KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
ORHUN YAZITLARI ÜZERİNE
TÜRKİYE’DE YAPILMIŞ YAYINLARIN AÇIKLAMALI KAYNAKÇASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Irmak KAÇAR
HAZİRAN 2013
KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
ORHUN YAZITLARI ÜZERİNE
TÜRKİYE’DE YAPILMIŞ YAYINLARIN AÇIKLAMALI KAYNAKÇASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Irmak KAÇAR
Tez Danışmanı: Prof. Dr. A. Mevhibe COŞAR
HAZİRAN 2013
BİLDİRİM
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına göre hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum.
Irmak KAÇAR 15/07/2013
ÖN SÖZ
Göktürk Kağanlığı döneminde dikilen ve Türk dilinin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilen Orhun Yazıtları üzerinde metinlerin çözüldükleri 1893 yılından günümüze kadar birçok çalışma yapılmış olup hâlen de yurt içinde ve dışında birçok bilimsel çalışmaya yazıtların farklı yönlerden konu edildiği görülmektedir.
Bu tezde, Orhun Yazıtları hakkında Türkçe yayınlanmış çalışmaların açıklamalı kaynakçası sunulmaktadır. Yayınların tespiti için öncelikle genel ağ üzerinden YÖK, TDK ve TTK kurumlarında bulunan yayınlar taranmış, ardından üniversitelerin sosyal bilimler dergileri ile diğer bilimsel dergilerin indeksleri taranmış, sempozyumların bildiri kitapları ve elde edilen yayınların kaynakça kısımlarından yararlanılmıştır. Orhun Yazıtlarının popüler yayınlarda çıkan tanıtımları, ders kitaplarındaki bölümler, ansiklopedi maddeleri ve yabancı dillerde yayınlanan çalışmalar tezimizin dışında bırakılmıştır. Dolayısıyla bu tezin kapsamı Türkçe yayınlanmış bilimsel çalışmalarla sınırlandırılmıştır.
Çalışmaların tanıtılmasında bazı problemlerle karşılaşılmıştır. Özellikle Orhun Yazıtlarının isimlerinin ve muhtevalarında bulunan özel isimlerin yazımında birlik olmadığı görülmekte olup bu konuda hâlen de bilimsel makaleler kaleme alınmaktadır. Bu yüzden çalışmamızda imlâ birliği sağlamak amacıyla bu özel isimlerden bir tanesi seçilmiş ve çalışma boyunca kullanılmıştır. Ancak yazarların yayınları, isimlerinin asılları değiştirilmeden çalışmaya alınmıştır.
Bu çalışmanın konusunun belirlenmesinden son hâlini almasına kadar geçen süreçte akademik desteğini esirgemeyen, önerileriyle bana yol gösteren ve değerli zamanlarını ayıran danışman hocam Prof. Dr. A. Mevhibe Coşar’a teşekkürlerimi sunarım. Tezde özetlenen yayınların temininden metinlerin bilgisayar ortamında düzenlenmesine kadar birçok konuda yardımlarını gördüğüm Miraç Tosun, M. Ali Cerrah, Figen Demir ve eşim Mücahit Kaçar’a da çok teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER Sayfa Nr. ÖN SÖZ ... IV İÇİNDEKİLER ... V ÖZET ... XVIII ABSTRACT ... XIX KISALTMALAR LİSTESİ ... XX GİRİŞ ... 1-8 BİRİNCİ BÖLÜM
1. ORHUN YAZITLARI HAKKINDA YAYINLANMIŞ KİTAP VE TEZLER ... 9-36 1.1. Kitaplar ... 9
1.1.1. AKSAN, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim
İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, İstanbul: Simurg Kitapçılık ve
Yayıncılık, 2000, 159 s. ... 9 1.1.2. ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum:
Atatürk Üniversitesi Yayınları, , 1994. ... 11 1.1.3. ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara:
Kurmay Yayınları, 2005, 276 s. ... 12 1.1.4. ALYILMAZ, Cengiz, (Kök) Türk Harfli Yazıtların İzinde, Ankara:
Karam Yayıncılık, , 2007, 192 s. ... 13 1.1.5. AYDIN, Erhan, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk,
Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yayınları, 2012, 208 s. ... 14 1.1.6. ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları,
2004, 147 s. ... 17 1.1.7. Fin Atlası-Orhun Yazıtları (Çev. Metin Sirman, Yaşar Sabit
Dalbaşar), İstanbul: Töre Yayın Grubu, 2005, 138 s. ... 17 1.1.8. GÜLENSOY, Tuncer, “Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları”,
İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989, 179 s. ... 19 1.1.9. ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yay.,
1986, 192 s. ... 20 1.1.10. SUBAŞI UZUN, Leyla, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı,
1.1.11. TANYERİ, Yavuz, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi (ses ve biçim bilgisi, örnek metinler, sözlük), İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011,
169 s. ... 21 1.1.12. TEKİN, Talat, Tunyukuk Yazıtı, (Haz. Mehmet Ölmez), Ankara:
Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık, 1994, 77 s. ... 22 1.1.12.1. TEKİN, Talat, Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk
Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, 2000, 272 s. ... 23 1.1.13. TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, 4.Bs., Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2010, 200 s. ... 24 1.1.14. THOMSEN, Vilhem, Orhon Yazıtları Araştırmaları, Ankara: TDK
Yayınları (Çeviren ve Yayına Hazırlayan Vedat Köken), 2002, 453
s. ... 25 1.1.15. UĞURLU, Kamil, Orhun Anıtları, Ankara: Ahmet Yesevî Vakfı
Yayınları, 1998, 136 s. ... 26 1.1.16. USER, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları
(Söz Varlığı İncelemesi), Konya: Kömen Yayınları, 2009, 548 s. ... 27 1.1.17. YAZIKSIZ, Necip Asım, Orhun Abideleri, İstanbul: Matbaa-i
Amire, H.1340, 260 s. ... 28 1.2. Tezler ... 29
1.2.1. AKAY, Nilay, Orhun Abideleri Üzerine Bir Sentaks Çalışması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, 180 s. ... 29 1.2.2. AYTAKLAR, İsmail, Orhon Türkçesinde Cümle Yapısı,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2004, 162 s. ... 29 1.2.3. ÇELİKEL, Sibel, Orhun Kitabelerinin Günümüz Türkçesindeki Söz
Varlığı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, 204 s. ... 30 1.2.4. ÇOBAN, İsmail, Orhun Yazıtlarının Dilin Dört Becerisi Açısından
İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2013, 173 s. ... 31 1.2.5. DİNÇ, Emin, Köktürk Abideleri'nin Fiil Çekimi, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2005, 203s. ... 31 1.2.6. ERTİMAR, Aynur, Orhun Kitabelerinin Tarih Öğretimindeki Yeri ve
Önemi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 110 s. ... 32 1.2.7. HOROZ, Mehmet, Orhun Abidelerini Okuma Çalışmalarındaki
Farklılıklar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 475 s. ... 32 1.2.8. MURATOVA, Elnura Orhun Abidelerinde Geçen Sözvarlığının
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Bişkek, 2006. ... 32 1.2.9. SİMİÇ, Milan, Bilge Kağan Yazıtı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, 116 s. ... 33 1.2.10. ŞEN, Serkan, Orhon, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler
Bağlamında Eski Türk Kültürü, Yayınlanmamış Doktora Tezi
Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, 417 s... 34 1.2.11. ŞEN, Oya, Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlığı, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2007, 268 s. ... 35 1.2.12. YILDIZ, Hülya, Orhon Türkçesi ile Yakutçanın Sözvarlığı ve
Sözyapımı Bakımından Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2007, 162 s. ... 35
İKİNCİ BÖLÜM
2. ORHUN YAZITLARININ DİLİ, ÜSLUBU VE SÖZ VARLIĞI HAKKINDA
YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR ... 37-108 2.1. Makaleler ... 38
2.1.1. AÇIKGÖZ, Halil, “Bilge Kağan Yazıtının Doğu Yüzünün İlk Satırında (i)ki (e)d(i)z k(e)r(e) küll(ü)g mü Yoksa kid(i)z
k(e)r(e)kül(ü)g “keçe çadırlı” mı Okunmalı?”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı–Belleten 1994, Ankara, 1996, s. 1-10. ... 38 2.1.2. AKSAN, Doğan, “Köktürkçenin Söz Varlığı Üzerine”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı –Belleten, 1980 – 1981, Ankara, 1983, s. 17 –
