PRİŞTİNE, 14 ARALIK 2010 NR.REF: AGJ 67/10
KARAR
Dava no: KI 09/10 Başvurucu Kimete Bikliqi
Merkez Seçim Komisyonuna karşı
KOSOVA CUMHURİYETİ ANAYASA MAHKEMESİ Aşağıdaki yapıdadır:
Enver Hasani, Başkan Kadri Kryeziu, Başkanvekili Robert Carolan, Yargıç Altay Suroy, Yargıç Almiro Rodrigues, Yargıç Snezhana Botusharova, Yargıç Ivan Čukalović, Yargıç
Gjyljeta Mushkolaj, Yargıç Iliriana Islami, Yargıç
Mahkeme aşağıdaki hükmü onamıştır:
Başvurucu
1. Başvurucu, Lipjan Belediyesine bağlı Yanova’da mukim Bayan Kimete Bikliqi’dir.
İtiraz Edilen Karar
2. Kosova Anayasasının 139. Maddesine göre kurulan Merkez Seçim Komisyonudur (MSK).
2 Dava Konusu
3. Bayan Kimete Bikliqi 27 Ocak 2010 günü Anayasa Mahkemesine kayıt numarası KI- 09/10 olan başvuru dilekçesini sundu. Başvurucu 15 Kasım 2009 tarihinde yapılan yerel seçim ile ilgili Merkez Seçim Komisyonunu 14 Aralık 2009 tarihli seçim sonuçlarına itiraz etmektedir. Başvurucu ayrıca şu hükümlerin ihlal edildiğini iddia etmektedir: Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 45. Maddesinin 2. Fıkrası, Kosova Medeni usul Yasasının 232. Maddesinin (c) ve (g) Fıkraları ve Kosova Genel Seçim Yasasının 106 ve 117. Maddeleri.
Yasal Dayanak
4. Kosova Cumhuriyeti Anayasanın (bundan sonra “Anayasa” şeklinde anılacaktır) 113.
Maddesi, 03/L-121 sayılı Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi Hakkında Yasanın (bundan sonra “Yasa” şeklinde anılacaktır) 20. Maddesi ve Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi İçtüzüğünün (bundan sonra “İçtüzük” şeklinde anılacaktır) 55 Maddesi.
Davanın Mahkemeye Geliş Biçimi
5. Anayasa Mahkemesine başvuru 27 Ocak 2010 tarihinde yapılmıştır. Başkan, raportör yargıç olarak Yargıç Prof. Dr. Ivan Čukalović’i, ön inceleme heyetine ise Yargıç Mr.
Kadri Kryeziu başkanlığında yargıçlar Prof. Dr. Enver Hasani ile Dr. Iliriana Islami’yi atadı. Mahkeme başvurunun kabul edilebilirliğini değerlendirdi.
Olgular
6. Lipjan Belediye Meclisi için aday olan başvurucu, 15 Kasım 2009 günü yapılan yerel seçimde kendisine verilen oylara MSK’nin yasal olmayan bir şekilde müdahale ettiğini iddia etmektedir. MSK tarafından açıklanan ilk gayri resmi sonuçlara göre Kosova Demokratik Partisinden 18. numaradan aday olan başvurucu 132 oy alarak bu sonuca göre Belediye Meclisi Üyesi olma hakkını elde etmişti.
7. Seçim süreci tamamlanıp Genel Seçim Yasasının 106. Maddesi 3. Fıkrasına göre seçim sonuçlarının 14 Aralık 2009 günü MSK tarafından ilan edilmesinden sonra başvurucunun 131 oy kazandığı, bunun sonucu olarak Belediye Meclis Üyeliği başvurucunun da aday olduğu Kosova Demokratik Partisinden fakat daha üst sıradan aday olup 131 oy kazanan diğer bir kişiye verilmiştir.
8. Başvurucu Seçim İtiraz ve İhbar Komisyonuna (SİİK) 16 Aralık 2009 tarihinde sonuca itiraz ederek MSK’nin 15 Aralık 2009 günü ilan ettiği nihai listeden atılması yönündeki rahatsızlığını dile getirmiş, oy sayısının düzeltilmesini ve teyit edilmesini talep etmiştir. SİİK 21 Aralık 2009 günü A.nr.477/2009 sayılı kararını açıklayarak itirazı mesnetsiz olarak reddetmiştir.
9. Bayan Bikliqi 11 Ocak 2010 tarihinde SİİK’e yeni kanıtlar sunarak başvuruda bulundu ve SİİK’nın A.nr.477/2009 sayı ve 21 Aralık 2009 tarihli kararını gözden geçirmesini talep etti. SİİK 21 Ocak 2010 tarihinde A.no.06/2010 sayılı bir kararla itirazı mesnetsiz bularak reddetmiştir.
