DERS KİTAPLARI
“Lise 2. Sınıflar İçin Kimya Ders Kitabı”
İbrahim DALKILIÇ - Nurşen DALKILIÇ, Lise 2 Kimya Ders Kitabı, Mega Yayıncılık San. ve
Tic. Ltd. Şirketi,Ankara 2002, 180 Sayfa.
Dr. M ehm et YÜKSEL
Ankara Yenimahalle Anadolu Teknik, Teknik Lisesi ve Endüstri Meslek Lisesi
Kimya Öğretmeni
t brahim DALKILIÇ ve Nurşen DALKILIÇ’ ın JL Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu’nun 16.01.2002 tarih ve 3 sayılı kararıyla tüm liseler için beş yıl süreyle ders kitabı olarak kabul edilen Lise 2 Kimya kitabı, 9 bölümden oluşmaktadır. Kitabın so
nunda Bölüm Değerlendirme Sorularının Cevapları, Sözlük ve Kaynakça bulunmaktadır.
"Maddenin Gaz Hâli" başlıklı I. Bölümde, ha
zırlık çalışmalarının ardından "Giriş" başlığı altında maddelerin, belirli şartlarda katı, sıvı, gaz ve plâzma olmak üzere dört fiziksel hâlden birinde bulunabile
cekleri ve maddelerin hâllerinin özellikleri verilmiş
tir. "Bir Mol Gazın Kapladığı Hacim" başlığı altında ise, kimyasal hesaplamalarda sıkça kullanılan Nor
mal Şartlar (Belirli sıcaklık ve Basınç değeri) ile Oda Şartlan kavramları tanımlanmış ve bu şartlarda her
hangi bir gazın molar hacminin değerleri verilerek ömeklendirilmiştir.
"Kinetik Teori" başlığında gazların genleşme, sıkıştırılabilme, yayılma gibi özelliklerini açıklamak için geliştirilen teori anlatılmıştır. "Yayılma Hızı"
başlığı altında gazlann birbiri içinde ilerlemelerinin yayılma veya difüzyon olarak tanımlandığı ifade edilmiş ve Graham Difüzyon Yasası’nın uygulama
na ilişkin örnek problem çözümleri verilmiştir."Gaz Basmcı ve Ölçülmesi' başlığında; basıncın tanımı ya
pılarak değişik şartlarda basınç ölçümü ile ilgili ör
nekler ve basınç - hacim ilişkisini açıklayan Böyle -
Mariotte Yasası grafik ve şekillerle açıklanmaktadır.
"Gaz Hacminin Sıcaklığa Bağlılığı" başlığı al
tında sıcaklık - hacim ilişkisini açıklayan Charles ya
sası ile sıcaklık - basmç ilişkisini açıklayan Gay - Lussac Yasası örnekler ve grafiklerle anlatılmakta
dır. "Kinetik Teori ve Avagadro Hipotezi" başlığın
da aynı şartlarda bulunan gazlann hacimlerinin ora
nının mol sayılarının oranına eşitliği grafik yardı
mıyla anlatılmaktadır. "İdeal Gaz Denklemi' başlığı altında ideal gaz denklemi ve Dalton’ın Kısmî Ba
sınçlar Yasası örnek problem çözümleri ile veril
mektedir. Bu bölümde Oda şartlannda 1 mol H2 ga
zının hacminin belirlenmesi için bir deney önerilmiş
tir. Deney için gerekli olan kimyasal maddeler ve malzemeler, Ders Aletleri Yapım Merkezi tarafından okullara sağlanan maddeler ve malzemeler ile yapı
lacak düzeydedir. I.bölüm sonunda "Bölüm Değer
lendirme Çalışmaları 1" başlığı altında 23 soru ve problem, "Bölüm Değerlendirme Çalışmalan 2" baş
lığı altında 19 test sorusu verilmiştir.