21. ... 39 2.1.3. AKSAN, Doğan, “Göktürk Anıtlarında Söz Sanatları: Güçlü Anlatım
Yolları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1990, Ankara 1994,
s. 1-12. ... 40 2.1.4. ALYILMAZ, Cengiz, “Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç
Düzeltme”, TDAY-Belleten, 2000, s. 11-18. ... 41 2.1.5. AYDIN, Erhan, “Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler”, Türk Dili
Dergisi, 1997, 544, s. 417-421. ... 42 2.1.6. AYDIN, Erhan, “Tonyukuk Yazıtında Geçen Ek Tag Üzerine”,
Belleten, LXX, 257, Nisan 2006, s. 83-94. ... 42 2.1.7. AYDIN, Erhan, “Köl Tigin Yazıtının Kuzey Yüzünün 6. Satırında
Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri”, Bilig, 2007-Güz, 43, s. 55-62. ... 43 2.1.8. AYDIN, Erhan, “Bilge Kağan Yazıtındaki Karagan Kısıl Adı ve Yeri
Üzerine Düşünceler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, Bahar 2008, s.55-62. ... 44 2.1.9. AYDIN, Erhan, “Tonyukuk Yazıtlarında Problemli Bir Cümle
2.1.10. AYDIN, Erhan, “Tonyukuk Yazıtlarının 6. satırında Bir Düzeltme Denemesi: Bönüsar mi Bönräsär mi?”, Dil Araştırmaları Dergisi,
Bahar 2008, 2, s. 79-86. ... 46 2.1.11. AYDIN, Erhan, “Eski Türk Yazıtlarındaki Bazı Yabancı Öğelerin
Yazımı Çerçevesinde Eski Türk Yazıtlarının Yazımı Üzerine
Notlar”, Turkish Studies, 3(6), 2008, s. 96-108. ... 47 2.1.12. AYDIN, Erhan, “Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki Amga
(Amgı) Korgan Üzerine”, Turkish Studies, 2009, 4(3), s. 273-282... 47 2.1.13. BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema, “Tengri Teg Tengride Bolmış
Türük Bilge Kagan ve Tengri Teg Tengri Yaratmış Türük Bilge Kagan”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a
Armağan, 1994, 32(1-2), s.89-100. ... 48 2.1.14. BAŞDAŞ, Cahit, “Orhun Abidelerinde İyelik, Belirtme, Yükleme
Hali”, Turkish Studies, 4 (8), 2009, s. 623-643. ... 49 2.1.15. BAYRAKTAR, Nesrin, “Artzamanlı Anlambilim Açısından Orhon
Yazıtlarında Geçen Toplumsal Yaşamla İlgili Sözcüklerin
Anlambilimsel Değerleri”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, 2000,
2000/1, s.209-218... 50 2.1.16. BİLGEHAN, Mehmet, “Orhun Kitabeleri’nde Kullanılan Ünlü
Harfler ve Harflerin Şekillenmelerinde Rol Oynayan Unsurlar”,
Erciyes, 297, s.10-13. ... 51 2.1.17. COŞKUN, M. Volkan, “Orhun Yazıtları-Türkiye Türkçesi
İlişkisinde Ses Akışı”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, (Cilt-1) Hacettepe Üniversitesi, 26-29
Mayıs 2010, s.232-237. ... 52 2.1.18. DEMİRBİLEK, Salih, “Orhon Türkçesindeki “Kıl- ve Bol-“
Yardımcı Fiilleri Arasındaki Anlam ve Görev İlgileri”, I. Uluslar arası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni (18-20
Kasım 2009) Bildirileri, Afyonkarahisar, 2010, s. 57-66. ... 53 2.1.19. DİNAR, Talat, “Kül Tigin Abidesi ve Kutadgu Bilig’deki Ortak
Fiillerin Tamlayıcı İlişkisi Açısından İncelenmesi”, Turkish Studies,
5(3), 2010, s. 1045-1091. ... 54 2.1.20. EKER, Süer, “Orhon Yazıtları: İran Dilleri ile İlk Temaslar ve
Benzer Öge Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü, Ankara, 2011, s.321-332. ... 55 2.1.21. ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Bilge Kağan Bengü Taşının Kuzey
Cephesinin İlk Üç Satırı Üzerinde Bazı Düşünceler”, Beşinci
Milletlerarası Türkoloji Kongresi (23-28 Eylül 1985) Tebliğler, C.1,
2.1.22. ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Költigin Yazıtı Bir Nutuk Metni midir”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1990, Ankara,
1994, s. 31-39. ... 57 2.1.23. ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Bir Kişi Yangılsar Oguşı Bişükine
Tegi Kıdmaz Ermiş (KT, G, 6= BK, K, 4) İbaresi Üzerine”, Türk
Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1993, s.83-89. ... 59 2.1.24. GÜLSEVİN, Gürer, “Göktürk Anıtları ile Yaşayan Üç Lehçemizin
(Halaç, Çuvaş ve Saha / Yakut) Tarihi İlgi Düzeni”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, Ankara 1994, s. 55- 64. ... 60 2.1.25. GÜLSEVİN, Gürer, “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca
Özellikler”, Kardeş Ağızlar/ (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), 7,
1998, s.12-18. ... 61 2.1.26. GÜNER-DİLEK, Figen, “Göktürk Bengü Taşlarından Günümüz
Altay Türkçesine Ulaşan Kelimeler”, Sibirya Araştırmaları (Editör:
Emine Naskali Gürsoy), İstanbul: Simurg Yay., 1997, 139-143. ... 62 2.1.27. HAZAI, G. “Tonyukuk Yazıtının Bir Bölümü Üzerine”, Mimar
Sinan Üniversitesi Fen/Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1991, 1(1), s.
167-173. ... 63 2.1.28. İLHAN, Nadir, “Yañılsar … Bişükine Tegi Kıdmaz Ermiş”, Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, 14(2), s. 121-128. ... 63 2.1.29. KATAR, Muzaffer, “Orhun Yazıtlarındaki İki Problem Tümcenin
Çözümü”, Türk Dili, Nisan 1996, 532, s. 1109-1116. ... 64 2.1.30. KARABEYOĞLU, Adnan, “Orhon Yazıtlarında Bol- ve Er- Fiilleri
Üzerine”, TÜBAR, 2007, XXII, s. 87-100. ... 66 2.1.31. KARADOĞAN, Ahmet, “Köktürk Yazıtları’ndaki “Türk Oğuz
Begleri bodun eşidin” ve “Oğuzı yeme tarkınç ol temiş”
Cümlelerinde Geçen Oğuz Kelimesi Üzerine”, Bilig, Bahar 2006,
37, s. 13-20. ... 67 2.1.32. KAYA, Ceval, “Köl Tigin Yazıtının Güneydoğu Yüzünde Taygun
Mu Yoksa Ataygun Mu Okunmalı?”, İlmi Araştırmalar, 1998, 6, s.
171-179. ... 68 2.1.33. KAYRA, Osman Kemal, BOLATOVA, Ş., “Çağdaş Kazak
Türkçesiyle Göktürk Yazıtlarındaki Kelime ve Deyimler Arasındaki Benzerlikler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı –Belleten 1995,
Ankara 1997, s. 179-191. ... 68 2.1.34. KAYRA, Osman Kemal, “Orhon Yazıtlarında Sıfatlar, Sıfat
Tamlamaları ve Bunlara Bağlı Bazı Açıklamalar”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1996, Ankara 1999, s. 145-158. ... 69 2.1.35. KERİMOĞLU, Caner, “Orhun Abidelerinde 3. Kişi İyelik Ekinden
Sonra Yükleme Hâli Eki Kullanıldı mı?”, Turkish Studies, 2007,
2.1.36. KORKMAZ, Zeynep, “Göktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten
1990, Ankara, 1994, s. 141-149. ... 73 2.1.37. MERT, Osman, “Orhun Yazıtlarında Kullanılan İşaretsiz ( /.Ø./)
Görev Öğeleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Dergisi, 2005, 38, s. 1- 20. ... 74 2.1.38. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktürk Tarihinin Meseleleri Kül
Tigin mi Köl Tigin mi?”, Türk Edebiyatı, 35, Kasım 1974, s.23-25. ... 75 2.1.39. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktürk Tarihinin Meseleleri:
Tonyukuk Abidesi Üzerine Üç Not: 1-Tonyukuk Abidesinin İlk Satırı 2- “Çölgi (A)z (E)ri mi” “Çöl(l)(ü)g İz (E)ri mi?”; 3- Tonyukuk Abidesindeki Kız Koduz Sıfat Tamlaması Üzerine”,
Türkiyat Mecmuası, XIX (1977-1979), 1980, s. 165-182. ... 75 2.1.40. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Köl
Tigin ve Köl-İç Çor Kitabelerinde Geçen Oplayu Tegmek Deyimi Üzerine”, Journal of Turkic Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları,
7, 1893, Orhan Şaik Gökyay Armağanı, II, 1984, s. 369-375. ... 78 2.1.41. SERTKAYA, Osman Fikri, “Tonyukuk Kitabesinin İkinci Taşının
Doğu Yüzü Hakkında Bazı Yeni Görüşler”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı – Belleten 1986, Ankara, 1988, s. 59-63. ... 79 2.1.42. SERTKAYA, Osman Fikri, “Yenisey Yazıtlarının Yayınlarındaki
Bazı Okuma ve Anlamlandırmaların Düzeltilmesi, Yeni Okuma ve Anlamlandırma Teklifleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten
1993, Ankara, 1995, s. 67-75 ... 80 2.1.43. SERTKAYA, Osman Fikri, “Eski Türklerin Kağan Seçimi Üzerine
Göktürk Yazıtlarındaki İki Ata Sözü”, İlmi Araştırmalar, 1999, 8, s.