10. Bayan Bikliqi 21 Aralık 2009 tarihinde SİİK’nin A.no.477/2009 sayılı kararına karşı Kosova Yüksek Mahkemesine başvurarak şikâyette bulundu. Kosova Yüksek Mahkemesi A.no.995/2009 sayı ve 29 Aralık 2009 tarihli kararında şunu bildirmiştir: “Şikâyet iddiaları ve dava evrakı incelendikten sonra şikâyetin mesnetsiz
3
olduğu tespit edilmiştir.” Aynı kararda Yüksek Mahkeme şu açıklamayı da yapmıştır:
“Tüm oylama merkezleri ve oy sayım merkezlerindeki işlemler tamamlanıp SİİK’nin oylama ve sayımla ilgili tüm itirazları karara bağladığı bildirildikten sonra MSK 14 Aralık 2009 günü 18:45’te seçim nihai sonuçlarını onaylamıştır. Kosova Genel Seçim Yasası (KGSY) 119.3 Maddesinin hükümleri MSK hakkında itirazların ancak söz konusu maddede zikredilen yasal haklara etki etmesi durumunda yapılabileceği bildirilmiştir. Ön sonuçların nihai sonuçlarla örtüşmemesi durumu MSK kararlarına itiraz için bir gerekçe olarak gösterilmediği için Mahkemenin değerlendirmelerine göre başvurucunun itirazı mesnetsiz olduğu, MSK tarafından KGYS’nin 118.
Maddesini uyguladığı belirlenmiştir.
İstemin Kabul Edilirliğinin Değerlendirilmesi
11. Mahkemenin, başvurucunun istemi hakkında karar verebilmek amacıyla, öncelikle Anayasa ile belirlenen ve daha sonra Anayasa Mahkemesi Hakkında Yasa ve de İçtüzük ile ayrıntılı olarak açıklanan kabul edilirlik koşullarının yerine getirilip getirilmediğini kontrol etmesi gerekmektedir. Bu çerçevede Mahkeme Anayasanın 113.7 Maddesine atıfta bulunmaktadır:
“Bireyler, kamu otoriteleri tarafından bireysel hak ve özgürlüklerinin ihlal edilmesi durumunda, yasalarla belirlenen tüm kanun yolları tükendikten sonra ancak dava açma haklarına sahiptirler.”
12. Sunulan evraktan son merci olan Üst Mahkemenin başvurucunun itirazını reddederek başvuru için Anayasa ile öngörülen tüm yolların tüketildiği Mahkemece belirlenmiştir.
13. Yasanın 48. Maddesi şunu belirlemiştir:
“Başvurucu dilekçesinde hangi hak ve özgürlüklerinin ihlali söz konusu olduğunu ve hangi merciin hangi hükmüne itiraz ettiğini açıkça belirtmesi gerekmektedir.”
14. Başvurucu Anayasanın 45. Maddesi ile 03/L-073 sayılı Genel Seçim Yasasının 106 ve 107. Maddeleri ve 03/L-006 sayılı Medeni Usul Yasasının 232. Maddesi c ve g fıkralarıyla belirlenen haklarının ihlal edildiğini iddia etmektedir.
15. Yasanın 49. Maddesi şunu belirlemiştir:
“İstem dört (4) aylık bir süre içerisinde teslim edilmelidir. Yasal süre başvurucunun mahkeme kararını kabul ettiği günden itibaren işlemeye başlar.
Tüm diğer durumlarda, yasal süre kararın açıklandığı günden itibaren hesaplanır. İstem bir yasa iptali konusunda ise, süre yasanın yürürlüğe girdiği günden itibaren işlemeye başlar.”
16. Başvurucunun dilekçesi 27 Ocak 2010 günü Anayasa Mahkemesine teslim edilmiş olup bu davayla ilgili Kosova Yüksek Mahkemesinin son kararı 29 Aralık 2009 tarihinde açıklanmıştır. Bu durumda Mahkeme, Yasanın 49. Maddesine göre istemin kabul edilebilir olduğunu tespit etmiştir.
17. Bu sebepten Anayasa Mahkemesi tüm yasal kriterlerin yerine getirildiği ve istemin kabul edilebilir olduğu tespitinde bulunmuştur.
4 Seçimler
18. Anayasa Mahkemesi KI 73/09 sayılı Mimoza Kusari davasıyla ilgili 18 Mart 2010 tarihinde açıklanan kararında demokratik toplumlar açısından seçimlerin önemini açıklamıştır. Bu kararda da diğer davada Mahkemenin vurguladığı bazı önemli hususların aktarılması yararlıdır.