"Kimyasal Reaksiyonlar" başlıklı II. bölümde, hazırlık çalışmalarının ardından "Giriş" başlığı altın
da evrendeki maddelerin sürekli değişime uğradığı (fiziksel ve kimyasal değişim) örneklerle anlatılmış
tır. "FizikseV ve Kimyasal Değişme" başlığı altında fi
ziksel değişme ve kimyasal değişmenin tanımlan ya
pılarak bunlara ilişkin örnekler verilmiştir. "Kimya
sal Tepkimelerin Denklemleri" başlığında; kimyasal tepkime denklemlerinin yazılması ve denkleştirilme
si örneklerle açıklanmıştır. "Kimyasal Hesaplamalar"
başlığında Kütle — Hacim Hesaplamaları, Artan Maddesi Olan Tepkimeler ve Saf Olmayan Maddele
rin Kullanıldığı Tepkimeler alt başlıklan altında ör
nek problem çözümleri verilmiştir. "Değerlendirme Çalışmaları 1" başlığı altında 20 soru ve problem
"Değerlendirme Çalışmalan 2" başlığı altında 15 test sorusu verildikten sonra "Hava Kirliliği" başlıklı okuma parçasıyla bölüm sona ermektedir.
"Maddenin Yoğun Fazları (Sıvılar- Katilar) ” başlıklı III. bölümde, hazırlık çalışmalannın ardın
dan "Giriş" başlığında doğada maddelerin katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç fiziksel hâlde bulundukları ve bu hâllerin temel özellikleri kısaca açıklanmaktadır.
"Erime, Erime Isısı”, "Buharlaşma, Buharlaşma Isı
sı" ve "Buhar Basıncı ve Kaynama Noktası" başlık
ları altında erime, donma, buharlaşma, kaynama, yo
ğunlaşma, süblimleşme ,erime sıcaklığı, kaynama sı
caklığı,molar erime ısısı, molar buharlaşma ısısı ve denge buhar basıncı kavramları verilerek bazı mad
deler için erime sıcakları, molar erime ışılan, kayna
ma sıcaklıklan ,molar buharlaşma ısıları ve denge buhar basınçlan çizelgelerde verilmiştir.
"Çözeltiler ana başlığında çözelti, çözücü, çö
zünen, seyreltik çözelti, derişik çözelti, doymamış çözelti, doymuş çözelti, aşırı doymuş çözelti tanım
ları yapılarak örnekler verilmiş ve ayrıca fiziksel hâl
lerine göre çözelti çeşitleri çizelge hâlinde sınıflandı
rılmış ve ömeklendirilmiştır."Çöze/f;7en/î Derişim- leri" başlığı altında, derişim (konsantrasyon) ‘in tanı
mı yapılarak; kütlece yüzde derişim, molar derişim (molarite) ve normal derişim ile ilgili örnek problem çözümleri verilmiştir.
"Çözeltilerin Bileşenlerine Ayrılması" başlı
ğında ise katı-katı, sıvı-sıvı ve gaz-gaz çözeltilerin bileşenlerine ayrılması için hangi metotlann kulla
nıldığı örneklerle açıklanmaktadır. "Maddenin Elektriksel Tabiatı ve İyon Denklemleri" başlığı al
tında iyon, iyonik katilar, iyonik bağ, kovalent bağ, apolar kovalent bağ, polar kovalent bağ, elektrolit çözelti ve elektrolit olmayan çözelti kavranılan ör
neklerle açıklanarak, herhangi bir reaksiyon için net iyon denkleminin nasıl yazıldığı ve herhangi bir çö
zeltide iyonlann molar derişimlerinin nasıl hesaplan
dığı örneklerle verilmektedir. "Değerlendirme Çalış- malan 1" başlığı altında 2 1 soru ve problem "Değer
lendirme Çalışmaları 2" başlığı altmda 20 test soru
su ile III. bölüm sonlanmaktadır.
"Radyoaktivite" başlıklı IV. bölümde, hazırlık çalışmalannın ardından" Giriş" başlığı altmda fizik
sel, kimyasal değişmeler ve nükleer olaydan bahse
dilmiştir. "Atom Çekirdeğinin Yapısı" ana başlığı al
tında, atom çekirdeğinin proton ve nötronlardan iba
ret olduğu ve bu taneciklere nükleon denildiği ve ba
zı atom altı taneciklerin özellikleri düzenlenen bir çi
zelge ile verilmiştir. Aynca atom çekirdeklerinde
proton, nötron dağılımı ve karalılık kuşağı kavramı açıklanmaktadır.