233-240. ... 81 2.1.44. ŞANLI, Cevdet, “Göktürk Yazıtlarında Emir Kipinin Kullanılış
Şekilleri, Cümlelerdeki Durumları ve Anlam Yükleri”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 1997, Ankara, 2000, s. 237 – 244 ... 82 2.1.45. ŞEN, Serkan, “Költigin ve Bilge Kağan Yazıtlarında Geçen “Bükli”
Sözcüğü Üzerine”, Türk Dili, 595, Temmuz 2001, s. 55-60. ... 84 2.1.46. ŞEN, Serkan, “Orhon Yazıtlarından Uygur Yazmalarına Anlam
Daralmaları”, TÜBAR, XV, 2004, s. 151-160. ... 85 2.1.47. ŞEN, Serkan, Köl Tigin yazıtının Güneybatı Yüzünde Agışın mı
Yoksa Agısın mı Okunmalı?, Turkish Studies, 2007, 2(2), s.
603-609... 86 2.1.48. ŞÜKÜRLÜ, Elisa, “Göktürk Yazıtlarında Kelimelerin Noktalanması
Özellikleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1993, Ankara,
1995, s.121, 134. ... 86 2.1.49. ŞÜKÜRLÜ, Elisa-Elşen ŞÜKÜRLÜ, “Göktürk Yazıtlarında Eklerin
İmla Kuralları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2000, s.
2.1.50. TABAKLAR, Özcan, Göktürk Harfli Yazıtlarda –gAlI Eki Üzerine, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Dergisi, 45(45), s. 269-274. ... 88 2.1.51. TAŞAĞIL, Ahmet, “Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında”
TTK Belleten, 2004, 68(252), s. 403-421. ... 89 2.1.52. TEKİN, Talat, “Eski Türk Yazıtlarında Yanlış Yorumlanan Bir
Kelime Üzerine”, Turkish Studies, 1(2), 2006, s. 201-211... 90 2.1.53. TEKİN, Talat, “Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine 1”, Türk
Dili, 1957, 6(67), s. 372-374. ... 91 2.1.54. TEKİN, Talat, “Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine 2”, Türk
Dili, 1957, 7(68), s. 423-426. ... 91 2.1.55. TEZCAN, Semih, “Tonyukuk Yazıtlarında Birkaç Düzeltme”, Türk
Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1975-76, s.173-181. ... 92 2.1.56. TUNA, Osman Nedim, “Ekin Ara İdi Oksuz Kök Türk Ança Olurur
Ermiş (KT, D 2-3) İbaresi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı-Belleten 1993, Ankara, 1995, s.77-81. ... 93 2.1.57. TUNA, Osman Nedim, “Bazı İmla Gelenekleri, Bunların Metin
İncelemelerindeki Önemi ve Orhon Yazıtlarında Birkaç Açıklama”,
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1957, s. 41-81. ... 94 2.1.58. TULUM, Mertol, “Orhon Yazıtlarında Birleşik Cümleler ve Baş
Cümle ile Yardımcı Cümle İlişkileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
- Belleten 1990, Ankara, 1994, s. 193 - 205 ... 96 2.1.59. USEEV, Nurdin, “Tonyukuk Yazıtındaki Tün Kat- Birleşik Fiili
Üzerine ya da Eski Okunuşun Yeniden Keşfedilmesi”, Turkish
Studies, 2011, 6(3), s. 1581- 1583. ... 97 2.1.60. USER, Hatice ŞİRİN, “Tonyukuk Yazıtı'nda Geçen (Ugur Kalıtdım)
İbaresi Üzerine Yeni Bir Anlamlandırma Teklifi”, Erdem Dergisi,
Ekim 2007, 16(48), s. 157-168. ... 98 2.1.61. YILDIRIM, Dursun, “Köktürk Yazıtlarında Öd Tenri Aymaz,
Yag(g)ıl ‘Katıl’ Olmaz”, Türk Bitiği, Araştırma/İnceleme Yazıları,
1998, s. 125-133. ... 98 2.2. Bildiriler ... 99
2.2.1. ABİK, A. Deniz, “Orhun Yazıtlarında –MA- Olumsuzluk
İşaretleyicisi Alan Fiiller”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü, Ankara, 2011, s.15-30. ... 99 2.2.2. İNAYET, Alimcan, “bir kişi: y(a)n(ı)ls(a)r; og(u)şı; bod(u)nı;
bişukine; t(e)gi, kıdm(a)z; (e)rm(i)ş ve in(i)si; [(e)ç]isin; bilm(e)z; (e)rti; oglı; k(a)nın; bilm(e)z; (e)rti İbareleri Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu,
26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s. 451-455. ... 100 2.2.3. KARAHAN, Leyla, “Köktürkçe Metinlerdeki Üçüncü Şahıs Özneli
Ardaşık Cümlelerde Özne Bağlantıları ve Belirsizlik Özneli
Cümleler”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s.
457-462. ... 101 2.2.4. KAYA, Ceval, “Köktürkçe İdi Oksuz Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının
Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s. 463-467. ... 102 2.2.5. PİLTEN, Şahru, “Orhun Yazıtlarında Seçmesel ve Eş Dizimsel
Sınırlamalar”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s.669-680 ... 103 2.2.6. SERTKAYA, Osman Fikri, “Eski Türkçe’de “Mızrak” Anlamına
Gelen Kelime [süng(ü)g] mü, Yoksa süngg(ü)ya da süngü mü Okunmalı?”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s.721-725 ... 104 2.2.7. ŞEN, Serkan, “Orhon Yazıtlarında Geçen Teñri Teg Teñgride Bolmış
Türük Bilge Kagan ve Teñgri Teg Teñri Yaratmış Bilge Kagan İfadelerinin Yeni Bir Yorumu”, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni, 18-20 Kasım 2009,
Afyonkarahisar, s. 251-259. ... 105 2.2.8. TOPRAK, Funda, “Orhun Yazıtlarından Anadolu Ağızlarına
Karşılaştırmalı Dil Çalışmaları ve İki Örnek Fiil”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s.831-835 ... 106 2.2.9. TURNİYAZ, Mollaniyaz, “Orhun Yazıtlarındaki Ünsüzlerin Uyumu
Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011,
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. ORHUN YAZITLARININ MUHTEVASI HAKKINDA YAPILMIŞ
ÇALIŞMALAR ... 109-139 3.1. Makaleler ... 110
3.1.1. AALTO, Pentti, “Orhon Yazıtlarındaki At İsimleri Üzerine”, (Çev.
Erhan Aydın), Türk Dili, 2000, 587, s. 453-457. ... 110 3.1.2. ALYILMAZ, Cengiz, “Köktürk Yazıtları ve Köktürk Yazıtlarında
Atlar”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,
1996, 4, s.155-163. ... 111 3.1.3. ALYILMAZ, Cengiz, “İpek Yolu ve Orhun Yazıtları”, Atatürk
Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2004, 24,
s.181-192. ... 112 3.1.4. AMANOĞLU, Ebülfez, “Göktürk Yazıtlarındaki Üç Yer Adı
Hakkında İnceleme” Türksoy, 2003, 8, s. 15-19. ... 112 3.1.5. BARUTÇU, Sema, “Kül-Tigin mi, Köl-Tigin mi?”, Türk Dünyası
Araştırmaları, 1983, 22, s. 101-104. ... 113 3.1.6. BAYKARA, Tuncer, “Göktürk Yazıtlarının Türk İskân (Yerleşme)
Tarihindeki Yeri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990,
Ankara, 1994, s. 17-29. ... 113 3.1.7. CİHAN, Ahmet Kamil, “Orhon Yazıtlarındaki “Bilge” Terimi
Üzerine”, Felsefe Dünyası, 2002/1, 35, s.89-101. ... 115 3.1.18. ÇETİN, Engin, “Orhon Yazıtlarında “İtaat” Kavramı”, Turkish
Studies, 2009, 4(8), s. 825-837... 115 3.1.9. ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Orhun Abidelerinin Araştırılması ve
Muhtevası”, Türk Dili, 399, s.142-151. ... 116 3.1.10. GÖMEÇ, Saadettin, Kök Türkçe yazıtlarında Geçen Göller ve
Nehirler, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 27(44), 2008, 1-20. ... 117 3.1.11. GÖRKAŞ, İrfan, “Köktürk Kitabelerinde Tanrı-İnsan
Münasebetleri”, Türk Dünyası Araştımaları, 1998, 117, s.111-122. ... 117 3.1.12. KAPLAN, Mehmet, “Orhun Abidelerinde Mekân-İnsan
Münasebeti”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 1985, 1, s. 1-6. ... 118 3.1.13. KARADOĞAN, Ahmet, “Orhun Yazıtları’nda Türk Adının Türlü
Kullanılışları Üzerine”, Türk Dili, 2002,.604, s. 293-297. ... 119 3.1.14. KAYRA, Osman Kemal, “Orhun Abidelerinde Askerî Kelime ve
Terimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1997, 111, s.175-192. ... 120 3.1.15. KLYASTORNIY, S.G., “Orhon Anıtlarında Türklerin Krallık
Soyunun Adı”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990,
Ankara, 1994, s. 137- 139. ... 120 3.1.16. ÖLMEZ, Mehmet ,“ Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (1)”,
3.1.17. ÖLMEZ, Mehmet, “ Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (2)”,
Türk Dili Araştırmaları, 1997, 7, s. 175-186. ... 122 3.1.18. ÖLMEZ, Mehmet , “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)”,
Türk Dili Araştırmaları, 1999, 9, s. 59-65. ... 123 3.1.19. ÖZBAY, Hüseyin, “Göktürk Bengütaşları’nda Sosyal Analiz ve
Millî Oto-Kritik”, Türk Kültürü, 306. 513-519. ... 124 3.1.20. SAKAOĞLU, Saim, “Göktürk Yazıtları ile Anadolu–Türk
Folklorundaki Paralellikler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı-Belleten 1990, Ankara 1994, s. 155- 166. ... 124 3.1.21. SAKAOĞLU, Saim, “Orhun Anıtları ile Dede Korkut Kitabı’nın
Destansı Yapıları Üzerine”, Türk Kültürü, 2002, 473, s. 513-519. ... 125 3.1.22. SERTKAYA, Osman Fikri, “Büyük Roma (İmparatorluğu)
Bizans’ın Köktürk Yazıtlarındaki Adı”, Türk Dili ve Edebiyatı
Dergisi, XXVI, 1993, s. 147-156. ... 126 3.1.23. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktürk Yazıtlarında Hintçe
Unsurlar”, Zeynep Korkmaz Armağanı, Ankara: TDK Yayınları,
2004, s. 366-380. ... 127 3.1.24. ŞENOCAK, Ebru, “Göktürk Yazıtlarında Türk Halk Edebiyatı
Unsurları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001, 11(2),
s.165-176. ... 127 3.1.25. WOO, Duck-Chan “Orhun Yazıtlarındaki Bazı Özel İsimler
Hakkında”, AÜ DTCF Dergisi, 1995, 37(1-2), s.127-132... 129 3.2. Bildiriler ... 130
3.2.1. AMANOĞLU, Ebülfez “Orhon Yazıtlarındaki Bulak Boy İsmi ve Türk Tarihinde Yansımaları”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslar arası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, (cilt-1)
Hacettepe Üniversitesi, 26-29 Mayıs 2010, s. 51-54. ... 130 3.2.2. AYDIN, Erhan,“Bilge Kağan Yazıtında Geçen Kök Teyen Hayvan
Adı Üzerine”, Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 2006, Bilkent Üniversitesi Yayınları, s.
