Bizans medeniyetine karşı daha yüksek, daha parlak bir devir açan Türkler, istanbul içindeki eski Bizans yadigârla- rını. kendi öz harsı arasında bulundurarak bugüne kadar si- yanetle yaşatmışlardır. Tarihi bir şehir olan Istanbulun eski hatırasını şüphesiz Bizans eserleri teşkil etmektedir.
Hattâ kırık, dökük bir tarihi yad vesilesi olan en ufak bir Bizans nişanesi bile hâlâ saklanarak korunmaktadır.
Bilhassa dinî mabedlere ait eserler Türkler elinde gine dinî bir şekle bürünerek onların bugün kadar idame edilen mevcudiyetine daha samimî ve alâkalı şekilde hizmet edil- miş olduğunu üzerinden geçen asırlar isbata kâfidir. Meselâ en büyük mabed olan bugünkü Ayasofya Müzesi son dört asırlık hayatı için Türklüğün yüksek seciyesindeki san'at sev- gisinden doğan himayesine medyundur.
Cümhuriyet devrinden evvel ihmal ve teseyyüb yüzün- den birçok âbidelerimize bakamamıştık. Hars ve san'ata kar- şı en candan bağlılığı son seneler içinde eski san'at eserleri- mizi ihya etmekle göstermiş olmaktayız.
Esaslı restorasyon tamirleri yapılmış olan büyük camile- rimizle beraber, camiye çevrilen Bizans yapısı bazı kıymetli eserlerin onarılmasına elyevm devam edilmektedir.
(Arkitekt) de |bu meyanda neşretmekte olduğumuz fotoğ- raflar bu kere İstanbul Vakıflar Fen Heyeti tarafından res- tore edilerek tamamlanmış olan Fatihde Çarşamba civarın- daki (Fethiye camii) nin bize eski vaziyetlerini göstermek-
Vakıflar baş mimarı Vasfi Egeli ile kıymetli arkadaşla- rına teşekkür etmeği bir vecibe biliriz.
(Fethiye camii) nin tarihine gelince;
Vaktile (Pammakaristos) kilisesi olan bu eser, 1574 (982) tarihinde (üçüncü Murad zamanı) meşhur Türk kuman- danı Sadrâzam öz Demir Osman paşa, İranı, Turanı çiğne- yerek (Azerbaycan) ı fethettiği zaman (Fethiye) adını al- mıştır. Aynı zamanda özdemir Osman paşanın Diyarbakır vi- lâyetinde de (Fatih) adını taşıyan bir camii vardır.
Fethiye camiinin plânını tetkik edersek iki şekil görürüz.
1 — tnşa tarihi henüz tesbit edilmeyen eski kilise ter- tibatı.
2 — Eski plâna ilâve ve bitişik Parekliseyon ye Yunanca (Pareklisyon) denilen canibi küçük kilisenin dahil edilmiş vaziyeti.
Kıble cihetine gelmesi için münharif şekil gösteren mih- rabın eki de cami olduğu zaman Türk mimarları tarafından yapılmıştır.
On üçüncü asırda İmparator Paleoloğun yeğeni olan
«Tarhanyotis» in karısı, ölen kocasının ruhunu taziz için bu Pareklisyonu inşa ettirmişti. Hattâ:
(Ey kocam., hayatımın nuru ve kokusu seni selâmlarım işte sevgili karının sana aziz ve ebedî bir hatırası) mealinde
böyle bir şiir ifadesini taş üzerine hâkettirip yaptırdığı canibi kilisenin duvarına astırmıştı.
Elyevm Fethiye camii içinde Bizans devrinden kalma bilhassa absid kısmında, sıva altında bazı kıymetli mozaik parçalar görülmektedir.
Eıı yakın kıymetli nakış ilâve edilen canibi küçük kilise- nin kubbesi içinde bulunmaktadır. (Ortada îsa ve dairenin on iki kısma ayrılmış dilimlerinde de azizlerin resimleri gö-
Bugün son yapılan tamirde dış duvarların kâmilen sa- çak kirpileri aslı gibi yassı tuğladan yapıldı, pencere kemer- lerinin tuğla taş karışık eski inşa tarzına mahsus girinti ve çıkıntı kısımlarile düzgün satıhları derz usulü ile düzeltildi, îçlik dişlik alçı çerçeveler esas şeklinde yenileştirildi. Eser bu tamirlerden sonra asla tahrif edilmiyerek temiz güzelliği ile bugün meydana çıkarılmıştır.