" Radyoaktif Bozunmalar" ve "Bozunma Çeşit
leri" başlıkları altında, radyoaktiflik kavramının ta
nımı yapılarak, alfa (a), beta (P*), gama (y), pozitron ((3+), elektron yakalama ve nötron bozunması örnek
lerle anlatılmaktadır. " Tabiî ve Sunî Radyoaktiflik"
ve " Radyoaktif Bozunma Hızı" başlıklan altmda ise;
doğal radyoaktif bozunma serileri (Uranyum serisi, Toryum serisi, Aktinyum serisi), bozunma hızı, ya- n ömür(yanlanma süresi), yarılanma sayısı kavranı
lan örneklerle açıklanmakta ve bazı radyoaktif izo
topların bozunma türleri, yanlanma süreleri ve bo
zunma denklemleri çizelge hâlinde verilmektedir.
"Çekirdek Reaksiyonları" başlığında; fisyon (bölünme) reaksiyonlan ve füzyon (kaynaşma) reak
siyonları örneklerle açıklanmakta;nükleer enerji elde etmekte, tıp ve veterinerlikte teşhis ve tedavide, be
sin maddelerinin uzun süre saklanmasında, fosillerin ve kayaların yaşının saptanmasında, maden aramala
rında radyoaktif tepkimelerden yada radyoaktif bo
zunumlardan yararlanıldığından bahsedilmektedir.
IV. bölüm "Değerlendirme Çalışmaları 1" başlığı al
tmda 20 soru ve problem "Değerlendirme Çalışmala
rı 2" başlığı altında 17 test sorusu ile bölüm sonlan- maktadır.
"Kimyasal Reaksiyonlar ve Enerji (Termokim
ya) " başlıklı V. bölümde hazırlık çalışmalan sorula- nmn ardından "Giriş" başlığında maddelerde meyda
na gelen fiziksel, kimyasal ve nükleer değişmelerin tümünün bir enerji değişimi eşliğinde gerçekleşiyor oluşundan bahsedilmiştir. "Kimyasal Reaksiyonlar ve Enerji' ana başlığı altında, iç enerji, termokimya- sal denklem, tepkime ısısı ,kalori gibi kavramlar ta
nımlanmıştır. "-Baharı/ı Kırılması ve Oluşma Isıları"
başlığında, bağ enerjisi, entalpi değişimi, ısı kapsa
mı, entalpi gibi kavramlar tanımlanmakta ve bazı bağ enerjilerinin ortalama değerleri çizelge hâlinde verilmiştir. "Ekzotermik ve Endotermik Reaksiyon
lar" başlığı altında, endotermik ve ekzotermik reak
siyon kavramı grafiklerle anlatılmaktadır.
"Reaksiyonların Oluşma İsıları” başlığında; en- talpi değişimi, oluşma entalpisi (oluşma ısısı) ve standart oluşma entalpisi kavramları açıklanmakta ,bazı maddelerin standart oluşma entalpileri çizelge hâlinde verilmektedir. ''Reaksiyonların Yanma ısıla
rı" ve "Reaksiyon Isılarının Toplanabilirliği" başlık
ları altında ise; yanma ısısı, molar yanma entalpisi kavramları ve bazı organik bileşiklerin molar yanma ısıları verilerek Hess Yasası (Reaksiyon Isılarının Toplanabilirliği) ile ilgili çözümlü problemler veril
mektedir. V. bölüm "Değerlendirme Çalışmaları 1"
başlığı altında 16 soru ve problem "Değerlendirme Çalışmaları 2" başlığı altında 15 test sorusu ile son- lanmaktadır.
"Kimyasal Reaksiyonların Hızları" başlıklı VI.
bölümde hazırlık çalışmalarının ardından "Giriş” ve
"Kimyasal Reaksiyonlar” başlığı altında günlük ha
yatta karşılaştığımız bazı kimyasal tepkimelerin (de
mirin paslanması, kâğıdın yanması vb.) hızlarının neden değişik olduğundan bahsedilmiştir.