347-356. ... 131 3.2.3. BAYRAKTAR, Nesrin, “Orhon Yazıtlarında Geçen Renk Adlarının
Anlam Alanları Üzerine”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s. 121- 128. ... 131 3.2.4. KULJANOVA, Bahıtgül,“Eski Türk Anıtlarındaki Halk Birliği ve
Memleket Bütünlüğü Ülküsü (Orhun ve Kutadgu Bilig Eserlerine Göre)”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), s.
3.2.5. ÖLMEZ, Mehmet “Eski Uygur ve Çin Kaynakları Işığında Orhon Yazıtlarında Geçen Yer ve Kişi Adları”, Orhon Yazıtlarının
Bulunuşunda 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, (Cilt-1) Hacettepe
Üniversitesi, 26-29 Mayıs 2010, s. 629-640. ... 134 3.2.6. ÖZKEÇEÇİ, İlhan, “Orhun Abidelerinin Estetik ve Muhtevasının
Önemi”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011,
s.653-668. ... 135 3.2.7. SAKAOĞLU, Saim,“Orhun Anıtlarından Günümüze Süzülen Birkaç
Erkek Adı”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s. 695-701. ... 136 3.2.8. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Göktürk
Yazıtlarında İsim ve Unvan Söyleme Geleneği”, Uluslar Arası III.
Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 1999, s.593-600. ... 137 3.2.9. SEVER, Mustafa,“Orhun Yazıtlarındaki Bazı Kavramları Yeniden
Okumak”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s.
727-732. ... 138
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. ORHUN YAZITLARI HAKKINDA YAPILMIŞ DİĞER ÇALIŞMALAR ... 140-159 4.1. Makaleler ... 140
4.1.1. ALYILMAZ, Cengiz, “Köl Tigin Yazıtına Sonradan Yapılan
Eklemeler” TUBA, 2003, 27(1), s. 99-108. ... 140 4.1.2. AYDIN, Erhan, “Orhon Bölgesindeki Kazı Çalışmaları Hakkında
Düşünceler”, Türk Dili, 622, 2003, s.554-556. ... 141 4.1.3. AYDIN, Erhan, “Eski Türk Yazıtlarının Yazılış ve Dikilişleri
Üzerine”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Gazi Üniversitesi,
Güz 2007/1, s. 149-158. ... 142 4.1.4. BAYKARA, Tuncer, “Kültigin Anıtına Dair Bazı Notlar”, İslam
Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 5(1-4), 1973, s. 221-228... 142 4.1.5. CLAUSON, Sir Gerard “Tonyukuk Abidesi Hakkında Bazı Notlar”,
4.1.6. CUMAGULOV, Çetin Cumagulaviç, “Vilhelm Thomsen’ in
Çalışmaları ve Kırgızistan’ da Bulunan Göktürk Yazıtları”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı–Belleten 1993, Ankara 1995, s. 99-114. ... 144 4.1.7. EREN, Hasan, “1893’ten 1993’e”, Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı-Belleten 1993, Ankara, 1995, s.21-26. ... 145 4.1.8. GÜLENSOY, Tuncer, Göktürk Anıtlarının Altayistik Açıdan
Değerlendirilmesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990,
Ankara 1994, s. 41-53. ... 146 4.1.9. KHISHIGBAJAR, D., Köl Tigin Yazıtı Taş Anıtının Korunması,
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2000, Ankara, 2001, s.
255-256. ... 147 4.1.10. RECEBOV, Ebülfez, “Orhon-Yenisey Anıtlarının İncelenmesindeki
Bazı Problemler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990,
Ankara, 1994, s. 151-154 ... 147 4.1.11. SERTKAYA, Osman Fikri, “Göktük Tarihinin Meseleleri: Bilge
Tonyukuk’un Abidelerinin Tarihlendirilmesi Üzerine”, Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s. 347-362. ... 148 4.1.12. ÜSTÜN, Mehmet Cihat, “Türk Asıllı Türkologların Orhun
Yazıtlarını Okuma ve Yorumlamalarındaki Farklılıklar Üzerine
Notlar”, Turkish Studies, 2010, 5(2), s. 1392, 1413. ... 149 4.1.13. USEEV, Nurdin, “Kök Türk Harfli Yazıtları Okumada Halk
Edebiyatı Eserlerinin Önemi (Kırgız Destanları Örneği İle)”,
MTAD, 2011, 8(2), s. 145-151. ... 150 4.2. Bildiriler ... 151
4.2.1. AREZI, Aierken, “Orhon Yazıtları’nın Çağdaş Uygarca Çevirisi ve Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki İlgili Çalışmaların Genel Bir
Değerlendirilmesi”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat
Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s. 55-70. ... 151 4.2.2. ASKER, Ramiz, “Orhon-Yenisey Yazıtlarının Azerbaycan’da
İncelenmesi Tarihinden Bazı Sayfalar”, “Orhon Yazıtlarının
Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s. 77-82. ... 151 4.2.3. ENGİNÜN, İnci, “Orhun Yazıtları: Besleyici Güç”, “Orhon
Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 1), Hacettepe Üniversitesi,
4.2.4. ERCİLASUN, Bilge, “Orhun Abideleri Hakkında Türkiye’deki İlk Bilgiler”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları 678, 1999, s. 409- 422... 153 4.2.5. QARLUQ, Abdurreşit Jelil, “Orhun Yazıtlarında Gözüken Çin Kültür
Analizinden Türklük Araştırmalarında Sinolojinin Önemi”, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s.689-693. ... 154 4.2.6. KAYA, Ceval, “Orhon Yazıtlarının Dikilişiyle İlgili Yeni Sorunlar”,
I.Uluslar arası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni,
Afyonkarahisar, 18-20 Kasım 2009, s. 135-141. ... 155 4.2.7. LI, Yong-Song “Orhon Yazıtlarının Koreceye Çevriliş Süreci”, I.
Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni,
18-20 Kasım 2009, Afyonkarahisar, s. 147-160. ... 156 4.2.8. OSQWA, Takashi, Türk Bilge Kağan Tahta Oturduğu Zaman Kim
Tölis Şad İdi?, “Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara,
2011, s. 611-628. ... 157 4.2.9. TAŞAĞIL, Ahmet, “Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının
Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme”, “Orhon Yazıtlarının
Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl” Konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı (Cilt 2), Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2011, s.775-784. ... 158 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ... 160-163 EK 1. YAZARLAR DİZİNİ ... 163-176 ÖZGEÇMİŞ
ÖZET
Bu tezde, Orhun Yazıtları hakkında Türkçe yayınlanmış çalışmaların açıklamalı kaynakçası sunulmuştur. Giriş bölümünde Orhun Yazıtları hakkındaki genel bilgiler özetlenmiş ve bulunuşlarından günümüze kadar geçen süreçte Orhun Yazıtları hakkında yapılan çalışmalardan genel olarak bahsedilmiştir. Bu bölümde son olarak Orhun Yazıtları hakkındaki çalışmaların tespitinde yararlanılan temel kaynaklar tanıtılmıştır.