1. Kosova Anayasasının 45. Maddesi şunu belirlemiştir:
Madde 45 [Seçme ve Seçilme Hakkı]
1. Mahkeme kararıyla bu hakka sınırlama konmadıkça, Kosova Cumhuriyetinin, seçim gününde bile olsa, on sekiz yaşını tamamlamış her vatandaşı, seçme ve seçilme hakkına sahiptir.
2. Oy kişiye has, eşit, serbest ve gizlidir.
3. Devlet kurumları, herkesin kamusal faaliyetlere katılma olanaklarını ve kamusal organların kararlarını demokratik şekilde etkileme hakkını desteklerler.
2. Kosova Anayasasının 22. Maddesi, Avrupa İnsan Hak ve Temel Özgürlüklerini Korunmasına İlişkin Sözleşmesi ve Ek Protokolleri Kosova’da dolaysız uygulanmaktalar. Bunlar Ulusal Hukukun bir parçasıdır. Ek Protokolün 3. Maddesi özgür seçim hakkını güvence altına almıştır. Serbest seçimlerin “…halkın kanaatlerinin özgürce açıklanmasını sağlayacak şartlar içinde, makul aralıklarla, gizli oyla serbest seçimler yapmayı taahhüt ederler.”
3. Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 123.2 Maddesi ‘Yerel Özerk Yönetimin genel, özgür, eşit, dolaysız ve gizli oylamayla seçilmiş temsilci organlarca uygulanır’ güvencesini sağlamıştır. Kosova Meclisi 03/L-073 sayılı Kosova Cumhuriyeti Genel Seçim Yasası ile Meclisi 03/L-040 sayılı Kosova Cumhuriyeti Yerel Seçim Yasası’’nı onaylayarak yerel ve genel seçimlerin yapılması için bir mekanizma sağlamıştır.
4. Mahkeme, seçme hakkının etken, seçilme hakkının ise edilgen bir hak olduğunu vurgulamıştır. Başvurucu seçilme hakkının ihlal edildiği yönündeki tutumunu korumaktadır. Ancak seçilme ve seçimde aday olma hakları arasında bir fark bulunmaktadır. AİHM İçtihadı ülkelerin seçim sistemlerinde hatırı sayılır bir faaliyet özgürlüğünün olduğunu ve seçim süreci ve seçim sonuçlarının ilan edilmesiyle ilgili geniş bir değerlendirme alanına izin verirler. Türkiye Birleşik Komünist Partisi – Türkiye davasında Mahkeme ülkelerin bu alandaki değerlendirmelerinde geniş bir alanın olduğunu, ancak Birinci Ek Protokol koşulları hakkında ülkelerin koydukları koşulların söz konu hakları kısıtlamadığı ve bu hakların özünü kendi etkilerinden mahrum bırakmadığı durumlarda Mahkeme bunları memnuniyetle karşılar; diğer yandan ülkeler tarafından konan bu talepler yasal bir amacın güdülmesi için dayatıldığında; kullanılan araçlar orantısız olduğunda son seçenek olarak karar verecek olan Mahkemedir (Sadak ve diğerleri (no.2) – Türkiye no.25144/94 davası AİHM 2002-IV kararı 31. Maddesi.
5. AİHM kararlarında serbest seçimlerin ve demokrasinin önemini sürekli vurgulamıştır. Aynı kararda Mahkeme şu görüşü bildirmiştir: ‘Demokrasi,
5
özleşmede öngörülen yegâne siyasi model olarak karşımıza çıkmakta olup sözleşme ile tek örtüşendir.’ AİHM aynı kararda 6-7 Temmuz ve 18-19 Ekim 2002 tarihli oturumlarından çıkan 51 (Yönergeler) ve 52 (raporlar) Avrupa Demokrasi Komisyonu tarafından Venedik Komisyonu Yasası ile onayladığı İyi Uygulama Koduna atıfta bulunmuştur (190/2002 sayılı görüş, CDL-ADN (2002) 23 RTV). Venedik Komisyonu bu vesile ile şunu beyan etmiştir:
“Avrupa seçim mirasının dayandığı beş ilke şunlardır: seçimler evrenseldir, eşittir, gizlidir ve doğrudan oylama ile yapılır. Bunun dışında seçimler düzenli aralıklarla yapılmalıdır.”