"Reaksiyon Hızı ve Ölçülmesi" başlığı altında, kimyasal reaksiyonları için yavaş, hızlı ve çok hızlı gibi nitelemelerin bağıl ifadeler olması hasebiyle uyandırdığı algılamanın kişiden kişiye farklılık gös
terdiği ifade edilerek "kimyasal bir tepkimede, birim zamanda madde miktarında meydana gelen değişme
ye tepkime hızı denir" şeklinde bir tanım yapılmış ve bu tanıma bağlı olarak bazı formüller türetilerek ko
nu açıklanmaya çalışılmıştır.
"Çarpışma Teorisi" ve "Aktiflenme Enerjisi' başlığında iki molekül arasında bir reaksiyonun meydana gelmesi için gerekli şartlar şekillerle açık
lanmıştır. "Potansiyel Enerji Diyagramları" başlında kimyasal bir reaksiyonun oluşumu esnasında siste
min potansiyel enerjisinde oluşan değişimler grafik
ler yardımıyla açıklanmıştır. "Reaksiyon Isısı" başlı
ğı altında, reaksiyon ısısının tanımı yapılarak her
hangi bir reaksiyon için nasıl hesaplanacağı örnek
lerle açıklanmıştır. "Reaksiyon Hızına Etki Eden Faktörler” başlığı altında kimyasal reaksiyonların hızlarını etkileyen başlıca faktörler; maddenin cinsi, konsantrasyon, sıcaklık, temas yüzeyi, katalizör sıra
lanarak her biri ayrı ayrı alt başlıklarda örneklerle açıklanmıştır.
"Reaksiyon Mekanizması ve Hızın Denklemi, Dereceleri" başlığında bazı reaksiyonların reaksiyon denkleminin yazıldığı gibi tek basamakta meydana gelmediği, birden fazla basamakların toplamından oluştuğu ifade edilmiş, reaksiyon hız denklemlerinin ve reaksiyon derecelerinin nasıl belirlendiği örnek
lerle anlatılmıştır. Bölüm sonunda derişim ve sıcak
lığın tepkime hızına etkisini belirlemek için bir de
ney önerilmiştir. VI. Bölüm, "Değerlendirme Çalış
maları 1” başlığı altında 20 soru ve problem " De
ğerlendirme Çalışmaları 2" başlığı altında 19 test so
rusu ile sonlanmaktadır.
"Kimyasal Reaksiyonlarda Denge” başlıklı VII.
bölümde hazırlık çalışmalarının ardından "Giriş"
başlığı altında açık sistem, kapalı sistem, yalıtılmış sistem ve çift yönlü tepkimeler anlatılarak denge hakkında bir fikir verilmeye çalışılmıştır. "Fiziksel Denge" başlığında, belirli şartlarda fiziksel değişme
ler esnasında oluşan dengelerle ilgili örnekler verile
rek, sistemlerin minimum enerji ve maksimum dü
zensizliğe gitme eğiliminin bir sonucu olarak denge
ye ulaştığı belirtilmiştir. "Kimyasal Denge" başlığın
da, dengenin tanımı yapılarak örnek bir tepkime üzerinde dengenin oluşumu grafiklerle anlatılmıştır.
"Homojen Denge" ve "Heterojen Denge" alt başlık
larında ise homojen ve heterojen denge örnek reaksi
yonlarla izah edilmiştir.
"Denge Bağıntısı ve Denge Sabitî' ve "Denge
nin Nicel Görünümü" başlıkları altında, genel olarak herhangi bir reaksiyon için denge ifadesinin nasıl ya
zıldığı anlatılmakta ve denge sabitinin hesaplanması ile ilgili örnek problemler çözülerek konu pekiştiril
miştir. "Dengenin Nitel Görünümü" başlığında bü
tün kimyasal reaksiyonlarda dengenin iki temel eği
lim arasında (maksimum düzensizlik ve minimum enerji eğilimi) bir uzlaşma oluştuğunda kurulduğu ifade edilmektedir. "Dengeye ve Denge Sabitine Et
ki Eden Faktörler" başlığı altında dengeye konsant
rasyonun, basınç - hacim değişiminin, sıcaklığın ve katalizörün etkisi (Le Chatelier) ilkesi (Dengede olan bir sisteme dışarıdan bir etki yapıldığında, sis
tem bu etkiyi azaltacak yönde hareket eder.) ile açık
lanmıştır. Ayrıca sıcaklık değişimi ve reaksiyonda
yer alan maddelerin kat sayılarının değişiminin den
ge sabitine nasıl etki ettiği örneklerle gösterilmiştir.
