Mesleki Etik
KAVRAMLAR
ETİK
AHLAK
DEONTOLOJİ
BİYOETİK
EYLEM
ERDEM
ETİK
3
Yunanca “ Ethos” sözcüğünden gelmektedir.
Ahlâk kuramı ya da teorik ahlâk diyebileceğimiz etik;
İyonyalı filozoflardan bu yana
iyi ve doğru kavramlarının ne olduğunu,
“mutlak iyi, mutlak doğru” nun olup olmadığını, bunlara ulaşılıp ulaşılamayacağını
araştıran bir zihinsel çabadır.
Etik felsefe etkinliğinin temel alanlarındandır,
Tıp uygulaması içindeki değer sorunların ele alındığı alan
tıbbi etik
olarak adlandırılır.
“Etik”
M. Erdal GÜZELDEMİR
Toplumun bakış açısını da dikkate alarak, bireylerin uygun ve uygun olmayan
davranışlarını belirlemektedir.
Ahlâk
5
Arapça bir sözcük, aynı kökten türeyen
hâlk etmek-yaratmak-hulk= (yaradılış) anlamındadır
Ahlâk yaradılıştan getirilen huy özellikleri, bireyin sosyal değerleri anlamında kullanılmıştır.
Dilimizde ahlak; bir yandan kişinin sonradan edindiği tutum ve davranışlar için kullanılırken, diğer yandan toplumun benimsediği değer sistemlerin adıdır.
İngilizce'deki “ Ethics ” ve “ Morals ” sözcükleri ile karşılaştırıldığında Türkçe'deki
Ahlâk
sözcüğünün geniş bir anlam yüküne sahipolduğu görülmektedir.
Ahlak
M. Erdal GÜZELDEMİR
Toplum için en doğru olana karar vermek amacı ile oluşturulan ve mantıksal bir
çerçeveye oturan kurallar bütünüdür.
Deontoloji
7
Deontoloji (Deontologia) 19. yy.Jeremy Bentham tarafından önerilmiş, yükümlülükler bilgisi ;
Yunanca’; “Deonto” görev, yükümlülük, “logia” bilgi, bilim anlamına gelmektedir.
“ Ne yapmalı ” / “ ne yapmamalı ” sorularına toplumun belirlediği ve yaptırımlarla donattığı kuralların bilgisidir. Dile getirdiği yükümlülükler tartışmasız ve zorlayıcı bir nitelik taşımaktadır,
Deontoloji, kişilerin üzerlerine düşen ödev/yükümlülüklerin neler olduğunu bilmeleri anlamındadır.
Deontoloji; yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri ve kuralları içeren ve bunları tartışmasız bir «normatif bilgi» olarak aktaran bir alandır.
“Tıbbi Deontoloji” hekimlerin bilmek ve uygulamak zorunda oldukları etik ilke ve kuralların neler olduğunu bildiren dizge anlamına
gelmektedir.
8
Etiğin üzerinde çalıştığı sorunlar çözüme kavuştuğunda, onlarla ilgili normlar belirginleştiğinde söz konusu bilgiler deontolojinin konusu haline gelmiş
sayılırlar.
Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen bir havuz özelliği taşımaktadır.
DEONTOLOJİ
Kural bilimidir
Tıbbi deontoloji,
“kendine”
“meslektaşlarına”
“topluma” karşı yükümlülüklerini içerir
BİYOETİK
Etikle canlılık bilimlerinin kesişme noktası
Tıp, sağlık hizmetleri ve biyolojik bilimlerde ortaya çıkan ahlaki değer sorunlarını konu eder
Biyoetik alt başlıkları,
“Klinik Etik” sağlık hizmeti sunumu ile ilgili
“Araştırma Etiği” araştırmalara katılanları korur
“Meslek Etiği” ödev ve sorumluluklarla ilgili
“Kamu Politikaları Etiği” yasalara zemin
Mesleki Etik
M. Erdal GÜZELDEMİR
Dürüstlük, hakça davranış, doğaya saygılı olmak,
yapılan haksızlıklara karşı
çıkmak
12
Mesleki Etik
Sağlık personeli-hasta,
Sağlık personeli-Sağlık personeli,
Sağlık personeli-kurum,
Hasta-sağlık politikası,
Denek-araştırmacı Sağlık personeli...
ilişkilerinde beliren değer sorunlarıyla ilgilenmektedir.