Dört bölümden oluşan bu çalışmada 160 eser özetlenmiştir. Çalışmanın Birinci Bölümünde Orhun Yazıtları hakkında yayımlanmış kitap ve tezler tanıtılmıştır. İkinci Bölümde ise bu çalışmanın en geniş bölümü olan Orhun Yazıtlarının dili, üslubu ve söz varlığı hakkında yapılmış çalışmalar tanıtılmıştır.
Üçüncü Bölümde Orhun Yazıtlarının muhtevası hakkında yapılmış çalışmalar, Dördüncü bölümde de Orhun Yazıtları hakkında yapılan ve ilk üç bölümdeki çalışmalara dâhil edilemeyecek çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmanın sonuna Sonuç ve Değerlendirme ile Yazarlar Dizini eklenmiştir.
ABSTRACT
In this thesis, an annotated bibliography of published studies presented in Turkish about the Orkhon Inscriptions. In the introduction chapter, general information about the Orkhon Inscriptions are summarized and the Works about Orkhon Inscriptions are mentioned in general. In this section, the main sources utilized in the determination of recent studies on the Orkhon Inscriptions are mentioned.
In this study, 160 works have been summarized. This study consists of four chapters. In the first chapter, theses and the published books about the Orkhon Inscriptions are mentioned. In the second and widest part of this study, the works about the language, style and vocabulary of the Orkhon inscriptions have been mentioned.
In the third chapter, studies about the content of the Orkhon inscriptions have been examined. In the fourth chapter, are given information about the studies can not be included in the first three sections. A conclusion and evaluation chapter and the index about the authors of the studies have been added to end of this study.
KISALTMALAR LİSTESİ B : Batı Yüzü BK : Bilge Kağan Bs. : Baskı C : Cilt D : Doğu Yüzü DLT : Divanu Lügati’t-Türk
DTCF : Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi
G : Güney Yüzü
K : Kuzey Yüzü
KB : Kutadgu Bilig KT : Kültigin
MTAD : Modern Türklük Araştırmaları Dergisi
s. : Sayfa
S. : Sayı
T : Tonyukuk
TDK : Tük Dil Kurumu
TİKA : Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı TÜBAR : Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi
GİRİŞ
Orhun Yazıtları Hakkında Genel Bilgiler1
Türk Dilinin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilen Orhun Yazıtları, İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde dikilmiştir. Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtlarından oluşan Orhun Yazıtları, Göktürklerin tarihi, dili ve yaşayışları konusunda bilgi veren en eski ve birinci el kaynaklar olarak kabul edilmektedir. Bu yazıtlar, Baykal Gölünden 400 kilometre güneydeki Orhun Nehri vadisinde, Moğolistan’ın 48. enlem ve 107. boylam arasında kalan Koşo Tsaydam bölgesindedir. Yazıtların bulunduğu yerde, dikilitaşların yanı sıra yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri ve sunak taşlarının da bulunması araştırmacılarda buranın eski ve kutsal bir Türk başkenti olduğu kanaatini uyandırmaktadır.
Orhun Yazıtlarının tarih bakımından en eskisi olan Kültigin Yazıtı, 732 yılında Kültigin öldükten sonra kardeşi Bilge Kağan tarafından yontturulan bir bengü taştır. Kültigin, İkinci Türk Kağanlığının dördüncü kağanı olan Bilge Kağan’ın kardeşi olup ağabeyinin tahta geçmesi için çok mücadele etmiş savaşçı ve iyi bir komutandır. Adına dikilen bu yazıtta, Bilge Kağan ağzından Kültigin’in yüceliği, kahramanlığı, katıldıkları savaşlar, zaferler ve Türk milleti ve devleti için yaptıkları anlatılmaktadır. Bu yazıt kireç taşı veya mermerden yapılmış tek parçalık büyük bir taştır. Yüksekliği 3.75 metre olup doğu ve batı yüzleri aşağıda 1.32, üstte 1.22 metredir. Kuzey ve güney yüzlerinin eni ise 46 ile 44 cm’dir. Yazıtın batı yüzünde Çince, geri kalan üç yüzünde ise runiform alfabeyle yazılmış Türkçe metinler bulunmaktadır. Doğu yüzünde 40, kuzey ve güney yüzlerinde ise 13 satır vardır. Yazıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar bölümünde birer satır bulunmaktadır. Çince olan batı yüzünde de küçük
1
Orhun Yazıtları hakkındaki genel bilgiler aşağıdaki çalışmalardan derlenmiştir:
Erhan Aydın, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yayınları, 2012, 208 s.; Erhan Aydın, “Eski Türk Yazıtlarının Yazılış ve Dikilişleri Üzerine”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Gazi Üniversitesi, Güz 2007,1, s. 149-158.; Cengiz Alyılmaz, “Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme”, TDAY-Belleten, 2000, s. 11-18.; Ceval Kaya, “Orhon Yazıtlarının Dikilişiyle İlgili Yeni Sorunlar”, I.Uluslar arası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni, Afyonkarahisar, 18-20 Kasım 2009, s. 135-141.
bir yazıt vardır. Yazıtın kaplumbağa altlığında da 8 satırlık ancak 7-8 sözcüğü okunabilen Türkçe bir metin bulunmaktadır. Ayrıca doğu cephesinin üzerinde kağanın işareti de vardır. Kültigin Yazıtının etrafında türbe enkazı, heykel parçaları, iki tarafında heykeller ve balbal denilen işaretli kabartmalı taşlar dizili 4.5 kilometre uzunluğunda bir yol bulunmuştur. Heykel parçaları arasında Kültigin’in başı ile karısının gövdesi ve yüzünün bir kısmı da bulunmuştur.
735’e tarihlenen Bilge Kağan Yazıtı, kendi ölümünden sonra oğlu tarafından diktirilmiş olup bu yazıtta da olaylar Bilge Kağan ağzından anlatılmaktadır. Bilge Kağan’ın devleti nasıl kurup yücelttiğini ve Türk milletine yaşananlardan ders çıkarmaları için verdiği öğütleri içeren bu yazıt, Bilge Kağan’ın sağlığında söylediği sözlerden derlenmiştir. Bilge Kağan Yazıtı Kültigin Yazıtının 1 kilometre uzağında bulunmakla beraber, yerleşme şekli bakımından aynıdır. Yalnız Bilge Kağan Yazıtı, Kültigin Yazıtından birkaç cm daha uzun olup doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15’er satır bulunmaktadır.
Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları, Bilge Kağan’ın yeğeni Yollug Tigin tarafından yazılmış olup bu iki yazıtın önemli bir kısmı birebir aynıdır. Bilge Kağan Yazıtının hem Türkçe hem de Çince yüzü Kültigin Yazıtına göre daha kötü durumdadır. Her iki yazıtta da Yollug Tigin’in kitabe kayıtları bulunmaktadır.
İkinci Göktük kağanlığının büyük veziri Tonyukuk’un ölmeden önce bizzat kendisi tarafından dikilen Tonyukuk Yazıtı, Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtlarından yaklaşık 360 kilometre uzakta bulunan dört cepheli iki bengü taştan oluşmaktadır. Hangi tarihte dikildiği tam olarak bilinmeyen bu yazıtta Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtuldukları, kendisinin de bu uğurda neler yaptığı Tonyukuk ağzından anlatılmaktadır. Bu yazıtlarının birincisi 243, ikincisi ise 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta ise 27 satırlık Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Tonyukuk Yazıtının etrafında da heykeller, çiçek motifli lahitler, balbala benzeyen iki büyük dikili taş ve tabanda da dörtgen döşemeler bulunmaktadır. Bunların büyük kısmında aşınma ve parçalanma meydana gelmiştir.
Orhun Yazıtlarının üçü de Göktürk alfabesiyle yazılmış olup üç yazıtta da satırlar, yukarıdan aşağıya doğrudur. Ancak satırların diziliş yönleri arasında farklılık bulunmaktadır. Tonyukuk Yazıtında satırlar soldan sağa, Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtlarında ise sağdan sola doğru dizilmiştir. Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki satırların bu diziliş biçimi, Çin sistemine göredir. Tonyukuk taşının her iki yüzünde bulunan metinler Türkçe olduğu halde, Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtlarının batı yüzlerindeki metinler Çince, öteki üç yüz ise Türkçedir.
Günümüzde Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları, Orhun müzesine taşınarak koruma altına alınmıştır. Tonyukuk Yazıtı ise kendi yerinde etrafı çitle çevrilmiş bir şekilde bulunmaktadır.
