Canlıların nesillerini devam ettirmek için kendilerine benzer bireyler oluşturmasına üreme (çoğalma) denir.
Canlılarda eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki çeşit üreme görülür.
1. EŞEYSİZ ÜREME
Eşeysiz üremede üreme hücreleri (eşey hücreleri) oluşturulmaz bu nedenle döllenme de olmaz. Genel anlamda vücut parçalarıyla yavru bireylerin oluştu- rulmasına eşeysiz üreme denir.
Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen bireylerde kalıtsal çeşitlilik (farklılık) görülmez. (Vücut hücre- lerinin mitoz bölünme ile meydana geldiğine dikkat ediniz). Bu nedenle eşeysiz üreme evrim görüşüne göre, evrimleşmede etkili değildir.
Eşeysiz üremeyle oluşan bireylerde görülebilecek kalıtsal çeşitlilik mutasyonlardan kaynaklanır (Mu- tasyon = yüksek sıcaklık, radyasyon, beslenme ye- tersizliği gibi olumsuz çevre koşulları etkisiyle gen- lerde meydana gelen değişiklikler).
Eşeysiz üreme; bölünme, tomurcuklanma, rejenerasyon, sporlanma ve vejetatif üreme olmak üzere beşe ayrılabilir.
A) BÖLÜNME
Bakteri, terliksi hayvan, amip ve öglena gibi tek hücreli canlılarda her mitoz bölünme yeni hücreler yani yeni bireyler meydana getirir.
B) TOMURCUKLANMA
Bira mayasında, bazı hayvanlarda (hidra, mercan gibi sölenterlerde) ve kaktüs gibi bazı bitkilerde gö- rülür.
Ana canlının vücudunda tomurcuk şeklinde çıkıntı oluşur, bu kısım gelişip ana vücuttan koparak yeni bireyi meydana getirir. Bazen yavru birey ana vücut- tan ayrılmaz ve bireyler koloni şeklinde yaşar. (Şe- kil - 1)
çekirdek
koful
Şekil 1: Bira mayasında tomurcuklanma
C) REJENERASYON
Canlının kopan vücut parçasından yavru birey oluş- masına rejenerasyon ile üreme denir.
Toprak solucanında, yassı solucanda (planaria) ve deniz yıldızı gibi bazı omurgasız hayvanlarda eşeyli üreme ile birlikte rejenerasyon ile üreme de görülür.
İnsanlarda ve diğer omurgalı canlılarda rejenerasyon ile yıpranan dokuların onarılması sağ- lanır. Kertenkelede kopan kuyruk parçasından yeni bir canlı meydana gelmediğinden bu durum üreme değildir.
D) SPORLANMA
Sporlar olumsuz çevre koşullarına dayanıklı olan özelleşmiş hücrelerdir. Kalın örtülü sporlar uygun koşullarda açılarak gelişir ve yeni canlıları oluşturur.
Plazmodyum, cıvık mantar gibi tek hücreli canlılar- da, mantarlarda, kara yosunu, eğrelti otu gibi to- humsuz bitkilerde sporlanma ile eşeysiz üreme gö- rülür.
Plazmodyumda ve tohumsuz bitkilerde eşeysiz ve eşeyli üreme arka arkaya yapılır. Bu olaya metagenez (döl almaşı = döl değişimi) denir. (Şe- kil - 2)
Alyuvar parçalanması
Dişi gamet
Erkek gamet Zigot (Sivrisineğin sindirim sisteminde)
Plazmodium
Sporlanma (Sivrisineğin tükrük
bezlerinde) Sporların
alyuvarlara girmesi Şizont
Merozoit
Kemik iliği, dalak ve karaciğerde çoğalma
Sporlar
Sporlar
İnsanda Sivrisinekte
Eşeysiz üreme Eşeyli üreme
Şekil 2: Plazmodyumda metagenez.
Üreme ve Gelişme
10. BÖLÜM
E) VEJETATİF ÜREME
Genellikle yüksek yapılı bitkilerde yenilenme (rejenerasyon) sonucu meydana gelen üremedir.
