Türk Dil Kurumu Yayınlan
TÜRK DİLİNDE IZDIRAP SÖZ BİLGİSİ Bir Eş Anlamlılık İncelemesi
Şahru PİLTEN
Ankara, 2013
İçindekiler
TABLOLAR • 8 ŞEKİLLER • 8 ÖN SÖZ • 9 GİRİŞ • 11 Konu • 11
Konu Külliyatı • 11 Yol • 12
KISALTMALAR • 15 Eser Kısaltmaları «15 Dil ve Lehçe Kısaltmaları • 24 Diğer Kısaltmalar • 24 İşaretler • 24
1. BÖLÜM
EŞ ANLAMLILIK KAVRAMI, BAKIŞ VE YAKLAŞIMLAR 1.1. Anlam • 25
1.2. Eş Anlamlılık KavTamı • 29
1.2.1. Eş Anlamlılığın Ölçümü ve Sınıflandırılması • 33 1.2.1.1. Mutlak Eş Anlamlılık • 34
1.2.1.2. Bilişsel Eş Anlamlılık • 36 1.2.1.3. Yakın Eş Anlamlılık * 45 1.3. Eş Anlamlılık ve Eş Dizimlilik • 50
1.3.1. Eş Dizimlilik • 50
1.3.2. Eş Anlamlılık ve Eş Dizimlilik • 53
2. BÖLÜM
TÜRK DİLİNDE EŞ ANLAMLILIK
2.1. Anlamsal ve Eş Dizimsel Özellikleri Bakımından emgek • 57 2.1.1. emgek bütüncesi • 58
2.1.2. emgek'in anlamlan • 84
2.2. emgek'in eş dizimsel davranışları • 100
2.2.1. emgek'in sebep bildiren sözcüklerle eş dizimlenmesi • 100 2.2.2. emgek'in ton arttırıcıları ve azaltıcıları • 103
2.2.3. emgek'in varlık/varlık biçimi/dünya ve ona ilişkin kavramlarla eş dizimlenme özellikleri • 105
2.2.4. emgek'in olumsuz ruhsal veya fiziksel durum bildiren isimlerle eş dizimlenme özellikleri • 108
2.2.4.1. FİZİKSEL ACI sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri • 108 2.2.4.2. ACı sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri *115
2.2.4.3. HASTALIK sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri • 127 2.2.4.4. AĞRI sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri • 130 2.2.4.5. SIKINTI sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri • 136 2.2.4.6. KORKU sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri » 1 4 1
2.2.4.7. KAYGı, DERIN DÜŞÜNCE sözcükleri ile eş dizimlenme özellikleri • 145
2.2.4.8. FELAKET, AFET, TEHLIKE sözcükleri ile eş dizimlerime özellikleri • 154 2.2.4.9. AÇLIK ve SUSUZLUK sözcükleri ile eş dizimlerime özellikleri • 159 2.2.5. ÇALIŞMA ve IŞ-GÜÇ sözcükleri ile eş dizimlerime özellikleri • 161 2.2.6. GÖNÜL, YÜREK sözcükleri ile eş dizimlerime özellikleri • 166 2.2.7. emgek'in fiillerle eş dizimlerime özellikleri • 171
2.2.7.1. Izdırap Fiilleri • 171
2.2.7.1.1. Izdırap Çekme Fiilleri *171 2.2.7.1.2. Izdırap Verme Fiilleri • 182 2.2.7.2. Algı Fiilleri • 186
2.2.7.2.1. Görme Fiilleri • 186 2.2.7.2.2. Duyma Fiilleri • 188 2.2.7.3. Bilinç Fiilleri-191 2.2.7.4. Bitişik Konum Fiilleri • 195
2.2.7.4.1. Saldırma, Saldırtma Fiilleri • 195
2.2.7.4.2. Vuruşla Temas Etme, Temas Ettirme Fiilleri • 198 2.2.7.4.3. Karşılaşma Fiilleri • 200
2.2.7.4.4. Çevreleme, Çevrelenme Fiilleri • 200 2.2.7.5. Yeme Fiilleri • 202
2.2.7.6. Baskı Fiilleri • 207
2.2.7.6.1. Sıkma, Sıkılma, Sıkıştırılma Fiilleri • 207 2.2.7.6.2. Zapt etme/Kontrol Fiilleri • 214
2.2.7.7. Hareket Fiilleri »216
2.2.7.7.1. Doğası Gereği Yön Bildiren Hareket Fiilleri • 216 2.2.7.7.1.1. İçeri Fiilleri «216
2.2.7.7.1.2. Dışarı Fiilleri *218 2.2.7.7.1.3. Yukarı Fiilleri-219 2.2.7.7.1.4. Aşağı Fiilleri -221
2.2.7.7.1.5. Harekete Geçme Fiilleri • 222 2.2.7.8. Uzamsal Durum Fiilleri • 222
2.2.7.9. Zuhur etme, Olma, Yok olma/Ortadan Kaybolma Fiilleri • 223 2.2.7.9.1. Zuhur etme/Meydana Gelme, Olma Fiilleri • 223
2.2.7.9.2. Yok olma/Ortadan Kaybolma Fiilleri • 225 2.2.7.10. Öldürme Fiilleri • 226
2.2.7.11. Değişme Fiilleri • 227
2.2.7.11.1. Fiziki Durum Değiştirme Fiilleri • 227
2.2.7.11.2. Derecelendirilebilen Durum Değiştirme Fiilleri • 229 2.2.7.12. Vücutla İlgili Fiiller • 229
