re kendiiçerisinde sınıflandırılırlar. Açık çekme çatlakları vekısmenaçık olanfay zonlarıoluştuktanhemen sonra karasal tortularla veya deniz tabanındaki fosilli tortularla doldurulma eğilimindedirler. Kırıkların denizel tortularla üstten doldurulması ve aynı tortularla örtülmesi sonucu oluşantortul dayklar, neptünyendayk olarak adlandırılır (Wintererve Sarti, 1994).Şayetkırıkkarasal ortamda olu şurve karasal çekellerle doldurulursabuna kırıkdolgusu denir. Öte yandan kimitortul dayklar tortuların kırıklara alttan enjeksiyonu ile şekillenmişlerdir. Bazı kırık zonları da,kırılma sonucu oluşan köşeli kayaç parçalarının üst ten dolan tortularla bağlanması sonucu oluşan breşik kayaçlaria doldurulurlar. Butür breşlertaşınmamış,yerli yerindeoluştuklarından dolayı bunlaraiç breş adıverilir (Füchbauer ve Richter, 1983). Bazı durumlarda, Kana- da'nın Fundy Rift havzasında olduğu gibikarasal, taşın
mış, yarı yuvarlak kayaç parçaları kırıklar içerisinde de polanır(Schlische ve Ackerman, 1995). Öte yandan, de niz altı yamaçlarından yuvarlanarak dahaderinlere taşı nan ve orada derin deniz tortuları ile birlikte çökelen konglomera-breş türükayaçlar(olistosromlar), iç breşle re büyük benzerlikler gösterirler ve her iki kayaç çoğu kezyanlış yorumlanır veya tanımlanır.
Neptünyen Daykların Oluşumu ve Genel Şekilleri
Neptünyen dayklarınoluşumu ile ilgili iki temel sorun günümüzdehala tartışılankonulardır.
1- Neptünyen daykları oluşturan kırıklar veya karstik erime boşlukları nasıl,nerede ve nezaman oluşmuştur?
2-Neptünyen daykların dolguları nasıl, nerede vene zaman dolgulanmıştır.
Bu sorulara her zaman tatmin edici biryanıt vermek mümkün değildir. Buna rağmen aşağıdaki genellemeler yapılabilir.
Alpinkuşaktaçoğu neptünyen dayklar platform kar bonatları içerisinde gelişmiş olup dolguları fosilli pelajik karbonatlardan oluşmaktadır. Bu durum, neptünyen daykların karbonat kayaçlarının erimesive karstlaşması ile oluşmuşkırıklı-boşlukluyapılarınsonradandoldurulma
sı sonucu oluştuğunu gösterir.
Öteyandanneptünyen daykların oluşumunda karst- laşmaolayı yanısıra tektonik olayların da (tektonik kırık-
Kırıklı (Gümüşhane) yöresinde, Paleozoyik metamorfitleri içerisinde gelişmiş Liyas neptünyen daykları.
Kale nahiyesindeki (Gümüşhane) Kilop mevkiinde, Malm-Alt Kretase platform karbonatları içerisinde gelişmiş olan, litolojisini Globotruncanalı kırmızı kireçtaşlarının oluşturduğu Geç Kretase yaşlı neptünyen dayk.
lar) önemi büyüktür. Bu bakımdan tektonikkökenlivefo silli neptünyen dayklar bir bölgeninyapısal dinamik ana
lizinde (kırıklarla kuvvetler arasındaki karşılıklı ilişkilerin saptanması) önemli bir rol oynarlar (SchischeveAcker mann, 1995). Bu tür amaca yönelik olarak incelenmiş olan Neptünyen dayklarGüney Ispanya'da Malm-Erken Kretase yaşlı platform karbonatlarında; Yunanistan, İtal
ya, Yugoslavya ve Umman'dakiTetis Okyanusu'naaitTri- yas-Erken Liyasyaşlısığ platform karbonatlarında ve Batı Almanya'da Variskan dağ kuşağına ait Geç Devoniyen- Erken Karbonifer yaşlı karbonat kayaçlarında yaygındır (Füchtbauer ve Richter, 1983). Türkiye'de neptünyen daykları konu alan çalışmalar yokdenecek kadar azdır.