Bulunuşlarından Günümüze Kadar Geçen Süreçte Orhun Yazıtları Hakkında Yapılan Çalışmalara Genel Bir Bakış2
Runiform alfabeyle yazılmış eski Türk yazıtlarından ilk bahseden kişi Alaaddin Atamelik Cüveynî’dir. Cüveynî’nin Târîh-i Cihân-güşâ isimli eserinde bahsettiği yazıtın üç dilli I. Karabalgasun Yazıtı olduğu düşünülmektedir. 1675 yılında Nicolaie Milescu Rus elçisi olarak Çin’e giderken Yenisey Yazıtları olarak bilinen yazıtlara rastlar ve bunları tasvir eder. 1697 yılında da Remezov yayınladığı Sibirya Atlasında bazı Yenisey Yazıtları hakkında resimler eşliğinde bilgi verir. 1721 yılında P. T. Von Strahlerberg ile D. G. Messerschmidt, Sibirya bölgesinde bazı yazıtlar bularak bunları incelerler. Runiform alfabeli Yenisey bölgesi yazıtları ile ilgili çalışmalar, bilim adamlarının dikkatlerini giderek bu bölgeye ve yazıtlara çeker. 1889 yılında araştırmalar yapmak üzere Moğolistan’a gönderilen Rus N. M. Yadrintsev, Orhun Irmağı kıyısında daha sonra Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları oldukları anlaşılan iki büyük taş bulur. Bunlar hakkında bir makale yazan Yadrintsev’in buluşundan haberdar olan Fin-Ugor Kurumu, Heikel başkanlığındaki bir heyeti bölgeye gönderir. Yazıtların kopyalarını alarak Helsinki’ye dönen heyet bunları yayınlar. Ardından Rus Bilimler Akademisi W. Radloff
2
Bu konu aşağıdaki çalışmalardan derlenmiştir:
Hasan Eren, “1893’ten 1993’e”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1993, s.21-26; Aydın, a.g.e.; Mehmet Cihat Üstün, “Türk Asıllı Türkologların Orhun Yazıtlarını Okuma ve Yorumlamalarındaki Farklılıklar Üzerine Notlar”, Turkish Studies, 5(2), s. 1392-1413.
başkanlığındaki bir heyeti Moğolistan’a gönderir. Bu heyet de metinlerin kopyalarını iki seri halinde yayınlar.
Metinlerin yayınlanmasından sonra, bu metinlerin hangi dilde yazıldığı ve kimlere ait olduğu sorusunun cevabı aranmaya başlar. İlk önceleri, iki yazıtın da batı yüzlerinde bulunan Çince metinlerden yola çıkılarak bunların Türkçe oldukları tahmin edilir. Bir taraftan V. Thomsen diğer taraftan da W. Radloff yazıtların kopyalarından hareket ederek alfabeyi çözmek için büyük bir çaba içine girerler. V. Thomsen, 1893 yılında Çince bölümünden hareketle yazıtlarda en çok geçen “Türk”, “Kültigin” ve “Tengri” sözcüklerini çözer ve yazıtların kesin olarak Türklere ait olduğunu duyurarak eski bir Türk dilinin varlığından bahseder. V. Thomsen ilk kelimeleri çözmesine rağmen, yazıtların çevirisini tam olarak ortaya koyarak yayınlayan ilk kişi W. Radloff olmuştur. Çünkü Türkçe bilmeyen V. Thomsen’a karşın W. Radloff, yaşamının büyük bölümünü Rusya Türkleri arasında geçirmiş, yaşayan Türk dillerinin ses ve gramer özeliklerine hâkim bir Türkologtu. W. Radloff 1895 yılında yayınladığı kitabında Kültigin, Bilge Kağan, Ongin ve daha başka 10 yazıt ile o güne kadar bilinen 40 Yenisey Yazıtını ve bu yazıtların sözlüklerini yayınlar. 1896 yılında V. Thomsen, W. Radloff’un metnini gördükten sonra Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtlarını daha kapsamlı ve sağlam bir çeviriyle yayınlar.
1897 yılında, bölgenin bitki örtüsünü incelemek üzere Moğolistan’da bulunan botanikçi Y. N. Klemens, Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtlarının 360 kilometre doğusunda Tonyukuk Yazıtını bulur. 1898 yılında da W. Radloff, Tonyukuk Yazıtlarının ön neşir çalışmalarını yapar.
1895 yılında İkdam gazetesinde yayınlanan ve yazarı belirtilmeyen Hutût-ı Kadîme-i Türkiyye başlıklı makale, Türkiye’de Orhun Yazıtları hakkında yapılmış ilk çalışma olarak kabul edilir. V. Thomsen 1896 yılında düzenlenen Doğu Bilimciler Kongresi’nde Inscuptions de l’Orkhun isimli eserini Ahmet Mithat Efendi’ye hediye eder. O da bu eseri Necip Asım Bey’e verir. Necip Asım önce 1897’de Edebiyât-ı Şâhâne isimli makalesini İkdam gazetesinde yayınlayarak konuya dikkat çeker. Bu makaleden sonra da aynı yıl En Eski Türk Yazısı başlıklı bir risale yayınlar. Bu risalede yazıtlardan örnekler verilerek tercümeler yapılmıştır. Türkiye Türkleri, bu ayrıntılı risale sayesinde yazıtlardan kapsamlı bir şekilde haberdar olmuşlardır.
Türkiye’de Orhun Yazıtları hakkında yapılmış ilk bilimsel çalışma da yine Necip Asım tarafından yayımlanan Orhon Abideleri isimli kitaptır. Hüseyin Namık Orkun’un 1936-1941 yılları arasında seri hâlinde yayınlanan dört ciltlik eseri de Türkiye’de yazıtlarla ilgili yapılmış ilk çalışmalardandır. Bu eser, daha sonra Türk Dil Kurumu tarafından Eski Türk Yazıtları adıyla tek cilt halinde yayınlanmıştır. Bu iki çalışmadan sonra Muharrem Ergin ve Talat Tekin başta olmak üzere birçok Türk dilcisi metinlerin neşri ve günümüz Türkçesine çevrilmesi konusunda değerli çalışmalar yayınlamışlardır. Günümüzde de yazıtlar üzerinde gerek fonetik, semantik, morfolojik açılardan gerekse de yeniden okunup anlamlandırılmasından muhteva özelliklerine kadar birçok farklı konuda kitap, bilimsel tez ve makaleler yayınlanmakta, bildiriler sunulmaktadır.
Orhun Yazıtları Hakkındaki Çalışmaların Tespitinde Yararlanılan Kaynaklar
Bu çalışmada ele alınan bilimsel yayınların tespitinde birçok kaynaktan yararlanılmıştır. Öncelikle basılı dergiler ile internet ortamında yayınlanan dergilerin dizinlerine ulaşılarak bu dergilerin dizinleri taranmış, ardından da tespit edilip çalışmada kullanılan bütün yayınların kaynakça kısımları gözden geçirilerek Orhun Yazıtları hakkındaki çalışmalar derlenmiştir. Bu çalışmanın yukarıda özetlenenler dışındaki temel kaynakları, Erhan Aydın’ın konuyla ilgili bibliyografya çalışmalarıdır. Erhan Aydın, aşağıda özetleyeceğimiz dört çalışmasında Türkiye’de ve yurtdışında Runik harfli metinlerle ilgili yayınların –tezler dışındaki- bibliyografyasını vermektedir. Orhun Yazıtları hakkında Türkçe yazılmış veya Türkçeye çevrilmiş yayınlarla sınırlandırılmış olan bu çalışmada da Erhan Aydın’ın bibliyografya çalışmalarında yer alan konuyla ilgili maddelerinden yararlanılmıştır.
AYDIN, Erhan, “1995- 2005 Yılları Arasında Türk Runik Metinleri Üzerine Yapılan Çalışmalara Bir Bakış”, İlmi Araştırmalar, 20, Güz 2005, s. 43-56.
Türk Runik metinleri 1893’te deşifre edilmesinden bu yana çok sayıda çalışma yayınlanmış, araştırmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan bazıları metin neşri, bazıları sorunlu kelime, ibare veya cümlelerin yeniden okunması ve anlamlandırılması, bazıları ise muhteva bakımından incelenmesi şeklindedir. Özellikle 1990’lı yıllarda taşlara ve kâğıda yazılı Türk Runik metinleri üzerine yapılan çalışmaların sayısının arttığı gözlenmektedir.
Bu çalışmada da 1995 – 2000 yılları arasında Türkiye’de ve dünyada Türk Runik metinleri üzerine yapılan çalışmalara yer verilmekte, bu çalışmalar değerlendirilip haklarında bilgiler sunulmaktadır.
1995 – 2000 yılları arasında Türk Runik metinleri üzerine yapılan çalışmalar, yazarların isimleri, tarihleri, nerelerde yayımlandıkları belirtilerek tanıtılmakta, ardından çalışmaların içeriği hakkında bilgi verilip dikkat çeken noktalar yazar tarafından vurgulanmaktadır. Sonuç olarak bakıldığında bu yıllar arasında runik harfli metinler üzerine yapılan çalışmaların arttığı gözlenmektedir. Bu yayınların bir kısmı yazıtların neşrini, bir kısmı da sorunlu kelime, ibare veya cümlelerin yeniden okunup anlamlandırılmasını hedeflemektedir. Yazar çalışmasının sonunda yararlandığı kaynakları ve kullandığı kısaltmaları sıralamaktadır.
AYDIN, Erhan, Galip GÜNER, “Köktürk Harfli Metinlerin ve Kök Türklerle İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Çalışmalar Bibliyografyası (Deneme)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, 2007, 1, s. 33- 82.