Söğüt, muz, üzüm gibi bitkilerde genç dallarla (çelik), zambak, ayrık otu gibi bitkilerde toprak altı gövde ile (rizom), gözyaşı bitkisi, menekşe gibi bit- kilerde yaprakla, patateste göz (nodyum) ile, çilek- te sürüncü gövde (stolon) ile eşeysiz üreme yapı- lır.
2. EŞEYLİ ÜREME
Üreme hücreleri (gamet) oluşturularak ve bu hücrelerin birleşmesiyle (döllenmesiyle) yapılan üremeye eşeyli üreme denir.
Gametler mayoz bölünmeyle oluşturulur.
Eşeyli üremeyle meydana gelen canlıda iki farklı canlıya ait genler bulunduğundan, bu bireyde kalıt- sal çeşitlilik görülür. Kalıtsal çeşitlilikler değişen çev- re koşullarına uyum sağlamayı kolaylaştırdığından, eşeyli üreme, eşeysiz üremeye göre daha üstün ka- bul edilir.
Eşeyli üreme; izogami, heterogami, konjugasyon, partenogenez ve hermafroditlik (ersellik) olmak üzere beşe ayrılabilir.
A) İZOGAMİ
Şekil ve büyüklükleri aynı olan gametlerin birleşmesiyle yapılan üremedir. Yeşil alglerin büyük çoğunluğunda izogami görülür.
B) HETEROGAMİ (Anizogami)
Şekil, yapı ve büyüklükleri farklı olan gametlerin birleş- mesiyle yapılan üremedir. İnsan ve diğer yüksek yapılı canlılarda görülen heterogamiye oogami denir.
Oogamide yumurta büyük ve hareketsiz, sperm ise küçük ve hareketlidir.
C) KONJUGASYON
Bakteri, terliksi hayvan (paramesyum) gibi bazı tek hücreli canlılarda sitoplazma köprüsü aracılığıyla karşılıklı olarak gen değiştirilmesi olayıdır. Bu olay kalıtsal çeşitliliği sağlarken, gen değişimi yapan bi- reyler bölünerek farklı genetik yapılara sahip bireyle- ri oluşturur.
Bakteride görülen konjugasyonda mayoz bölünme olmaz. (Bakterilerin prokaryot hücre yapısına sahip olduğunu hatırlayınız.)
D) PARTENOGENEZ
Döllenmemiş yumurtadan birey oluşması olayına partenogenez denir. (Part = parça) (Şekil 3). Arı, ka- rınca, yaprak biti, su piresi gibi eklembacaklılarda görülür.
Kraliçe arı (2n)
Yumurta ana hücresi
mayoz
Yumurta Yumurta
Partenogenez
ERKEK ARI
Döllenme
Zigot (Dişi birey)
İyi beslenme (Arı sütü ile) KRALİÇE ARI
Kötü beslenme (Çiçek tozu ile)
İŞÇİ ARI (Kısır) Erkek arı (n)
Mitoz bölünme
Sperm
Şekil 3: Bal arılarında partenogenez
Beslenmeye bağlı olarak dişi arıların kraliçe veya işçi arı olması modifikasyona örnektir. (modifikas- yon: çevresel faktörler etkisiyle gen yapısının de- ğişmeden, gen işleyişinin değişmesidir.) Modifikas- yon kalıtsal çeşitlilik sağlamaz.
Erkek arının tüm hücreleri n kromozomludur, sperm hücreleri dahil tüm hücreler mitoz bölünme ile mey- dana gelir.
E) HERMAFROİDİTİZM (Ersellik)
Erkek ve dişi üreme organını birlikte bulunduran canlılara hermafrodit (erselik = çift cinsiyetli) denir.
Hermafrodit canlının kendi kendini dölleyebilmesi için erkek ve dişi gameti aynı zamanda oluşturabil- mesi gerekir. Birçok hermafroditte bu durum görül- mez.
Toprak solucanı; istiridye, parazit yassı solucanların büyük çoğunluğu, elma, ayva ve bezelye gibi bitkiler hermafrodittir.
Üremeye bağlı kalıtsal çeşitlilik, I. Krossing over
II. Döllenme
III. İki bireyin üremeye katılması olaylarıyla artar.
3. ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME
Çiçekli (tohumlu) bitkilerin üreme organı çiçektir.
Karada yaşayan bitkilerin çoğu çiçeklidir.