2.2.7.12.1. Vücut İşlemleri Fiilleri • 230 2.2.7.12.1.1. Ses Çıkarma Fiilleri • 230 2.2.7.12.1.2. Sıvı Çıkarma Fiilleri • 231 2.2.7.12.1.3. Isı Çıkarma Fiilleri • 232 2.2.7.12.2. Yaralanma fiilleri • 234 2.2.7.13. Başarma Fiilleri • 235
2.2.7.13.1. Kurtulma Fiilleri • 235 2.2.7.13.2. Kurtarma Fiilleri • 237
2.2.7.13.3. Giderme/Uzaklaştırma fiilleri • 238
2.2.7.14. Sona Eriş Fiilleri • 240 2.2.7.14.1. Bitme Fiilleri «240 2.2.7.14.2. Sönme Fiilleri • 241
2.2.7.14.3. Sakinleşme, Sakinleştirme, Engelleme • 242 Fiilleri • 243
2.2.7.15. Tedavi Fiilleri * 243 2.2.7.16. Sabretme Fiilleri • 244 2.2.7.17. Yeterlik Fiilleri • 247 2.2.7.18. Güç Sarf Etme Fiilleri • 248
2.2.7.18.1. Çekme Fiilleri • 248 2.2.7.18.2. Koyma Fiilleri • 252
2.2.7.18.2.1. Doldurma Fiilleri • 252 2.2.7.18.3. Taşıma Fiilleri • 252 2.2.7.19. Başlama Fiilleri • 254 2.2.7.20. Temizleme Fiilleri • 255 2.2.7.21. İletişim Fiilleri • 255 2.2.7.22. Dönüştürme Fiilleri • 256 2.2.7.23. Çalışma, Gayret Fiilleri • 257 2.2.7.24. Kesme Fiilleri • 258
2.2.7.25. Tutma ve Saklama Fiilleri • 260 2.3. Mutlak Eş Anlamlılık • 262
2.3.1. Türk runik harfli metinlerde yer alan ızdırap kavramlarının mutlak eş anlamlılık açısından değerlendirilmesi • 262
2.3.2. Buddhist Türk çevresi metinlerde yer alan ızdırap kavramlarının mutlak eş anlamlılık açısından değerlendirilmesi • 264
2.3.3. Erken dönem tslami Türk çevresi metinlerinde yer alan ızdırap kavramlarının mutlak eş anlamlılık açısından incelenmesi • 266
2.3.4. Türkiye Türkçesi • 277 2.3.5. Türkmen Türkçesi • 278 2.4. Bilişsel Eş Anlamlılık • 279 2.4.1. Çağrışımsal Anlam • 280
2.4.1.1. Kullanır Farklılıklarından Kaynaklanan Çağrışımsal Anlamlar • 280 2.4.1.1.1. Bölge «280
2.4.1.1.2. Sosyal tabaka • 283 2.4.1.1.3. Cinsiyet • 286 2.4.1.1.4. Yaş *295
2.4.1.2. Kullanım Farklılıklarından Kaynaklanan Çağrışımsal Anlamlar • 298 2.4.1.2.1. Alan «298
2.4.1.2.2. Tarz-315 2.4.1.2.3. Üslup-318 2.4.2. Varsayılan Anlam • 323
2.4.2.1 Seçmesel Sınırlamalar • 323 2.4.2.2. Eş Dizimsel Sınırlamalar • 327 2.5. Yakın Eş Anlamlılık • 334
SONUÇ • 349
KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ • 351 KAYNAKLAR • 359
Tablolar
Tablo I. Türkiye Türkçesindeki gönül Ve yürek sözcüklerinin deyimlefdeki kullanımı' 170
Tablo II. dart- ve çek- fiillerinin kullanım alanları açısından karşılaştırılması • 250 Tabİo III. Türk runik harfli metinlerde yer âİan bur) ve açığ sözcüklerinin kullanım
alanları açısından karşılaştırılması • 263
Şekiller
Şekil L Eş anlamlılar »31 Şekil II: Eş anlamlılık • 33
Şekil İH. Türkiye Türkçesinde izdırâp ve acı sözcüklerinin yâkin eş anlamlılık dizileri • 337
Şekil IV. Türk runik harfli metinlerde yâkin eş anlamlılar * 338 Şekil V. Türk runik harfli metinlerde yâkin eş anlamlılar * 338 Şekil Vî. Türk ninik hârfli metinlerde yâkin eş ânlâmlılâr • 338 Şekil VII. Türk rıinik hârfli Metinlerde yâkin eş ânlâmlılâr • 338 Şekil VllI. Büddhist Türk çevresinde yakın eş ânlâmİıİâr • 340 Şekil İX. Büddhist Türk çevresinde yakin eş ânlâmliİâf * 340 Şekil X: Büddhist Türk çevresinde yakın eş ânlâmlılâr • 340
Şekil XI. Erken İsİâmi Türk çevresi eserlerinden Rylânds KT'de tespit edilen yakın eş âiıîâmİiİâf 4 342
Şekil Xİt. Erken İsİâmi Türk çevresi eserlerinden Rylands KT'de tespit edilen yâkin eş ânlâmliİâf * 343
Şekil Xİİİı Erken İsİâmi Türk çevresi eserlerinden Rylands KT'de tespit edilen yâkin eş ânlâmliİâf * 343