BİLİM ETİĞİ
Bilimsel veriler, deney ve gözlemler ile elde edilmeli
Veriler bilimsel olarak değerlendirilmeli
Varılan sonuçlar saptırılmamalı
Elde edilmeyen sonuç araştırma sonucuna konulmamalı
Faydalanılan kaynaklar açıkça belirtilmeli
Başkasına ait veriler kendine mal edilmemeli
BİLİM ETİĞİ
İnsan deneklerin olası riskler konusunda bilgilendirilip onamlarının alınması
Araştırmanın,
“deneklere”
“deneyi yapanlara”
“çevreye”
“insan sağlığına” zarar vermemesi
Hayvan deneklerin gereksiz yere zarar ve acı görmemesi
BİLİM ETİĞİ
Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili toplumu bilgilendirmeli olası zararlar konusunda uyarmalı
Onaylamadıkları uygulamalara yol açan araştırmalara katılmamalı
Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına
hazırlanmasında emeği olmayanların isimlerine çalışmada yer verilmemesi
Akademik ilerleme, ödül jürilerinde bilimsel liyakat neyi gerektiriyorsa ona göre davranılması
Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik
Araştırmaya katılacak gönüllülerin hakları, güvenliği ve esenliğinin korunması
Araştırmanın mevzuata uygun şekilde yapılmasının ve takip edilmesinin sağlanması amacıyla araştırma
protokolü, araştırmacıların uygunluğu, araştırma yapılacak yerlerin yeterliliği ve gönüllülerin bilgilendirilmesi
EYLEM
Etiğin nesnesidir
Eylem,
“değerlendirme”
“İlgili yaşantı”
“yapma”dan ibarettir
Etik, eylemin
“niyetine”, “şekline”, “amacına”, “sonucuna” bakar
ERDEM
Dürüstlük, adalet, saygı, sevgi, güven
Bilgelik, ölçülülük, cesaret
Ahlaki mükemmellik
Etik davranışların temelinde erdemlilik vardır
Tıp Etiğinde Erdemler
19
Şefkat
Cesaret
Güvenilirlik
Saygı
Sabır
Hoşgörü
Dürüstlük
İlgi (caring)
Şefkat
Sezgi
Güvenilirlik
Bütünlük
Vicdanlılık
20
“Hayatta göreceğiniz iş ne olursa olsun, erdem olmayınca elde edeceğiniz her
şeyin, yapacağınız her işin sonunda utanç ve kötülük vardır.
Platon
Tıp ve Etik
Tıp hem bir bilim, hem de sanattır
Tıp sanatı, hiç biri bir diğerinin aynısı olmayan hastalar, aileler ve toplumlara tıp bilimleri ve teknolojisinin
uygulanmasıdır
Bireyler, aileler ve toplumlar arası farklılıklar etikle birlikte tanınır ve dikkate alınır
Tıp etiği ile ilgili tartışmaların temelinde
22
1. Kantın "Ödev" (deontoloji),
2. J. Bentham ile J.S. Mill'-in "Yararcılık" (utilitarianism) kuramı. Bu yaklaşımların temel özellikleri, tek bir ilke doğrultusunda etik görüş geliştirmeleridir.
Ödev felsefesine göre sonuç yerine, eylemdeki amacının iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmakta,
Yararcılık felsefesinin geliştirmiş olduğu etik anlayışına göre, eylemin sonucunun iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmaktadır.
Savunucularınca "mutlak" oldukları kabul edilen söz konusu ilkeler,çeşitli biçimlerde eleştirilmiştir .