Çiçekli bitkilerde mayozla meydana gelen haploit hücreler gerçek üreme hücreleri (gamet) değildir. Bu hücreler mitoz bölünme geçirerek üremeyi sağlayan gametleri oluşturur.
Çiçekte, erkek ve dişi organ birlikte bulunuyorsa bu çiçeklere tam çiçek, iki organdan birini bulunduran çiçeklere de eksik çiçek denir. (Şekil 4)
Erkek ve dişi üreme organları ayrı çiçeklerde fakat aynı bitkide bulunuyorsa bu bitkilere bir evcikli (monoik) bitkiler denir. (Fındık, badem, ceviz gibi).
İki evcikli (dioik) bitkilerde dişi ve erkek organ farklı bireylerde bulunur. (Kavak, söğüt, incir gibi.)
Taç yaprak Ovaryum
(yumurtalık) Tepecik Dişicik
borusu
Başçık Sapçık Erkek
organ
Çanak yaprak Dişi organ
Şekil 4: Tam çiçeğin yapısı
Çanak yaprak (sepal), çiçeğin en dış kısmında bulunur, iç kısımdaki organları korur.
Taç yapraklar (petal) , dişi ve erkek organları korur, renkli yapısı böceklerin ilgisini çekerek tozlaşmayı kolaylaştırır.
Erkek organ (stamen), başçık (anter) ve sapçık (flament) olmak üzere iki kısımdan oluşur. Polenler (çiçek tozu) başçıkta üretilir.
Dişi organ (pistil), yumurtalık, dişicik borusu ve tepecikten oluşur. Tepecik, çiçek tozlarının tutulma-
sını ve çimlenmesini sağlar. Dişicik borusu, çimle- nen çiçek tozunun yumurtalığa ulaşmasını sağlar.
Yumurtalık ise, yumurtanın oluşumunda görev alır.
(Şekil - 5)
A) DİŞİ GAMET OLUŞUMU
Mayoz
Tohum taslağı = Makrospor ana hücresi (2n)
Sitoplazması az olan üç hücre eriyip kaybolur Megaspor
(n)
3 çekirdek mitozu
8 çekirdekli embriyo kesesi = tohum taslağı
Antipot çekirdekler Polar çekirdekler Yumurta
Sinergit çekirdekler
Şekil 5: Çiçekli bitkilerde dişi gamet oluşumu
B) ERKEK GAMET OLUŞUMU
polen ana hücresi = mikrospor ana hücresi
(2n)
mayoz
mikrosporlar (n)
çekirdek mitozu
polenler üretken (generatif)
çekirdek tüp çekirdek
C) TOZLAŞMA VE DÖLLENME
Polenler geliştikten sonra polen torbaları (keseleri) parçalanır ve bu polenler rüzgâr, böcek ve su gibi yar- dımcılarla dişicik tepesine ulaşır. Bu olaya tozlaşma denir. Tepecikteki nemli ve yapışkan ortamın etkisiyle polenler çimlenmeye başlar. Tüp (vejetatif) çekirdek yumurtalığa kadar uzanan polen tüpünü oluşturur. Üret- ken (doğurucu = generatif) çekirdek polen tüpüne geçer ve dişicik borusunda mitoz bölünme geçirir. Oluşan iki çekirdeğe sperm çekirdekleri denir.
Sperm çekirdekleri embriyo kesesine ulaştıktan sonra iki döllenme meydana gelir:
a) Yumurta (n) + Sperm (n) Zigot (2n) gelişme Embriyo (2n)
b) 2 polar çekirdek (n + n) + Sperm (n) Endosperm (besin deposu) 3n
Döllenmeden sonra tohum taslağının gelişmesiyle tohum meydana gelir. Tohumda dıştan içe doğru;
kabuk, endosperm ve embriyo olmak üzere üç kısım bulunur. (Şekil 6)
Tohum kabuğu
Endosperm Embriyonik
kök Embriyonik
gövde Çenekler
Embriyo
Şekil 6: Tohumun yapısı
Tohum çimlenme süresince tüm besin ihtiyaçlarını endospermden karşılar. Bitki türüne göre endospermde; nişasta, protein ve yağ bulunur.
Tohum gelişmesini tamamlamış yumurtalıklardan meyve meydana gelir.
