaya kadar kadar hızlandırır: “Toplumsal emeğin üretici güçlerini geliştirmek sermayenin tarihsel görevi ve gerekçesidir. Daha yüksek bir üretim tarzının gereklerini farkında olmadan bu biçimde yaratır.”19 Kapitalist ekonomik ilişkilerin beslediği modern sanayi üretimi, gelecekteki komünist toplumun önkoşuludur. Kapitalizmin “tarihsel görevi” tam olarak, önceki doğayla etkileşim biçimlerinin koşullu ve sınırlı karakterini aşmaktır. O halde insanî toplumsal emeğin endüstriyel kapitalist emek süreçlerinde cismedilen dönüştürücü güçleri, Marx’ın tarihsel süreç hakkındaki genel görüşünün ayrılmaz bir unsurudur. Dahası, verilen alıntının da imâ ettiği gibi, bu sadece kapitalizmin “tarihsel görevi” ile ilgili bir şey olmaktan çıkıp, bizatihi kapitalizm-sonrası geleceğin kavramsallaştırılmasına da sirayet eder.

Marx ve Engels’in bu komünist geleceğin karakteri konusundaki ketumlukları ünlüdür. Fakat arada bir ettikleri birkaç sözde her zaman doğanın komünal olarak temellük edilmesinin özgürleştirici potansiyeline ve bunun kapitalizmden hayli gelişkin üretici güçler devralınmasını öngerektirdiğine merkezî önem atfetmişlerdir. Engels’in Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm’deki şu sözleri çarpıcı bir örnektir:

İnsanın çevresini oluşturan ve şimdiye kadar onu yönetmiş olan hayat koşullarının oluşturduğu bütün alan, artık kendi toplumsal örgütlenmesinin hâkimi haline geldiği için ilk defa doğanın gerçek, bilinçli efendisi olan insanın

hükümranlığı ve kontrolü altına girmektedir. _imdiye kadar insanın karşısında doğanın yasaları gibi yabancı kalan ve onu tahakkümü altına almış olan kendi toplumsal eylemlerinin yasaları bundan sonra onun tarafından tam olarak kavranmış olarak kullanılacak ve onun egemenliği altına girecektir.20

Bu ve benzeri pasajlarda örtük olarak bulunan özgürleşme anlayışı kabaca şöyledir: Tarihin önceki safhalarında insanlar çifte olarak koşullanan bir özerklik yoksunluğundan muzdariptiler. Doğa karşısındaki dönüştürücü güçlerinin gelişimi sınırlı olduğu için, dış doğa güçlerinin tahakkümü altındaydılar. Fakat bu tahakküm kaynağının üzerine kökleri toplumun kendisinde bulunan ve bir “ikinci doğa” olarak yaşanan bir diğer tahakküm de biniyordu. İnsanın doğa karşısındaki toplumsal güçlerinin tarihsel gelişimiyle birlikte, her iki baskı kaynağıyla ilişkili olarak da durumun tersine dönmesi olasılığı ortaya çıkar: İnsanlar kendi toplumsal hayatları üzerinde ve böylece de doğanın kendisi üzerinde topluluk kontrolünü sağlayabilirler.

Fakat insan özerkliğinin ele geçirilmesi doğa üzerinde kontrolü öngerektiriyorsa, bu insan amaçları ile doğa arasında temel bir antagonizma var demektir: ya biz doğayı kontrol ederiz, ya da o bizi kontrol eder! Görünüşe göre ortak yaşarlığa, barış içinde birarada yaşamaya, karşılıklı kayıtsızlığa ya da bu ilişkiye başka ne türlü metaforlar

yakıştırabilirsek onlara yer yoktur. İlk bakışta doğayla ilişkimizde temel bir antagonizma olduğu yolundaki bu görüş doğa tarafından dayatılan bazı sınırlar olduğu düşüncesini içeriyormuş gibi görünebilir. Ama bu hatalı bir izlenimdir. Engels’e göre (en azından bu pasajda), üretici güçlerimizdeki ilerleme, ancak daha önceleri dışsal bir sınır olarak karşılaştığımız şeyi bilinçli insanî denetim alanına dahil edebildiğimiz ölçüde sağlanır. Marx ve Engels bazen, bu pasajda olduğu gibi bu süreç sınırsız olarak devam ettirilebilirmiş gibi konuşurlar. Elyazmaları’ndaki “doğanın