Tıp etiğinde çağdaş değerler
23
Adalet: Etik ve yasal ilkeleri destekleme Doğruluk: Gerçeğe bağlılık
Estetik: Nesne, olay ve bireylerin hoşnutluk sağlayan özellikleri
Eşitlik: Aynı haklara, ayrıcalıklara ve statüye sahip olma
İnsan onuru: Bireyin sahip olduğu değer ve eşsizliği Özgecilik: Diğerlerinin iyiliğini umursama
Özgürlük: Seçim yapma kapasitesi
Günümüzde tıp etiğinde ilkeler
özerkliğe saygı ilkesi (respect for
autonomy),
yararlılık
(beneficence),
zarar vermeme
(noharmful, do no- harm),
adalet (justice),
24
kötü davranmama (non-maleficence),
aydınlatılmış onam (informed consent),
gizliliğe saygı (privacy),
sadakat (fidelity),
özgürlük (liberty),
doğruluk (veracity),
sözünde durma (promise-keeping),
gerçeği söyleme (truth-telling),
sır saklama (confidentiality),
eşitlik (equity)
Etik Derslerinin Amacı
Doğru eylemin ne olduğuna karar vermek
Zor karar verilecek durumlarda nasıl davranılacağını bilmek
Etik kurallar ve yasal düzenlemeler
Etik Derslerinin Amacı
Tıp bilgi ve becerisinin yanında sağlık çalışanı kimliğine uygun etik değerleri sergileyebilmeli
Yaşanılan toplumun sorunlarını izlemek, tahlil etmek ve bilimsel bakışla kendi görüşünü oluşturmak
Tıp Etiğinde Yanıtlanması Gereken Sorular?
27
Sağlık personeli-hasta ilişkisinde hekime
yüklenen etik sorumluluğun niteliği nedir ?
Sağlık personeli etik sorumluluğunu yerine getirmek için neler yapmalıdır ?
Sağlık personeli özel nitelikte kişilik özelliklerine mi sahip olmalıdır ?
Tıbbi etiğinin konusunu oluşturan sorunlar
28
1-Eskiden beri varolan etik sorunlar,
2-Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürel gelişmelerinin yarattığı etik sorunlardır.
29
Teknolojinin hızla transferi ise toplumları henüz çözüme bağlanmamış sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır.
Örn; ölümün tanımı, intrauterin tanıya dayalı kürtajın gerekli olduğu durumların saptanması, embriyo dokularının kullanılıp kullanılmaması, doku ve organ aktarımı, kiralık anne, …….vb.
Bu konular henüz yanıtlanmamış / çözümlenmemiş, belli bir kurala bağlanmamış sorunları içermektedir.
Bu değer sorunlarına karşılık gelecek kurallar önermek, açık uçlu sorunlara yanıt bulabilmek için , özel etik çalışmalara ihtiyaç
vardır.
Etik Konuları
Aydınlatılmış Onam
Hasta Hakları
Mahremiyet Hakkı ve Tıbbi Gizlilik
Gerçeğin Söylenmesine İlişkin Etik Sorunlar
Etik Konuları
Yaşamın Başlangıcına İlişkin Etik Sorunlar (Gebelik, Kürtaj, Yardımcı Üreme Teknikleri, Klonlama, Genetik ve Embriyo Araştırmaları)
Yaşamın Sonuna İlişkin Etik Sorunlar (Ötanazi, CPR, DNR, tedavinin reddi, boşuna tedavi ve tedavinin kesilmesi)
Organ ve Doku Nakline İlişkin Etik Sorunlar
Klinik Araştırmalar ve Bilim Etiği
Aydınlatmanın Unsurları
Bilginin açıklanması
Hastanın anlayabileceği açık bir dille
Hastanın anlatılanları anlaması
Yeterlilik
Gönüllülük
İmzalı belge
ONAM (rıza)
Zorlama olmamalı
Yönlendirme olmamalı
İkna etmek
Hastanın yeterli olması
Hastanın Hakları
Adil olarak sağlık hizmetinden faydalanabilme
Bu hizmetten nasıl faydalanacağı konusunda bilgi isteme
Sağlık kuruluşunu seçme/değiştirme hakkı
Sağlık çalışanını seçme/değiştirme hakkı
Tıbbi gereklere uygun teşhis/tedavi/bakım hakkı
Tıbbi özen gösterilme hakkı
Onamı olmadan tıbbi müdahale yapılmaması
Yapılacak tıbbi müdahaleyi red hakkı
Acil/Adli/Yaşlı/Özürlü hastaların öncelik hakkı