6. Venedik Komisyonu seçimlerin seçim yasasını uygulayabilen bir organ tarafından yapılması ve denetlenmesi ve etkin bir itiraz sisteminin bulunması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kosova’daki yasaya göre bu iki işlev MSK ve SİİK tarafından yapılmaktadır ve yasada öngörülen durumlarda mahkemeye başvurarak itiraz etme hakkı sağlanmıştır. Seçim Yasası ve kurallarında öngörüldüğü şekilde seçimlerin yapılışı, sonuçların onaylanması, seçim süreciyle ilgili izin verilen itiraz ve şikâyetleri hüküm verme ile ilgili meseleleri çözmeye yetkili bu iki organdır. Bu organlar kalıcı ve bağımsızdır.
7. MSK ve SİİK’nin bu yetki ve sorumluluklara sahip olmalarının gerekçesi seçim sürecinde güvenliğin olması gerekir varsayımına dayanmaktadır.
Seçim süreci güvenliği ihtiyacı ancak ağır ihlallerin işlendiği ve bu yükün ihlalin işlendiğini ileri sürenlerin üzerine düştüğü durumlarda seçimlerin iptalini gerektirir.
Kosova Seçim Yasası
19. Kosova Cumhuriyetinde seçim hukuku 03/L-073 sayılı Kosova Cumhuriyeti Genel Seçim Yasası ve 03/L-072 Kosova Cumhuriyeti Yerel Seçim yasası ile yönetilmektedir. Yerel Seçim Yasasının 26. Maddesi şunu belirlemiştir:
Madde 26
Yasalarla başka türlü belirlenmediği sürece yerel seçimlerle ilgili, mutatis mutandis, Bölüm XVI (Oy pusulaları sayım süreci ve seçim sonuçlarının açıklanması) ve Yasanın bu meseleyle alakalı diğer hükümleri geçerlidir.
20. Genel Seçim Yasasının 101. Maddesi oy pusulalarının sayımı ve seçim sonuçlarının açıklanması hakkında genel hükümleri belirlemiş olup ilgili seçim kurallarının hazırlanması yetkisini MSK’ye vermiştir. Madde şunu belirlemiştir:
Madde 101 Genel Hükümler
101.1 Oy pusulalarının sayımı aşağıda belirtilen amaçlar doğrultusunda yönetilir: kesinlik, şeffaflık, etkinlik, yeniden sayılma ve seçimin tekrarlanması olasılığı ve oy gizliliğinin korunması.
101.2 Kosova’da açılan oylama yerlerine ait düzenli oy pusulaları oylama süreci tamamlandıktan hemen sonra ilgili oylama yerinde sayılır.
101.3 Sayım süreci MSK kurallarına uygun şekilde yapılmalıdır.
21. MSK seçimlerin çoğu durumlarını yönetecek kurallar hazırlamıştır. Bu kuralların birincisi 29 Haziran 2009 tarihinde yürürlüğe giren Nr. 01/2008 sayılı Siyasi
6
Partilerin Kaydı ve Faaliyetleri Seçim Kuralıdır. Sonuncusu ise 2 Mart 2010 tarihinde yürürlüğe giren Nr. 15/2010 sayılı Erken ve Olağanüstü Seçim Kuralıdır.
22. Bu davayla ilgili en önemli kural 29 Haziran 2009 tarihinde yürürlüğe giren Nr.
09/2009 sayılı Oylama ve Oylama Yerinde Belediye Seçim Komisyonunca Oyların Sayımı Kuralıdır. Bu kurallar oy pusulalarının sayım ile şartlı oy pusulalarının sayımı ve örtüşmesi süreçlerini yönetirler. SİİK oylama süreciyle ilgili şikâyetleri ele alır.
Başvurucu şikâyetiyle ilgili SİİK’ye itirazda bulunmuş, ancak bu itiraz SİİK ve daha sonra Yüksek Mahkeme tarafından reddedilmiştir. Başvurucu kendisinin anayasal haklarını ilgilendiren Yasa veya Kuralların ihlalinin seçimin hangi kademesinde meydana geldiğini bildirmeye başarılı olamamıştır.
23. Mahkeme, Anayasanın 53. Maddesi hükümlerine yeniden atıfta bulunarak insan hak ve temel özgürlüklerini AİHM kararlarına uygun şekilde yorumlamak durumundadır.
Bu madde şunu belirlemiştir:
Madde 53 [İnsan Hakları Hükümlerinin Yorumlanması]
Bu Anayasayla güvenceye bağlanan insan hak ve temel özgürlüklerinin yorumlanması, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarıyla uyumlu şekilde yapılır.