Gerçek meyve: Sadece yumurtalık dokularından mey- dana gelir. (Şeftali, erik)
Yalancı meyve: Yumurtalıkla birlikte taç yaprak, çanak yaprak gibi çiçeğin diğer kısımlarından oluşur. (Çilek, elma)
Basit meyve: Tek dişi organdan oluşur. (Kiraz, erik)
Bileşik meyve: Çok sayıda dişi organın birleşmesiyle oluşur. (Çilek, ahududu)
4. HAYVANLARDA EŞEYLİ ÜREME A. DIŞ DÖLLENME
Gametler canlı vücudunun dışında birleşir. Suda yaşayan canlıların büyük çoğunluğunda dış döllen- me görülür.
Çok sayıda yumurta ve sperm üretilmesi, gametlerin döllenme olasılığını artırır. Gametlerin aynı ortama
bırakılması da çok sayıda yumurtanın döllenmesini sağlar.
Embriyo gelişimi için gerekli olan besin, yumurtadaki vitellustan (besin maddesinden) sağlanır. Embriyo gerekli oksijeni difüzyonla sudan alırken CO2 ve di- ğer artıkları difüzyon ile suya verir.
Omurgalı hayvanlardan balık ve kurbağalarda dış döllenme yapılır.
B. İÇ DÖLLENME
Gametler dişi bireyin vücudunda birleşir, bu nedenle az sayıda yumurta üretildiği hâlde iç döllenmede, dış döllenmeye göre döllenme olasılığı daha yüksektir.
Kara canlılarının tümünde ve suda yaşayan bazı canlılarda (balina, köpekbalığı,... gibi) iç döllenme görülür.
İç döllenmede, dış döllenmede olduğu gibi üretilen sperm miktarı yumurtaya göre çok fazladır.
5. BİTKİLERDE GELİŞME VE BÜYÜME A. ÇİMLENME
Tohumun uygun çevre koşullarında gelişmesine çim- lenme denir.
Çimlenme süresince
– Klorofil bulunmadığından fotosentez yapılamaz (CO2 tüketimi, O2 üretimi olmaz).
– Oksijenli solunum yapıldığından, ortamdaki O2
miktarı azalır, CO2 miktarı artar.
– Tohumdaki endosperm harcandığından kuru ağırlık azalır.
Tohum kabuğu kalın, endospermindeki besini yağ yerine nişasta olan tohumlar uzun süre çimlenme yeteneğini korur.
Çift çenekli bitkilerde çimlenme:
I. Tohum su alıp şişer ve metabolik olaylar hızla- nır.
II. Embriyonik kökten gelişen kök tohum kabuğu- nun dışına çıkar ve yer çekimi kuvvetinin yönün- de büyüyerek çenekleri toprak üstüne doğru iter.
III. Embriyonik gövde tohum kabuğundan çıkarak gerçek yaprakları oluşturur. (Tek çeneklilerde ise, embriyonik gövde doğrudan toprak üstüne çıkar, çenek yaprağı toprak altında kalarak çü- rür.)
Bitki embriyosundan gelişen birincil (primer) büyüme dokuları, (meristem = sürgen doku) bitkinin hayatı boyunca büyümesini sağlar. Bu doku bitkiye ait tüm yapıların oluşmasında etkilidir.
Kök ve gövde uçlarında bulunan birincil meristem (=sürgen = bölünür) doku bitkinin boyca uzaması- nı sağlar.
İkincil meristem doku, bölünmez dokuların tekrar mitoz bölünme özelliği kazanmasıyla oluşur. Bu do- kulardan kambiyum, kök ve gövdenin enine büyü- mesini sağlar, odun ve soymuk borularının oluştu- rulmasında etkilidir. Tek çenekli bitkilerin büyük ço- ğunluğunda kambiyum bulunmaz.
C. BİTKİ GELİŞMESİNDE ROL OYNAYAN FAKTÖRLER
Bitkinin gelişmesini sağlayan faktörler, çevresel faktörler ve hormonlar olarak ikiye ayrılabilir.
a) Çevresel Faktörler:
I. Sıcaklık: Enzimlerin çalışmasında ve terlemede etkilidir. Yüksek ve düşük sıcaklıklar bitki gelişmesini olumsuz etkiler.