Tektonik kökenli ve farklı yaşlarda neptünyen dayklara PontidDağ Kuşağında (Karadeniz Dağları) çeşitli alanlar da rastlanmaktadır. Gümüşhane yöresinde, Paleozoyik yaşlı granitler ve metamorfik kayaçlar içerisinde Liyas yaşlı neptünyen dayklar ve aynıyöredeplatformkarbo
natları içerisinde Geç Kretase yaşlı neptünyen dayklar gelişmiştir.Daha batıdaAmasya yöresindeki Erken Kreta
se yaşlı tektonik kökenli neptünyen dayklarise platform karbonatlarıiçerisinde bulunmaktadır (Bektaşve Çapkı- noğlu, 1997). Kuşkusuz Pontid Dağ kuşağının daha batı
sında raporedilmemiş neptünyen dayklar da vardır.
Neptünyen daykların litolojisini çoğunlukla kırmızı renkli pelajik tortular oluşturur. Kırmızı renk,yakın çevre
deki karasal bir ortamınvarlığını belirtebilir.
Neptünyen dayklarçoğunlukla denizaltı heyelanları ve kütle akmahareketlerinin geliştiği bölgelerde görülür ler.Bu durum,onların oluşumunda çekme gerilmelerinin veya gravite hareketlerinin önemlibir roloynadığınıgös
terir.
Faylarla ilişkili neptünyen dayklar dahaçok X,Y, V şe killi; çekme kırıkları ile ilgili neptünyen dayklar ise daha çokI veya T şekillidir.
Neptünyen daykların boyutları birkaç milimetreden birkaç metreyekadar değişebilir.
Platform karbonatlarındagelişenneptünyendaykla- rınoluşumuiçin farklı iki teori önerilmiştir(Winterer veSar
ti, 1994).
Alpin Dağ kuşağında neptünyen daykların oluşum modelleri (Winterer ve Sarti, 1994’den yeniden çizilmiştir). (A) Karbonat platformunun de
nizaltında riftleşmesi tektonik kökenli neptünyen dayk oluşumu mode
li. (B) Karbonat platformunun karstiaşması sonucu neptünyen dayk oluşumu modeli.
Deniz Altında Riftleşme Teorisi
Deniz altında çekme gerilmesi tektonik rejiminde normal faylara bağlı olarak karbonat platformunun parçalanması, çökmesi vefay zonlarında bükülen ta bakalı kireçtaşları üzerindeaçılma kırıklarının oluşması.
Kırıklar boyunca blokların havzanın dahaderin kı sımlarına doğru kayması sonucu platformun basa maklıbir yapıkazanması ve açısal uyumsuzluğun oluş ması.
Derinleşen ortamda çökelen pelajik tortularınba
samaklı kırık ve boşlukları doldurmasıve sığ karbonat larla pelajikkarbonatlar arasında uyumsuzluğun oluş
ması(Winterer veSarti, 1994).
Karasal Karstlaşma Teorisi
Platformun yükselerek kara haline geçmesi.
Karasal ortamda karstik boşlukve çukurların oluş ması.
Karbonat platformunun çökerek tekrar pelajik de rin ortama dönüşmesi.
Kırık ve boşlukların pelajik tortullarla doldurulması.
Neptünyen Daykların Tektonik Önemleri
Neptünyen dayklarbir bölgenin tektonik yapısının açıklanmasında, başka deyişlekırıklarınoluşum yaşla
rının saptanmasında, o kırıkları oluşturan gerilmelerin doğrultularının belirlenmesinde önemli rol oynarlar.
