NTV televizyonunun A¤ustos ay›nda verdi¤i bir habere göre ‹ngiltere’de hoca-lara profesyonel aktörler taraf›ndan ko-nuflma dersleri verilecekmifl. Yap›lan araflt›rmalar, ö¤rencilerin ders s›ras›nda uyuklamalar›n› hocan›n ses tonu ile ilgili oldu¤unu ortaya ç›karm›fl. Belki an›msar-s›n›z, ben bu sayfalarda uyutucu hocala-r›n derslerini kasete çekip uyku ilac› ola-rak piyasaya sürmeyi zaten önermifltim; ama bu haberi duyunca fikrimi de¤ifltirip konuya çok daha yap›c› bir gözle bakma-ya bafllad›m. Benim ODTÜ’de verdi¤im derslerde uyuyanlar›n (arada s›rada hor-lama sesleri de duymad›m de¤il) ses to-numla ilgili olabilece¤i do¤rusu akl›ma gelmemiflti; ama e¤er böyle bir e¤itim bi-zim okullar›m›zda da bafllat›l›rsa ben ha-z›r›m. (Hoca olarak Discovery kanalda gösterilen belgeselleri Türkçelefltiren ‹s-tanbul fiehir Tiyatrolar› Genel Müdürü Mazlum Kiper benim ilk seçene¤im olur.)
Beni korkutan flu ki, san›r›m hocalar›n e¤itimi ses dersleriyle s›n›rl› kalmaz. Bir
de bakars›n›z uzman hocalar nas›l giyine-ce¤imizden tutun, saçlar›m›z› nas›l tara-yaca¤›m›z› (veya Tanr› korusun ne renge boyataca¤›m›z›) ö¤retmeye kalkar. Okul-lar hoca al›rken, eli aya¤› düzgün adayOkul-lar göbekli veya kel olanlara nazaran daha çok tercih edilir. (E¤er böyle bir uygula-ma bizim gençli¤imizde olsayd› ben flim-di yaflam›m› bisiklet tamircisi olarak ka-zan›yordum.)
Bize göre, ‹ngilizlerin bafllatt›¤› e¤iti-me biz hocalardan daha çok futbolcular›n ihtiyac› var. Burada sadece ses tonundan daha çok aç›klamalar›n içeri¤i önemli. “Kazanmam›z gerekiyordu, kazand›k ve 3 puan ald›k. Yolumuza devam edece¤iz” Herhalde maça kaybetmek için ç›k›lm›yor (flikeler hariç, tabii); kazanan›n 3 puan ald›¤›n› da bilmeyen zaten yok. ‹yi bir e¤itim sonunda flu tür sözleri duyabilmek ne güzel olur: “Maçtan önce karfl› tak›-m›n kasetlerini dikkatle inceledim. Ken-disini tutmakla sorumlu oldu¤um Ah-met’in çal›m atarken önce daima sa¤a kaçt›¤›n›n fark›na vard›m. Hiç yutmad›m tabii; ne zaman öyle yapsa beni karfl›s›n-da buldu. Gol atmay› bir tarafa b›rak, ka-leye tek bir flut bile att›rtmad›m.” Üstelik para aç›s›ndan biz hocalar gibi s›k›nt› çekmeyen futbolcular›m›z, ligin verdi¤i hocalara ilaveten özel hocalar da tutabi-lirler.
Bu konuda astronotlar›n futbolcular-dan pek fark› yok. ‹lk fezaya ç›k›ld›¤› günlerde kapsülün penceresinden d›flar›-ya göz atan astronotun a¤z›ndan duydu-¤umuz 10 kelimeden 8’i “Beautifuuuuu-uuul!” (Güzeeeeeeeel !) idi. Kardeflim, güzel ama nas›l güzel yani? Yeni oluflan bir okyanus dalgas› gibi mavi? Gökkufla¤›
gibi renkli? Hele ufak meteorlardan yan-s›yan ›fl›k karanl›kta dans eden atefl bö-ceklerini hat›rlatm›yor mu? Ders al›p al-mad›¤›n› bilmiyorum; ama fezaya son ç›-kan Piers Sellers bu konuda büyük ilerle-me kaydetmifl. Bu A¤ustos ay›nda 350 km yüksekten Hazar Denizi’ne bakan bu kültürlü astronot afla¤›dakilere flu mesaj› göndermifl: “Ben bir rüyaday›m- kimse beni uyand›rmas›n”.