VII. Bölüm, "Değerlendirme Çalışmaları 1" başlığı altında 20 soru ve problem "Değerlendirme Çalışma
ları 2" başlığı altında 18 test sorusu ile sonlanmakta- dır.
"Çözünürlük Dengeleri' başlıklı VIII. bölümde hazırlık çalışmalarının ardından "Giriş" başlığı altın
da çözünürlüğün tanımı yapılarak bu bölümde az çö
zünen maddelerin çözünürlük dengelerinin incelene
ceği belirtilmiştir. "Çözünme Olayı" başlığında, ye
mek tuzu (NaCl) nun suda çözünmesinin model gös
terimi örnek alınarak çözünme, çözen (çözücü), çö
zünen tanımları yapılarak çözünme olayı anlatılmış
tır. "Sm-Katı, Sıvı-Sıvı, Sıvı-Gazçözeltileri” başlık
ları altında, bu tip çözeltilere örnekler verilerek, ka
tiların, sıvıların ve gazların sıvılardaki çözünürlüğü
ne etki eden faktörler incelenmiştir. "Çözünme Ola
yında Düzensizlik Faktörü" başlığında, çözünme olaylarında denge durumunun, maksimum düzensiz
lik ile minimum enerji eğilimleri arasında ki bir den
ge durumu olduğu ifade edilerek katiların, sıvıların ve gazlann çözünürlüğü anlatılmıştır.
"Sulu Çözeltileı1' başlığı altında, sulu çözelti
lerde çözünmüş olan maddelerin yapılanna göre farklı davranışlar gösterdiği belirtilerek, elektrik akı
mını iletip iletmemeleri bakımından elektrolit olma
yan ve elektrolit çözeltiler olmak üzere sınıflandın- larak ömeklendirilmiştir. "Çözünürlük ve Çözünür
lük Dengesine Etki Eden Faktörlef başlığında katı maddelerin çözünürlüklerinin birbirinden farklı ol- duklan belirtilerek az çözünür ya da çözünür olarak sınıflandınlabileceği belirtilmiştir. Doymuş bir çö
zeltideki iyonlar ile katı arasında kurulan dengenin çözünürlük dengesi olarak ifade edileceği belirtilmiş ve az çözünen katilar için çözünürlük denge bağıntı
sının nasıl yazılacağı örneklerle anlatılmıştır. Aynca katılann çözünürlüğü ile çözünürlük çarpımları ve çözünürlük dengelerinin; çözücü türü, sıcaklık, ba
sınç, ortak iyon ve yabancı maddeler gibi faktörlere bağlı olarak değiştiği örneklerle anlatılmıştır. "Çö
kelti Oluşumu ve Çözelti Tipleri' başlığı altında, çökme, çökelek ve çöktürme tanımlan yapılarak çö
zünürlük çeşitleri örneklerle incelenmiştir.
"Seçimli Çöktürme" başlığında, bir çözeltide bulunan iyonlardan (katyon ve anyon) birinin veya birkaçının, diğer iyonlar çözeltide kalacak şekilde çöktürülerek, çözeltiden ayrılması işlemine seçimli çöktürme denildiği belirtilerek olay örneklerle anla
tılmıştır. Bölüm sonunda bazı bileşiklerin sulu çözel
tileri arasındaki tepkimeleri incelemek amacıyla ör
nek bir deney verilmiştir. VIII. Bölüm, "Değerlen
dirme Çalışmaları 1" başlığı altında 21 soru ve prob
lem "Değerlendirme Çalışmaları 2" başlığı altında
2 0 test sorusu ile sonlanmaktadır.