II. Işık: Fotosentez ile birlikte, bitki hormonlarının aktive edilmesinde rol oynar.
III. Mineraller: Enzimlerin ve diğer bitkisel yapıların bileşimine katıldığı gibi ortam pH’ını da etkiler.
IV. Su: Metabolik olaylarda kullanılır, enzim çalış- masında görev alır, ısı dengesinin sağlanmasında rol oynar ve madde taşınmasında etkilidir.
V. Gazlar: O2, CO2, CO, SO2 gibi gazlar bitki geliş- mesini etkiler.
VI. Yer çekimi kuvveti: Bitkide büyüme ve gelişme- yi hızlandırır ve bitkinin hormon düzenini etkiler.
b) Hormonlar:
Bitki hormonları bitkinin belirli yerlerinde sentezlenir ve etkilerini bitkinin diğer kısımlarında gösterir.
I. Oksinler: Büyüme ve gelişmeyi kontrol eden en önemli hormondur. Yapraklarda oksin üretiminin azalması yapraklar dökümüne neden olur. Daha çok bitkinin ışık almayan kısımlarında üretilir, bu özelliği gövdenin pozitif fototropizma hareketi göstermesine yol açar.
II. Absisik asit: Büyümeyi engelleyen en önemli hormondur. Kloroplastlarda sentezlenir. Tohumların çimlenmesini engeller. Miktarca azalması tohum ge- lişmesine ve tomurcukların büyümesine neden olur.
III. Giberellin: Tohumun çimlenmesini uyarır. Yap- rak büyümesini ve yaprak şeklini belirler.
IV. Sitokinin: Yaşlanmayı geciktirir.
V. Etilen: Etli meyvelerde olgunlaşmayı sağlar.
Köklerin büyümesine engel olur. Bitki yaşlandıkça etilen üretimi artar.
6. HAYVANLARDA GELİŞME VE BÜYÜME
Zigottan çok hücreli canlı oluşumu, hücre bölünmesi, büyüme ve farklılaşma olaylarının olmasıyla gerçekleşir:
a) Hücre Bölünmesi: Zigot oluşumuyla başlar ve canlının yaşamı boyunca devam eder.
b) Büyüme: Hücre sayısının artışına bağlı olarak büyüme meydana gelir.
c) Farklılaşma: Büyüme sırasında hücreler değişik görevleri yapmak üzere özelleşir.
A. EMBRİYONİK ÖRTÜLER
Sürüngen, kuş ve memeli canlılarda embriyoyu koruma ve besleme görevi yapan; amniyon, allantoyis, vitellus ve koryon olmak üzere dört çeşit zar bulunur. (Şekil 7)
Embriyo Kabuk
Koryon
Vitellus kesesi
Allantoyis Hava
boşluğu
Şekil 7: Kuş ve sürüngenlerde embriyonik yapılar.
Amniyon zarı: Embriyoyu dıştan saran zardır. İçindeki sıvıya amniyon sıvısı denir. Bu sıvı embriyoyu dış etken- lere karşı korurken, embriyoya hareket kolaylığı sağlar.
Balık ve kurbağa embriyolarında amniyon zarı bulun- maz.
Allantoyis: Sindirim borusunun dışa doğru büyümesiyle oluşan bu yapıda embriyonun oluşturduğu katı ve sıvı artıklar toplanır. Plasentalı memelilerde embriyonun artıkları anne kanıyla uzaklaştırıldığından bu canlılarda allantoyis çok küçüktür.
Koryon: Embriyonun en dışındaki zardır. Solunum organı olarak görev yapar (CO2 ve O2 alış verişini sağ- lar).
Vitellus: Embriyonunun besin ihtiyacını karşılar. Sindi- rim borusunun bölümü halindedir. Plasentalı memeliler- de vitellus miktarı çok azdır ancak embriyo, gelişimini
tamamlayıncaya kadar plasenta aracılığıyla anneden beslenir.
Kurbağa ve böceklerde vitellus miktarı embriyo gelişiminin tamamlanmasına yetecek miktarda de- ğildir. Embriyo, belirli bir süre yumurtada geliştikten sonra gelişmesini dış ortamda tamamlar.