Hastanın Hakları
Mahremiyete/tıbbi gizliliğe saygı hakkı
Sağlık durumu ile ilgili bilgi isteme hakkı
Kayıtları inceleme hakkı
Kayıtların düzeltilmesini isteme hakkı
Kendine ait bilgilerin başkasına verilmemesini isteme
Tıbbi araştırmalarda onam alınması
Güvenliğinin sağlanması
Dini vecibeleri yerine getirebilme hakkı
Hasta refakatçi ve ziyaretçisine izin
Hasta Hakları Yönetmeliği
Bedeni, ruhi ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde yaşama hakkı
Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı
Irk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç ve ekonomik ve sosyal durum farklılıkları dikkate alınamaz
Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı haller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik
haklarına dokunulamaz
Kişi, rızası ve Bakanlığın izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutulamaz
Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz
ETİK KURUL
Sağlıkla ilgili etik sorunlarda danışmanlık hizmeti
Hasta merkezli sağlık hizmeti vermek
Denekleri korumak
Toplumun yararına olanı arttırmak
Sağlığı ve sağlık hizmeti verilmesine yönelik bilgilerin kazanımını/kullanımını kolaylaştırmak
Tıbbi Etik İlkeleri
Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Normatif bir çalışma olan etikte, hukukta olduğu gibi, genel kurallardan özel bir yargıya ulaşabilmek "tümdengelimsel"
(dedüktif) bir mantık işlemini gerektirir. Dedüksiyon yapabilmek için çok genel önermeler kullanılmalıdır. Bunlar çağlar boyunca insan toplumlarının kendi yarattığı normları ve bunların yaratılma mekanizmalarını incelerken elde etmiş olduğu temel bilgiler olarak değerlendirilebilir. Bu bilgiler ister hukuk isterse ahlak olarak adlandırılsın norm oluşturma etkinliğinin yapısını açıklamakta ve bu sistemlerin iç mantığını tanıtmaktadır.
Dürüstlük İlkesi
Bu ilke tıbbi etiğin çeşitli uygulama alanlarında farklı biçimlerde görülmekle birlikte her birinde merkezi bir yerde bulunmaktadır.
Hekim - hasta ilişkisi bağlamında hiç bir etik ilkenin hekime hastasını aldatma hakkını vermediği açıktır. Hekim hem hastasıyla olan sözleşmesinde (aktinde), hem de uygulayacağı tanıda ve tedavide hastasını aldatmamalıdır. Çünkü her türlü ahlakın temeli toplumsal sözleşmedir ve herkes ona uymak zorundadır. Ancak bir hastalığın kötü gidişi (vahim prognoz) hastaya "bir idam hükmü gibi"
açıklanamaz .
Batı kültürlerinde bunu hastadan gizlemek hekime sorumluluk getirirken, bizim yasal düzenlemelerimiz bu durumun hastaya sadece hissettirilmesini, ama yakınlarına açıkça söylenmesini gerektirmektedir.
Yaşama Saygı İlkesi
Etik yargıları oluştururken, başta insan olmak üzere, bütün yaşam biçimlerine saygı duyulması gereklidir. Özellikle doğal çevrenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğu
günümüzde tüm canlıların yaşama hakkına duyarlı olunması bir zorunluluktur. Bu açıdan laboratuvar hayvanlarını kullanan
araştırıcıların bu ilke çerçevesinde çalışmalarını yürütmesi
beklenmektedir. Gereksiz olarak çok sayıda hayvanı kullanmak, onlara gereksiz eziyet çektirmek veya "hayvan yaşamını israf etmek” etik bir davranış değildir.
Yukarıda söz ettiğimiz gibi, insan deneklerle ilgili araştırmalar için hekimlere yol gösterici önerileri içeren "Helsinki Bildirgesi"nin temelinde de yaşama saygı ilkesi bulunmaktadır.