"Asitler ve Bazlar" başlıklı IX. bölümde hazır
lık çalışmalarının ardından "Giriş" başlığı altında asitlerin günlük hayatımızdaki yeri örneklerle an
latılmıştır. "Asit ve Baz Kavramı" başlığında, asit ve baz tanımlan kronolojik sıraya göre örneklerle veril
miştir. "Ametal ve Metal Oksitlerinin Bazlık ve Asit- likleri" başlığında, önce oksit tanımı yapılarak metal ve ametal oksitlerinin, baz anhidriti ve asit anhidriti olarak tanımlanabildiği belirtilip metal ve ametal ok
sitlerinin asit ve baz oluşturduğu reaksiyonlara ör
nekler verilmiştir.
"Asit ve Bazların Genel Özellikleri" başlığı al
tında asitlerin ve bazlann genel özellikleri örnekler
le anlatılmış ve öğrencilerin kolaylıkla hatırlayabil
mesi için bu özellikler bir tabloda kısaca özetlenmiş
tir. "Asit ve Bazların Değerliği' başlığı altında bir asidin değerliği "o asidin bir mol’ünün sulu çözel
tisine verebileceği H' iyonu sayısı" şeklinde tanım
lanarak HCN, HF, H2S 04, H3PO4 asitleri örnek olarak verilmiştir. Benzer şekilde bir bazın değerliği
"bir mol’ünün sulu çözeltisine verebileceği OH' sayısı" şeklinde tanımlanarak NH3, Ca(OH)2, Ba(OH)2, Sr(OH)2, Fe(OH)3, bazları örnek olarak verilmiş ve aynca bazı asit ve bazların formülleri, adlan ve değerlikleri tablo hâlinde verilmiştir.
"Suyun İyonlaşması pH ve pOH' başlığı altın
da, suyun iyonlaşma denklemi yazılarak iyonlaşma olayı açıklanmıştır. pH ve pOH kavranılan açık
lanarak asidik, bazik ve nötr çözeltilerde pH, pOH, [H+], [OH ] değerleri arasındaki ilişki tablo hâlinde
özetlenmiştir. Ayrıca mide öz suyu, limon, sirke, el
ma, portakal, muz, ekmek, patates, yağmur suyu, saf su, kan, yumurta, yemek sodası, amonyak ve sod
yum hidroksit gibi maddelerin pH değerleri verilerek konu ile örnek problemler ve çözümleri verilmiştir.
"Asit ve Bazların Kuvveti" başlığında, elekt
rolit çözelti, kuvvetli asit, kuvvetli baz, zayıf asit ve zayıf baz tanımları yapılarak, molekül yapısının asit ve bazların kuvvetlerine etkisi açıklanmıştır. "Zayıf Asit ve Baz Dengeleri” başlığında zayıf asit ve zayıf baz tanımlan ile bazı asit ve bazlann iyonlaşma sabitleri değerleri verilerek konu ile ilgili örnek problem çözümlerine yer verilmiştir.
"Asit - Baz Titrasyonlan, Nötrleşme" başlığın
da titrasyon ve nötrleşme kavramları verilerek konu ile ilgili örnek problem çözümlerine yer verilmiştir.
"Hidroliz, Tampon Çözeltiler ve Amfoterlik”
başlıklarında hidroliz, tampon çözelti ve amfoterlik kavramları örneklerle anlatılmıştır. Bölüm sonunda asit ve baz titrasyonu ile ilgili bir deney önerilmiştir.
IX. Bölüm, "Değerlendirme Çalışmaları 1" başlığı altmda 21 soru ve problem" "Değerlendirme Çalış- malan 2 " başlığı altında 2 0 test sorusu ile sonlan- maktadır.
Tanıtımı yapüan kitap; Lise II. Sınıflar için ders kitabı olarak ele alındığında, genel anlamda müfredatta yer alan amaç, hedef ve davranışlara uy
gun olduğu gözlenmiştir. Kitaptaki Türkçe’nin ve üslûbun yeterli olduğu, benzer amaçla yazılan diğer kitaplarla karşılaştınldığmda; şekillerin, çizelgelerin ve resimlerin titizlikle seçildiği görülmektedir.
Kitabın öğrenci ve öğretmenlere faydalı olacağı kanısındayız.