B. EMBRİYONİK GELİŞME EVRELERİ
a) Segmentasyon: Gelişmenin ilk evrelerinde görülen hızlı mitoz bölünmelere segmentasyon denir.
Segmentasyon sonucu oluşan her hücre blastomer olarak adlandırılır.
Zigotun bölünmeye başlamasıyla 2 - 4 - 8 - 16 - 32 gibi blastomerli evreler meydana gelir. Dut görünümü alan ve blastomer büyüklükleri aynı olan hücre topluluğuna morula denir. (Şekil 8)
blastomer
2 blastomerli evre
Zigot Morula
Şekil 8: Morula oluşumu
Bölünme sırasında vitellustaki besin kullanıldı- ğından, morula zigottan daha hafiftir.
Morula evresinden sonra, hücre sayısı arttıkça hücre topluluğunun içinde blastosöl denilen boşluk oluşur.
(Söl = coelum = boşluk). Bu embriyonik yapıya blastula denir. (Şekil 9) Hücre göçü sonucu oluşan blastulanın yapısındaki hücreler dış çevre ile doğrudan bağlantılı olduğundan bu hücreler kolayca dış ortamla madde alış verişi yapabilir.
Blastula boşluğu (blastosöl) Blastomerier
Şekil 9: Blastula kesiti
b) Gastrulasyon: Blastula oluşumundan sonra embri- yonun alt kısmındaki hücreler blastula boşluğuna doğru hareket eder. Mide görünümlü bu embriyoya gastrula
denir (Gaster: mide) (Şekil 10). Gastula boşluğuna gastrosöl, embriyonun dış çevre ile olan açıklığına da ilk ağız (blastopor) denir. Gastrula boşluğu gelişme boyunca kaybolmaz ve sindirim borusu halini alır. Bu nedenle gastrula boşluğuna ilk sindirim boşluğu da denir. Blastopordan ise ağız meydana gelir.
İlk ağız (blastopor) Gastrula boşluğu
Şekil 10: Gastrula evresi
Gastrula evresindeki hücre göçü alt tabakanın üst taba- kaya ulaşmasına kadar devam eder. Sonuçta iki tabaka- lı embriyo oluşur. Dıştaki hücre tabakasına ektoderm, içteki hücre tabakasına da endoderm denir.
Ektoderm ve endodermden ayrılan bazı hücreler düzenli bir yapı olan mezodermi (orta deri) oluştururken, bir kısmı da yıldız şekilli mezenşimi meydana getirir.
Mezenşim embriyonun bağ dokusu olarak kabul edilir.
(Şekil 11)
İlk ağız Gastrula boşluğu
Ektoderm Endoderm
Mezoderm
Mezenşim
Şekil 11: Embriyonun üç tabakalı hali (enine kesit)
Sünger ve sölenterlerde mezoderm oluşmaz, bu canlıların tüm yapıları ektoderm ve endodermden gelişir.
Zigottan üç tabakalı embriyo oluşuncaya kadar hücre farklılaşması meydana gelmez yani tüm hüc- relerin kalıtsal yapısı aynıdır.
En gelişmiş koloni olan volvoks, blastula evresine kadar gelişmesini sürdürür, bu nedenle koloniyi oluş- turan hücrelerin kalıtsal yapıları aynıdır.
c) Farklılaşma ve organogenez: Ektoderm, endo- derm ve mezodermden doku, organ ve sistemlerin oluşmasına genel olarak organogenez denir (genesis = genez = gelişme).
Organogenezde, hücre bölünmeleri, hücre farklılaşması ve hücre göçleri görülür. Bazı hücre gruplarının ölmesi de organların şekil kazanmasında etkilidir.
Deri ektoderminden: Üst deri, diş minesi, saç ve tırnak Sinirsel ektodermden: Beyin, omurilik ve duyu organ- ları
Endodermden: Sindirim sistemi bölümleri (karaciğer, mide, bağırsaklar, pankreas), idrar kesesi, tiroid, parati- roit, solunum sistemi bölümleri
Mezodermden: İskelet kas sistemi, dolaşım sistemi, boşaltım sistemi, üreme sistemi meydana gelir.