Günümüzde oluşan bir fayın yaşı, ofayın oluşturduğu depremin oluşum zamanı ile belirlenir. Oysa geçmiş jeolojik dönemlerde oluşmuş fayhareketlerinin veya
çatlakların oluşum yaşlarını saptamaksanıldığı kadar kolay değildir. Yer kabuğunun jeolojik evriminde önemli rol oynamış kırıkların yaşları çoğunlukla göre celi olarakverilir. Kırıklar, kat ettikleri kayaçların yaşla
rından daha genç, örtüldükten kayaçların yaşların
dan daha yaşlıdırlar. Bazı durumlarda kırıkların yaşını neptünyen dayklar yardımıyla belirlemek mümkün
dür. Bilindiğigibi birtortul kayacın çökelme yaşıoka yacın içerdiği fosilin yaşına karşılık gelir. Benzer şekil de, bir kırığın yaşı içermesi mümkün olan fosilli tortu
nun yaşına eşittir. Bu bakımdan bir bölgede belirli doğrultuda gelişmiş olan fosilli neptünyen dayklar, o bölgedegeçmiş dönemde çalışmış olan çekme ge
rilmesininzamanını ve doğrultusunu verir. Neptünyen dayklardan sağlanan bu tür veriler, yapısal analizin temel unsurlarınıoluştururlar.
Pontidlerde Mesozoyik Döneminin Çok Evreli Riftleşme Kayıtları:
Neptünyen Dayklar
Doğu Pontidlerde Neotetis'in Liyas döneminde yay gerisi havza olarak açılmasıyla ilgili riftleşme dö
neminden, okyanus tabanı yayılması dönemine ka
dar geçen zaman aralığına ait tektonik ve sediman- tolojik kayıtların en güzelörneklerini Liyas, Erken Krre- tase ve Geç Kretase neptünyen daykları oluşturur (Bektaşvediğ., 1998).Neotetis'in güneye bakanpa
sif kıta kenarının evrimi sırasında gelişen neptünyen dayklar, ardışıklı çekme gerilmesi ve tektonikçökme nin ve bunları izleyen ısıl çökmenin kanıtıdırlar. Tekto
nikçökme döneminde grabenlerde volkanik ve kırın tılı tortul kayaçlar çökelirken, ısıl çökme döneminde isehorstlarüzerindeneptünyen daykları oluşturanpe
lajik tortular çökelmiştir. Kırmızı renkli pelajik (Ammoni- tiko Rosso) kireçtaşları, Liyas döneminin başarısız rift
leşmedönemine; Alt veÜst Kretase derin deniz pela jik tortulları ise(kırmızıkireçtaşlarıve radyolaritler) Ne- otetisin okyanus tabanı yayılması dönemine karşılık gelirler (Bektaş ve diğ., 1995)
Kaynaklar
Bektaş, O., Yılmaz, C., Taslı, K., Akdağ, K. ve Özgür, S., 1995. Cre
taceous rifting of the eastern Pontide carbonate platform (NE Turkey): the formation of carbonate breccias and turbidites as evidences of a drowned platform: Glomale di Geologia, 1 (1-2).
Bektaş O., Akdağ, K. ve Çapkınoğlu, Ş., 1998. Successive extensi
onal tectonic regime evidenced by neptunian dikes in the Pon- tides magmatic arc (NE Turkey) during the Mesozoic: Third Inter
national Turkish Geology Symposium, s. 254.
Füchtbauer, H. ve Richter, D.K., 1983. Relation between submari
ne fissures, Internal breccias and mass flows during Trassic and earlier rihting periods: Geologische Rundschau, 72(1), 53-66 s.
Schlische, W.R. ve Ackermann, R.V., 1995. Kinematic significance of sediment-filled fissures in the North Mountain Basalt, Fundy rift basinb, Nova Scotia, Canada: Journal of Structural Geology, 17, 987-996 s.
Winterer, E.L. ve Sarti, M., 1994. Neptunian dykes and associated features in southern Spain: mechanics of formation and tectonic implications. Sedimentology, 41,1109-1132 s.