Göktürk harfli metinler bulundukları günden bugüne Türkoloji alanında büyük ilgi görmüş, hem Türkiye’de hem de yurt dışında birçok araştırma, inceleme ve çalışmaya konu olmuştur. Bu çalışmalar ve ortaya konan eserler bibliyografya oluşturacak kadar zengin niteliktedir. Bu çalışmanın amacı da Göktürkler ve Göktürk harfli metinler hakkında Türkiye’de yayımlanmış çalışmaların bir bibliyografyasını oluşturmaktır. Bu sebeple Göktürk Devleti ile Ötüken bölgesinde yaşamış Uygurlardan kalan Göktürk harfli metinler üzerine yapılan çalışmalar ve bunun yanı sıra da Kırgızlardan ve diğer Türk boylarından kaldığı düşünülen metinler üzerindeki çalışmalar da bibliyografyaya dâhil edilmiştir. Bu bibliyografyada yer alan çalışmalar, yayımlanma tarihine göre sıraya dizilmiş, böylelikle hangi yılda ne kadar çalışma yapıldığının anlaşılması sağlanmıştır. Ayrıca bibliyografyanın sonuna yazarlar dizini de eklenmiştir. Çalışmada yayımlanmış lisans ve lisansüstü tezleri ile gazetelerde bulunan haber ve köşe yazılarına yer verilmemiştir. Kısaltmalar bölümü çalışmanın başında yer alır. Bibliyografya 1895 ile 2005 yıllarını kapsamakta ve bu yıllar arasında yapılmış çalışmalar bulunmaktadır. Ayrıca toplamda 642 çalışmaya yer verilmiş ve çalışmalar numaralandırılmıştır.
AYDIN, Erhan, Türk Runik Kaynakçası, Karam Araştırma ve Yayıncılık, Çorum, Şubat 2008, 197 s.
Kaynakçalar bilim dünyasında önemli ve çalışma yapanlara büyük kolaylık sağlayan eserlerdir. Bu kitapta da Türk Runik kaynakçası hazırlanmıştır. Adından da anlaşılacağı üzere bu kaynakça, herkesçe bilinen Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk Yazıtları kaynakçası değil, çok geniş bir coğrafyaya yayılmış Türkçe yazıtların ve metinlerin kaynakçasıdır. Eserde Doğu ve Batı Göktürk dönemi, Bozkır Uygurları, Maniheist ve Budhist çevrede ele geçmiş runik harfli metinler, Orta Asya, Hazar Bölgesi, Doğu Avrupa’daki runik metinler bırakmış devletlerle ilgili yayınlar ve bu coğrafyadaki runik harflerle ilgili yapılan çalışmaların kaynakçası yer almaktadır. Çalışmada Türk Runik sistemlerine doğrudan ve dolaylı olarak değinilmiş; dil, edebiyat, tarih, sanat, din, sosyoloji ve felsefe gibi birçok bilim dalında yazılmış eserler de bir araya toplanmıştır. Kaynakça hazırlanırken yazar eski Uygur Kaynakçası olarak tanımlanabilecek Volker Adam, Lens Peter Laut ve Andreas Weiss tarafından hazırlanmış eserlerden yararlanmıştır. Kitap beş bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölüm Giriş bölümüdür ve burada kitabın yazılış amacından, yararlanılan kaynaklardan, böyle bir kaynakçanın eksikliğinden söz edilir.
İkinci bölüm Kısaltmalara ayrılmıştır. Bu bölümde kısaltılarak verilmiş dergi, yıllık vb. çalışmaların tam adları ile kaynakça da geçen kimi kısaltmaların neyi karşıladığı belirtilmiştir.
Üçüncü bölümde Adı Kısaltılmış Eserler başlığında kaynakçada geçen sempozyum, kongre, toplantı vb. çalışmaların toplandığı ve kısa adlarıyla verilen eserlerin tam adı, hazırlayanlar, basım yeri ve tarihi verilmiştir.
Dördüncü bölüm kitabın aslını oluşturan Kaynakça bölümüdür. Bu bölüm yaklaşık 130 sayfadır ve 2337 adet çalışma içermektedir. Tüm çalışmalar sırasıyla numaralandırılmıştır. 1692’den yani ilk çalışmadan başlayarak yıl yıl yapılan çalışmalar sunulur. Yazar 2007 yılına kadar yapılan çalışmaları kitabında toplamıştır. Kaynakçada kitaplarda: yazarın soyadı, adı: yayının adı, basım yeri ve yayın evinin adı, ( varsa ) dizisi.
Süreli yayınlarda: yazarın soyadı, adı: yayın adı, süreli yayın adı, cilt ve sayısı, sayfa aralığı şeklinde bir yöntem benimsenmiştir. Ayrıca yazar, çalışmaların yazımına elden geldiğince müdahale etmediğini, araştırmacının verdiği şekilde bırakıldığını vurgular.
Beşinci ve son bölüm ise dizinlerden oluşmaktadır. Bu bölüm dörde ayrılmıştır.
Yazarlar Dizini
Konu Dizini
Dergi ve Adı Kısaltılmış Eserler Dizini
Türkçeye Çevirenler Dizini
Burada yazarlar, konular, eser isimleri kaynakçada kaç numaraları çalışmada geçtiği belirtilerek, alfabetik olarak sıralanmıştır.
AYDIN, Erhan, Türk Runik Kaynakçası’na Ek-1, Turkish Studies, 4(8), 2009, s. 552-575.
2008 yılında, yayımlanan “Türk Runik Kaynakçası” adlı kitapta Türk Runik harfleri hakkında ilk zamanlardan günümüze kadar yapılan çalışmalar bir araya getirilmiştir. Bu çalışmada da gözden kaçan çalışmaların yanında 2008 ve 2009 yıllarında yapılan çalışmalara da yer verilmektedir. Kitaptaki çalışmalar 2007 yılına kadar olanları kapsamakta, burada ise ek olarak 2008 ve 2009 yılları da eklenmektedir. Bu yazıda 32 çalışma ek-1 adı altında sunulmaktadır. Bu çalışmalar yine yıllara göre verilmekte, dergi ve eser adlarının sürekli tekrarlanmasını engellemek için dergi ve eser adlarında bilinen ve kabul edilen kısaltmalar kullanılmaktadır. Bu kısaltmalara da çalışmanın sonunda yer verilmiştir. Ayrıca yabancı dillerde yazılmış bazı eski çalışmaların Türkçeleri de yayımlandığından, bu yayımların sonunda, kitaptaki kaç numaralı çalışmanın Türkçeye çevirisi olduğu belirtilmektedir.
BİRİNCİ BÖLÜM
1. ORHUN YAZITLARI HAKKINDA YAYINLANMIŞ KİTAP VE TEZLER
Orhun Yazıtlarını ele alan kitapların bir kısmı yazıtların asıl metinlerini ve günümüz Türkçesine çevrilmiş hallerini içeren, yazıtları tanıtma amacı güden genel çalışmalardır. Diğer kitaplar da yazıtları gramer açısından inceleyen, söz varlığını ve ses özelliklerini ortaya koyan çalışmalardır. Cengiz Alyılmaz’ın Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu isimli çalışması ise yazıtların metinlerinden ziyade bugünkü hallerini ele alan farklı bir çalışmadır.
Tez çalışmaları ise konu bakımından çeşitlilik göstermekte olup daha önce birçok kitap çalışmasıyla ortaya konmuş olan Orhun Yazıtlarının metinlerini dil becerisi, söz varlığının günümüz Türk lehçeleriyle karşılaştırılması, okumalardaki farklılıklar ve muhtevaları bakımından ele almaktadır.
1.1. Kitaplar
1.1.1. AKSAN, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, İstanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık, 2000, 159 s.
Türk dilinin en eski yazılı ürünleri olan Yenisey ve Orhun Yazıtlarının bulunuşundan ve okunup yorumlanmasından sonra araştırmacıların üzerinde durduğu konulardan biri de söz konusu yüzyıl ve öncesinde Türk dilinin eski ve gelişmiş bir dil olduğunu aydınlatmaya çalışmaktır. Doğan Aksan da bu kitabında dilbilim verileri ve yöntemleri ışığında Türkçenin yazıtlardan daha ne kadar geriye götürülebileceği konusuna eğilmektedir. Yazar, eski incelemelerinden ve yayınlarından faydalanarak yeni değerlendirmelere gitmekte, en eski Türkçe ürünlerinin yazın değeri ve biçim özellikleri üzerinde durarak Türkçenin bir yazın dili niteliği taşıyıp taşımadığı, yazıtlar döneminden ne kadar eskiye götürülebileceği, dilin zenginliği ve gelişmişliği konularına eğilmektedir.
Bu çalışmalar yapılırken yayınlanmış metin örneklerinden, yapılan çalışmalardan, farklı görüşlerden, farklı okuma ve yorumlardan yararlanılmıştır.
Kitap dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Giriş bölümü olup aşağıdaki alt başlıklardan oluşmaktadır:
Türk Dilinin En Eski Dönemleri Konusunda Bildiklerimizin Sınırlılığı
Yazıtlar Dönemi Tarihine Kısa bir Bakış
Türkçenin Eldeki En Eski Ürünleri Olan Yazıtlar ve Önemleri
En Eski Türk Yazısı Üzerine-Yenisey Yazıtları Üzerine
Kitapta Yararlanılan Ölçütler ve Yöntem
Kitabın ikinci bölümü “Orhun ve Yenisey Yazıtlarının Söz Varlığı Üzerine Saptamalar” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde de aşağıdaki alt başlıklarla ilgli açıklamalar ve örneklendirmeler bulunmaktadır.