insanileştirilmesi” metaforu doğal dünyanın insan amaçlılığına potansiyel olarak hiçbir artık bırakmayacak bir biçimde tâbi kılınabileceğini imâ eder gibidir. Başka yerlerde hayatın temel gereksinimlerinin karşılanması için doğayla belli oranda bir “mücadele”nin kaçınılmaz olduğu belirtilir; burada özgürleşmenin içeriğini bu mücadelede harcanan zamanın asgariye indirilmesi oluşturur. Her ikisinde de insanın özgürleşme imkânının öncülü, insanların görünürdeki doğal sınırları aşmak ve insan amaçlılığının hareket alanını genişletmek için gereken dönüştürücü, üretici güçlerinin içerdiği potansiyeldir. Bu özgürleşme anlayışı ile Marx’ın emek-süreci kavrayışındaki eksikler arasındaki tutarlılık, artık herhalde daha iyi anlaşılmaktadır.

Sanayi Kapitalizminin Kendiliğinden İdeolojileri

Bu soruna tekrar döneceğim, ama önce Marx ve Engels’in insan eylemlerinin doğayla ilişkili olarak sahip oldukları potansiyel dönüştürücü gücü sistematik olarak abartmalarının nedenini bir kez daha anlamlandırmaya çalışacağım. Bu yaklaşımda Marx ve Engels’in de sık sık kullandıkları şu düşünceden yararlanılır: kimi etkileşim yapıları kendilerine

katılan aktörlere sistematik olarak yanıltıcı olan görünüş biçimleri sunarlar. Bu tür görünüş biçimlerinden etkilenen aktörler kendi faaliyetleri hakkında yanlış ya da çarpıtılmış inançlara sahip olma eğilimi gösterirler. Bu tür yanlış ya da çarpıtılmış inançların oluşturduğu örüntüye “kendiliğinden ideolojiler” adını verebiliriz. Üretici emek-süreçlerine (özellikle de endüstriyel olanlarına) katılanların bağlamsal koşulların korunması ya da onarılmasıyla ilgilenmeleri beklenmediği, gerçekten de mutlak bir hammadde yokluğuyla karşılaşmadıkları ve kendi pratiklerinin dışsal

amaçlanmamış sonuçlarını görmezden gelebildikleri sürece bu kişiler kendi potansiyel dönüştürücü güçlerini abartma eğilimi göstereceklerdir. Marx, bu anlamda 19. yüzyıl endüstriyelizminin yaygın bir kendiliğinden ideolojisinin kurbanı olarak görülebilir.

Ama bütün hikaye bundan ibaret değil elbette. Burada kapitalist üretimin baskın anlamda amaçlı yapısını, kendi kendini genişleten değerin amaçlılığını bir kez daha düşünmek zorundayız. Marx ve Engels kapitalizmde üretim güçlerinin gelişmesini bu asli amaçlı yapının ikincil -ama yine de zorunlu- bir yan ürünü olarak yeriyorlardı. İmdi, kapitalist birikimin bu temel dinamiğini tanımlayan özellik, emek-sürecinin niteliksel karakterine kayıtsız

kalınmasıdır. Giderek büyüyen bir ölçekte üretim yapılması, bireysel sermayelerin ve bir bütün olarak sistemin ayakta kalabilmesi için gereklidir. Ama neyin, nasıl ve hangi kaynaklarla üretildiği, değişim değerlerinin nicel olarak

azamileştirilmesi amacının yanında ikincildir. Marx’ın önemli değişiklikler getirerek de olsa klasik Ekonomi Politik’teki öncüllerinden devraldığı emek-değer kuramı, sermaye birikiminin sınır, çelişki ve krizlerine tamamen toplumsal-ilişkisel bir nitel