DNA’ya Dikkat
Son y›llarda uygulanmaya bafllanan DNA testleri haks›z yere mahkum olmufl birçok kiflinin temize ç›kmas›n› sa¤laya-rak adalete büyük hizmet sa¤l›yor. Bu testlerde hata pay›n›n milyarda bir kadar küçük olmas› güven verici; ama dikkat edilmezse trajik hatalar da yap›l›yor. Ör-ne¤in, ABD’nin Virginia eyaletinde Jef-fery D. Ban ad›nda bir genetikçi, 18 y›l önce hüküm giyen bir mahkumun suçsuz
Yaflam
90 Eylül 2006 B‹L‹MveTEKN‹K
S a r g u n A . T o n t
Derste Uyuklamaya Son...
oldu¤unu DNA analizi yoluyla kan›tlam›fl. Fakat bir kaç y›l sonra yap›lan bir incele-me, Ban’in analiz etti¤i örne¤in kesin bir karar verebilecek kadar büyüklükte ol-mad›¤›n› ortaya ç›karm›fl. fiüphelenen müfettifller o laboratuvarda yap›lan di¤er 123 analizi mercek alt›na yat›rm›fllar; ama benzer bir hataya rastlamam›fllar. Her yeni teknolojide oldu¤u gibi bu ko-nuda da dikkatli olmak gerekir.
Seks Kaç Para?
Bizim de bu sayfalarda s›k s›k günde-me getirdi¤imiz gibi hayvan davran›fl bili-mi bafl›n› ald› yürüdü. Hesap yapan kufl-lar, doland›r›c› maymunkufl-lar, dans arac›l›¤› ile arkadafllar›na nektar›n nerede oldu¤u-nu anlatan balerin ar›lar- bu tür marifet-leri bilimsel dergilerde oldu¤u kadar günlük bas›nda da yer almaya devam edi-yor. Geçenlerde asistan›m Didem’in New
York Times’tan bana aktard›¤› bir habere göre, Yale Üniversitesi’nde ekonomist Keith Chen ve psikolog Laurie Santos, capuchine türü maymunlara para kavra-m›n› ö¤retmifller. (Capuchine’ler ufak bir bebek büyüklü¤ünde uzun kuyruklu bir maymun türüdür.) Maymunlar ortas› de-lik metalden yap›lan paray› kullanmakta büyük beceri sa¤lam›fllar, ama ekonomi-den pek çakmad›¤›m için sizlere ayr›nt›l› bilgi veremeyece¤im (Lütfen yaz›n›n so-nundaki kayna¤a bak›n). Ama iki fleyi an-lamak için ekonomist olmak gerekmiyor: Maymunlar mal pahal›ysa az al›yor ucuz olursa çok al›yormufl. Ah, biz küçükken bana birisi bu kural› ö¤retseydi, flimdi
karbon kadrolu bir bisikletim olurdu. ‹kinci ö¤rendi¤im fleyi uygulamaya hiç ni-yetim yok: Araflt›rmac›lar aç gözlü bir maymunun para için seks satt›¤›n› bile iz-lediklerini söylüyor.
Bu gidiflle maymunlar›n bilim adam-lar›na “Önce paray› bast›r, sonra incele-me yap” kabilinden laflar edece¤i gün gi-bi aflikar. Ya gi-bir de belgesellerde bafl ro-lü oynayan hayvanlar görüntü bafl›na as-tronomik mebla¤lar isteseler? Bize kal›r-sa, ‹nternet’te banka ifllerinizi halleder-ken kedi veya köpe¤inizin sizi gözlemedi-¤inden emin olun.
Atomik Ekoloji?