Orhun ve Yenisey Yazıtlarında Soyut Kavramların Zenginliği
Yenisey Yazıtlarında Soyut Kavramlar
Somut Kavramlara Kısa Bir Bakış
Eşanlamlılık
Çok anlamlılık
İleri Öğeler
Deyimler, Atasözleri, İkilemeler
Üçüncü bölüm “Yazıtlarda Yazın Dili (Edebi Dil) Özellikleri-Sanatlı ve Etkileyici Anlatımlar” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde de aşağıdaki alt başlıklar altında konuyla ilgili açıklamalar ve örnekler bulunmaktadır.
Yazıtlarda Sanatlı Anlatım Örnekleri
Karşıt Karamlardan Yararlanma (Karşıtlama)
Bir Anlatım Ustalığı: Yinelemeler – “Parellelismus”-Sorulu Yineleme
Yazar, kitabın dördüncü bölümünü oluşturan “Değerlendirme” başlığında eser boyunca açıklayıp örneklendirdiği konular doğrultusunda değerlendirmelerini yapar ve Türk dilinin eski ve gelişmiş bir dil olup olmadığını sorgular.
Sonuç bölümünde de değerlendirmelere dayanarak yazıtlardaki söz varlığının Türkçenin yazıtlar öncesine uzanan, gelişmiş ve yerleşmiş bir dil olduğu, Türklerde o dönemde yerleşik bir yazı sistemi olduğu ve buna bağlı olarak bu yazı sistemini kullanan eğitimli bir zümre bulunduğu sonucuna varır. Ayrıca metinlerin kısıtlı olmasına rağmen bunların çok eski ve gelişmiş bir dilin ürünlerini sergilediği ve zengin bir yazın dili olduğunu göstermesi yazarın ulaştığı önemli sonuçlardandır.
Bir dilin yaşının belirlenmesine ilişkin geleneksel değerlendirmeler yanında dilbilimsel ölçütleri de göz önüne koyan yazar Türkçenin yaşının en temkinli yaklaşımla 3500-4000 civarında olduğu kanaatini ortaya koyar.
Kitabın sonuna kaynakça ve dizinler bölümü eklenmiştir.
1.1.2. ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, , 1994.
Yazarın doktora tezi olup Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarının söz dizimini ihtiva eden bu çalışma, “Kavramların İşaretlenmesi”, “İsim ve Fiil Tabanları” ve “Kavram İlişkileri” başlıklarını taşıyan üç ana bölümden oluşmaktadır. Bu çalışmanın esas bölümü “Kavram İlişkileri” olup “Kavramların İşaretlenmesi” ve “İsim ve Fiil Tabanları” başlıklarını taşıyan bölümler bu bölüme hazırlık niteliğindedir.
“Kavram İlişkileri” bölümü Çekimli Yapılar, Belirtili Tamlamalar ve Cümle başlıklarını taşıyan üç bölümden oluşur. Bu bölümlerden Çekimli Yapılar’da isim ve fiil çekimleri; Belirtili Tamlamalar’da belirtili isim ve belirtili sıfat tamlamaları; Cümle’de ise Orhun yazıtlarında geçen 1025 cümlenin öğeleri, 251 cümle kalıbı, cümlelerin ve cümle kalıplarının kendi grupları ve 1025 cümle ile 251 cümle kalıbı içindeki durumları , kullanım oranları ayrıntılı bir şekilde sunulmuştur.
Çalışmanın sonunda ise bir Şekil Bilgisi Dizini ve söz dizimi; Orhun yazıtları ve Göktürk devri (dil, tarih, coğrafya, antropoloji, etnoloji vs.) ile ilgili geniş bir Bibliyografyaya yer verilmiştir.
1.1.3. ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara: Kurmay Yayınları, 2005, 276 s.
Moğolistan bölgesinde yer alan ve Orhun Yazıtları olarak anılan Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtları Türk kültür ve medeniyeti açısından büyük önem taşımaktadır. Bu öneme değinen yazar yazıtların dili, anlatım zenginliği, muhtevesı, üslubu gibi birçok özelliğin Türkçenin yazıtların oluşturulduğu 732-734 yıllarından çok öncelere dayandığının açık bir göstergesi olduğuna dikkat çekmektedir. Bunun yanı sıra Moğolistan bölgesinin Saka, Hun, Juan-Juan, Göktürk, Uygur gibi birçok devlete ev sahipliği yaptığına ve Moğolistan bölgesinde bu dönemlere ait mezarlar, kurganlar, kaleler, surlar, barklar, şehir kalıntıları, heykeller, balballar, yazılı ve dikili taşlar bulunduğunu söyler. Bu kalıntılardan en önemlileri olan yazlı dikili taşlara özellikle de Orhun Yazıtlarına vurgu yapar.
Orhun Yazıtları ile ilgili birçok araştırma ve incelemeler yapılmış, elde edilenler atlaslar, albümler, bildiriler, makaleler, kitaplar halinde yayınlanmıştır. Bu çalışmaların metin olarak ilk yayımları (Radloff, Thomsen, Malov…) esas alınmıştır.
Yazar bu kitabında 1997-2002 yılları arasında Moğolistan Halk Cumhuriyetinde yazıtlar ve yazıtların olduğu bölge üzerine yaptığı araştırma ve incelemelerini yayınlamaktadır. Bu araştırma ve incelemeler sonucunda yazıtların epigrafik belgelemeleri gerçekleştirilmiştir. Epigrafik belgelemelerde öncelikle yazıtlara ait metinler harf harf okunup bilgisayar ortamına aktarılmış, ardından yazılı yüzeylerin fiziki durumları tespit edilmiştir. Çalışmanın sonucunda geride kalan tarihi süreçte yazıtlara ait kırılan, aşınan, dökülmeye yüz tutan, kopan, orijinal görüntüsünü kaybeden yazılı yüzeyler farklı renk ve işaretlerle sunulmaktadır.
Ayrıca Orhun Yazıtları içlerindeki bulundukları anıt mezar külliyelerinin parçasıdır ve anıt mezar külliyelerinde yer alan diğer eserlerin görüntüleri ve bunlarla ilgili bilgiler de kitapta yer almaktadır.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır:
Birinci bölüm: Kültigin Yazıtının ve Anıt Mezarının Bugünkü Durumu adını taşır ve bu bölümde Kültigin Yazıtı hakkında bilgi verildikten sonra yazıtın bugünkü durumu güney, doğu, kuzey ve batı yüzü olarak ayrı ayrı incelenmiş, epigrafik belgelemeleri, görüntüler sunulmuştur. Ardından Kültigin anıt mezarındaki diğer eserlerin(insan ve hayvan heykelleri, sütun ve kaideler, sunak taşı, balballar, kiremitler, tuğlalar, döşemeler) bugünkü durumları incelenmiş, anlatılmış ve görüntülerine yer verilmiştir.
İkinci bölüm: Bilge Kağan Yazıtının ve Anıt Mezarının Bugünkü Durumu,
Üçüncü bölüm: Bilge Tonyukuk Yazıtının ve Anıt Mezarının Bugünkü Durumu isimlerini taşır ve 1. Bölümdeki uygulamaların benzeri yapılmaktadır. Bu bölümlerde de bugünkü durumları hakkında bilgiler verilip açıklamalar yapıldıktan sonra epigrafik belgelemelere, görüntülere ve sonuçlara yer verilmiştir.
Eserin sonunda genişçe bir bibliyografya ve Moğolistan haritası bulunmaktadır.
1.1.4. ALYILMAZ, Cengiz, (Kök) Türk Harfli Yazıtların İzinde, Ankara: Karam Yayıncılık, , 2007, 192 s.
Eski Türk anıtlarının ve yazıtlarının incelenmesi, araştırılması bulunuşundan günümüze kadar devam etmektedir. Bu inceleme ve araştırmalar birbirini tamamlayan, destekleyen, arttıran, doğrulayan kimi zaman da düzelten çalışmalar niteliğindedir. Yazarın bu eseri de önemli bir yere sahiptir. Yazar eski Türk yazıtlarını elektronik ortama aktarmakta ve bu yazıtların epigrafik belgelemelerini dijital fotogrametri tekniğiyle gerçekleştirmektedir. Yazar kitabında geleneksel yöntem ve tekniklerin yanı sıra görsel, sanatsal, kültürel öğeleri de modern tekniklerle görüntüler olarak sunmaktadır. Kullanılan teknik ve yöntemlerle, inceleme ve araştırmayla, sunum ve görsel olarak desteklenmesiyle ilk olma özelliği taşıyan eser aynı zamanda bir albüm niteliği göstermektedir.
Kitap Sunuş, Ön Söz, Kısaltmalar Diziniyle başlamaktadır. Üç bölümden oluşan kitabın 1. Bölümü: Giriş (Kök) Türk Yazısı ve (Kök) Türk Harfli Yazılar adını taşımaktadır. Bu bölümde öncelikle Göktürk yazısı tanıtılmakta, hakkında bilgi verilip,