24. Mathieu-Mohin ve Clerfayt – Belçika davasının 9267/81 numaralı dilekçesinde AİHM Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine taraf olan ülkeler bu konularla ilgili mevzuatında farklılıklar olduğundan değerlendirme çerçevelerinin geniş olduğuna işaret etmiştir. Seçim sistemleri bazen birbiriyle örtüşmeyen amaçları yerine getirmeyi gerektirirler. Bir yandan insanların düşüncelerine doğru şekilde yansıtmayı, diğer yandan son derece açık ve uyumlu bir siyasi iradeyi destekleyecek şekilde düşünceleri yönlendirir. Bu şartlarda “insanların yasamanın seçimiyle ilgili görüşünü bildirmeyi sağlayacak koşullar” ifadesi özde (Sözleşmenin 10. Maddesiyle korunan) ifade özgürlüğünün yanı sıra tüm vatandaşların seçme ve seçilme hakkının uygulanması ilkesini de içerir.
25. Gene bu kararda AİHM: “Buna rağmen tüm oyların aynı öneme sahip olma ve tüm adayların seçim sonunda kazanması için eşit fırsata sahip olma zorunluluğu yoktur.
Bu yüzden hiçbir sistem “kayıp oyları” önleyemez.
26. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi aynı zamanda söz konusu seçim sisteminin her türlü tartışmasının, genel bağlamı göz ardı edilmeksizin yapılması gerekli olduğunu vurgulamaktadır. Yansıttığı amaçlar ve tamamlanmamış ve geçici olduğu zaman çerçevesi daha büyük olan parlamenter sisteme sahip davalı devlet Belçika’nın değerlendirme çerçevesi dikkate alındığında sistemin nedensiz olmadığı görülür.
27. AİHM bu davada son olarak “yasama organının seçiminde halkın görüşünü özgürce ifade etmeyi” önleyecek bir orantısız sınırın olmadığına karar vermişti.
28. Anayasa Mahkemesinin Genel Seçim Yasasında kabul edilen seçim süreci ile bu yasanın 106.1 Maddesinde oylama yerleri ve merkezlerinde tüm oy sayım çalışmaları bitip oylama ve oy sayımıyla ilgili tüm itirazlar SİİK ve Anayasa Mahkemesi tarafından görüşüldükten sonra nihai seçim sonuçlarını onaylayan makam olarak MSK’yi belirlemiştir. Mahkemenin, Anayasa ile belirlenmiş bireysel hak ve özgürlüklerin ihlal edilip edilmediği konusunda hüküm vermek dışında seçim sürecine başka herhangi bir rolü yoktur. Bu davada başvurucu, kendisinin anayasal haklarını ilgilendiren Yasa veya Kuralların ihlalinin seçimin hangi kademesinde meydana geldiğini bildirmeye başarılı olamamıştır.
7
29. Anayasa Mahkemesi, Anayasaya göre görevinin Yüksek Mahkeme de dâhil olmak üzere, hukuk mahkemelerince alınan kararlar anlamında temyiz mahkemesi veya dördüncü derece mahkemesi olmadığını vurgulamak ister. Genelde “Mahkemeler Anayasa ve yasalara dayanarak karar verirler (Anayasanın 102. Maddesi). Daha açık bir ifadeyle mahkemeler, usul hukuku ile maddi hukuk kurallarını yorumlayıp uygulamakla yükümlüdürler (bkz. mutatis mutandis Garcia Ruiz – İspanya [GC]
30544/96 davası Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi [AİHM] 1999-I tarihli kararı 28.
Maddesi).
30. Mahkeme, Kosova Cumhuriyetinin yasaları çerçevesinde adil ve serbest seçimlerin yapılmasına olanak sağladığı ve başvurucunu kendisinin anayasal haklarını ilgilendiren Yasa veya Kuralların ihlalinin seçimin hangi kademesinde meydana geldiğini bildirmeye başarılı olamadığını dikkate alarak başvurucuya karşı hak ihlalinin olmadığını tespit etmiştir.
BU SEBEPLERDEN DOLAYI
Anayasanın 113 (7) Maddesine, Yasanın 20. Maddesine ve İçtüzüğün 55 Maddesine dayanarak Mahkemenin 14 Aralık 2010 tarihli duruşmasında oybirliğiyle:
I. İstemin kabul edilir olduğuna
II. Başvurucu tarafından iddia edildiği şekilde ihlalin olmadığına,
III. Yasanın 20 (4) Maddesine uygun şekilde taraflara bildirilip Resmi Gazetede yayımlanmasına karar verilmiştir.
IV. Bu karar derhal yürürlüğe girer.
Raportör Yargıç Anayasa Mahkemesi Başkanı Prof. Dr. Ivan Čukalović, imza Prof. Dr. Enver Hasani, imza