Zarar Vermeme İlkesi
Tıp uygulamasında, çağlar boyunca, "öncelikle zarar vermeme"
(primum Nil nocere) ilkesinin geçerli olduğundan söz etmek mümkündür. Hekim başvuracağı girişimin ve tedavinin yararı ile zararını tartmak zorundadır. Bu da "olasılık" ve "risk"
faktörlerinin iyi bilinmesine, yani yetkin bir hekim olmaya dayanır. Hiçbir zaman bunun tersi, bir etik ilke olarak savunulamaz olsa gerektir.
Adalet İlkesi
Bu ilke "hakkaniyet kavramı" ile birlikte değerlendirilmelidir. Bir etik yargıya ulaşırken söz konusu insanların eşit oldukları, bir başka deyişle "toplumun kendilerine bağışladığı hakların tamamına sahip olmaları gerektiği" düşüncesine dayanılmaktadır. Ancak "hak" ve
"adalet" kavramlarının birbirinden farklı olduğunu belirtmek gereklidir. Bir toplumda bireyler eşit haklara sahip olmayabilirler.
Pozitif hukukta bireyler arası eşitsizlik kabul edilmiş olabilir.
Örneğin, Feodal Hukukta serf ile senyörün hakları eşit değildir, İslam Hukukunda bir kadın mirastan erkek kardeşinin aldığı payın ancak yarısını alabilir.
Çağdaş hukukta da benzer hak eşitsizlikleri vardır. O halde pozitif hukukta hak eşitsizliği "pozitif bir olgu"
olarak yer alabilmektedir. Oysa adalet, bu hakların toplum tarafından gözetilmesidir ve son sınırına kadar kullanılmasını sağlayan güvencedir.
Hekimliğin eşitlik anlayışı Hipokrat'tan günümüze bütün insanları ırk, dil, din, cinsiyet, sosyal sınıf... gibi farklı açılardan eşit görmektedir.
Özerklik İlkesi
"Özerklik" bireylerin bağımsız bir biçimde kendileri hakkında karar vermeleridir. Bu karar verme sürecinde bulunması gereken bazı öğeler vardır. Bunlar; bireyin ozerk olması, seçimini özerk biçimde yapabilmesi, sergilediği eylemini de bilinçli ve istekli olarak gerçekleştirmesidir. Bu kavram "özerkliğe saygı" kavramını da beraberinde getirmektedir.
Tıp uygulamasında, özellikle klinik hekimlikte, etik açıdan üzerinde durulan "hasta hakları" kavramını,
"insan hakları", "vatandaş hakları", hatta "tüketici hakları" kavramlarının tıbba yansıyan görünümü olarak değerlendirilebilir.
Yasallık ("Meşruiyet") İlkesi
Hekim yürürlükte olan normların tümüne uymak zorundadır.
Bunlara uymamak ona maddi ve manevi sorumluluk getirecektir. Etik çalışma gereği, her zaman için, normlara uymayan, hatta onlarla çelişen ve çatışan bir yargı önerilebilir ve tartışılabilir. Ancak bunları uygulamaya hekimin ne yetkisi ne de hakkı vardır.
Yürürlükteki mevzuatta o soruna yönelik bir "hüküm" yoksa yargıç töreleri (örfleri) dikkate alarak bir hükme ulaşır. Eğer o konuda bir töre de yoksa "yargıç kendisi yasa koyucu olsa idi, bu özel konuda nasıl bir hüküm verecek idi ise" o biçimde yargıya varır. O, bu yargısını hem toplumun bir üyesi olarak toplum normlarının işlevi ve özellikleri hakkında (o toplumdan) edindiği bilgilerden, hem de gördüğü öğrenimin ve uyguladığı tekniklerin ona kazandırdığı bilgi ve deneyimden yararlanarak çıkarır. Bir etik sorun karşısında kalan hekimin kendi "takdir hakkı"nı kullanarak "kural koyucu" durumuna gelirken izlediği süreç de yukarıdakinden pek farklı değildir.