Ekolojinin girmedi¤i ve ortakl›k yap-mad›¤› bir alan kald› m› derseniz, hay›r diyemem. Popülasyon Ekolojisi, Kimyasal Ekoloji, Ekosistem ekoloji, Deniz Ekoloji-si, Fizyolojik Ekoloji, Dinsel Ekoloji, Eko-loji Felsefesi, PsikoEko-lojik EkoEko-loji, Kültürel Ekoloji, vesaire, vesaire… Biz bu ifl nere-de son bulacak nere-derken Nature nere-dergisinnere-de “Atomik Ekoloji” bafll›¤›n› görünce iflin bu raddeye geldi¤ine flafl›rd›k do¤rusu. Merak etmeyin, atomik ekolojinin ekolo-jik atom bombas› yapmakla bir iliflkisi yok. Kufllar›n göç s›ras›nda nas›l ve nere-lerde beslendiklerinin belirlenmesi büyük u¤rafllar ve paralar gerektirdi¤i için bu konuda bildiklerimiz oldukça azd›r. Bilim adamlar› kufllar›n tüylerinden ald›klar› örneklerin atomik spektras›na bakarak bu bilgilere ulaflmay› baflarm›fllar.
Atomik Ekolojinin di¤er bir uygulama-s› balinalarla ilgili. Balinan›n derisi üze-rinde bizim kafam›zda oluflan kepe¤e benzer tabakalar oluflur. Bilim adamlar› mutfakta kulland›¤›m›z bir kepçeye ben-zeyen bir aleti kullanarak bu tabakalar-dan ald›klar› örneklerin (tabi balinay› k›z-d›rmadan) ayn› kufl türlerinde oldu¤u gi-bi spektras›n› inceleyerek hayvan›n nas›l beslendi¤ini ortaya ç›karm›fllar.
Genç okuyucular›m›z› flimdiden uyar›-yoruz. “Anneci¤im, merak etme okulda
91
Eylül 2006 B‹L‹MveTEKN‹K
hep sa¤l›kl› fleyler yiyece¤im” deyip para-n›z› abur cubura harc›yorsan›z, yak›n bir gelecekte saç›n›zdan, veya varsa kepe¤i-nizden, al›nacak bir örnek sayesinde an-neniz ne yapt›¤›n›z›n fark›na var›r.
fiaka bir yana, ne kadar yaz›k de¤il mi? Yaflam›n özünü simgeleyen, felsefe-den tutun Atom fizi¤ine kadar her türlü akademik disiplinle ortakl›k yapan ekolo-ji bilimi, hâlâ üniversitelerimizin ço¤unda okutulmuyor.
Görünüfle Aldanma
Ben lisans ö¤rencisiyken ABD’nin Oregon eyaleti k›y›lar›nda s›k s›k dolafl›r-d›m. Oralarda çok sevdi¤im mütevaz› gö-rüfllü, bizde Yelkovan ad›yla bilinen ufak bir kufl vard›. Me¤erse benim bu müteva-z› kanatl› arkadafl›m olas› bir dünya uçufl flampiyonas›nda birinci s›raya oturacak kadar marifetliymifl. Yabanda büyük bafl
hayvanlar›n boyunlar›na halka takarak ta-kip etmek kolayd›r; ama yelkovan gibi ufac›k bir kufla böyle bir yöntem uygula-mak tabii ki imkans›z. Fakat son y›llarda icat edilen teknoloji harikas› bir çip saye-sinde yelkovana tak›lan 12 gram a¤›rl›-¤›nda bir alet kuflun izledi¤i rotay›, bal›k tutmak için kaç metreye dald›¤›n› ve ha-va koflullar›n› kaydediyormufl. Çal›flmay› yürüten California Üniversitesi’nin Santa Cruz kampusundan Prof. Scott Schaffer, verileri incelerken neredeyse dilini yuta-cakm›fl. Yelkovan bir y›lda Yeni Zelanda, California, Oregon ve Alaska aras›nda tam 64.000 km.lik bir uçufl yapm›fl. Ta-bii doping yapmadan.
Notlar ve Kaynaklar:
Astronot için bak›n›z: (MSNB.com, 9 Haziran, 2006). Futbolcular için herhangi bir maçtan sonraki röportajlar› dinlemeniz yeterli. Seks satan maymunlar için: New York Times Magazine. Haziran 5 DNA analizi için: Discover. Temmuz 2006 s.54-58. Kufl Göçleri: Bilimsel makale Proceedings of National Academy of
Sciences dergisinin bir sonraki say›s›nda ç›kacak. Özet için: http://news.nationalgeographic.com/news/bigpho-tos/4083751.html