EMBRİYONİK UYARILMA (EMBRİYONİK İNDÜKSİYON)
Gelişmekte olan embriyo tabakalarının karşılıklı etkile- şimine embriyonik indüksiyon denir. Örneğin sinir siste- mi ektodermden geliştiği hâlde, ektoderm - mezoderm etkileşimi olmadan sinir sistemi gelişemez. (Şekil 12)
ön beyin
Baş ektodermi
Mercek oluşumu Mercek
Şekil 12: Gözün embriyonik indüksiyonla oluşması
Ön beyinle baş ektoderminin etkileşimi engellenirse göz merceği oluşamaz.
8. MEMELİ CANLILARDA ÇOKLU DOĞUM
Bir doğumda birden fazla yavru bireyin doğmasına çoklu doğum denir.
A) TEK YUMURTA İKİZLERİ
Zigotun bölünmesiyle oluşan iki blastomer birbirlerinden ayrılır ve her biri zigot gibi gelişen blastomerlerden tek yumurta ikizleri oluşur. (Şekil 13)
yumurta sperm
Döllenme Zigot Mitoz
blastomer
Ayrılma
Gelişme
Birey
Gelişme
Birey
Şekil 13: Tek yumurta ikizlerinin oluşumu
Tek (= aynı = özdeş) yumurta ikizlerinde, genotip aynı olduğundan ikizlerin, cinsiyet, kan grubu, par- mak izi, göz rengi gibi sadece genlerin belirlediği özellikleri aynıdır. Bu bireylerin gen + çevresel fak- törlerin etkisiyle oluşan, boy, kilo, zekâ, ruhsal yapı gibi özellikleri farklı olabilir.
Tek yumurta ikizleri çoğunlukla aynı plasentada gelişir.
B) ÇİFT (AYRI) YUMURTA İKİZLERİ
Aynı anda iki yumurtanın iki ayrı sperm ile döllenmesiyle oluşurlar. Bu ikizler, farklı zamanlarda doğar kardeşler kadar benzerlikler gösterir. Yani, cinsiyet, kan grubu, ten rengi gibi özellikleri farklı olabilir.
Çift yumurta ikizleri farklı plasentalarda gelişir.
İnsan embriyosunun normal gelişiminde, I. mitoz,
II. mayoz-I ve mayoz-II, III. farklılaşma
olaylarının hangileri görülür?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
ÇÖZÜM
Embriyonik gelişmede gamet üretimi olmadığından, embriyoda mayoz bölünme görülmez. Embriyo hücreleri mitoz bölünmeyle çoğalır. Hücrelerin farklılaşmasıyla;
dokular, organlar ve sistemler meydana gelir.
Cevap D’dir.
ÖRNEK
1. Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen yavru bireylerde,
I. Kalıtsal yapı II. Dış görünüş III. Enzim çeşidi IV. Beslenme şekli
özelliklerinden hangileri aynı olmayabilir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III D) I ve IV E) II, III ve IV
2. İnsanlarda, p, r, s ve t olarak ifade edilen dördüz kardeşlerin oluşumu, aşağıdaki şemada gösteril- miştir:
Yumurta Sperm
Zigot
Hücre bölünmesi
Hücre bölünmesi Hücre
bölünmeleri
p r s
Hücre bölün- meleri Hücre bölün- meleri
Yumurta Sperm
Zigot
t Hücre bölünmeleri
Şemadaki verilere göre,
I. p ve s’nin cinsiyetleri kesinlikle aynıdır.
II. r ve t’nin boy uzunlukları aynı olabilir.
III. r ve s’nin boy uzunlukları farklı olabilir.
IV. p ve t’nin cinsiyetleri aynı ise, tüm kardeşlerin cinsiyetleri aynıdır.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) I, II ve III B) I, II ve IV C) I, III ve IV D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
3. Sağlıklı bir insanda, gelişme ve çoğalma evre- lerinde görülen,
I. Dört blastomerli embriyonun bölünmesi II. Bir üreme ana hücresinden iki üreme ana
hücresinin oluşumu
III. Bir üreme ana hücresinden farklı genetik yapılara sahip dört hücrenin oluşumu
IV. Yumurta ve spermin birleşerek zigotu oluş- turması
olaylarından hangilerinde mitoz bölünme ger- çekleşir?
A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve II D) II ve III E) I, II ve IV
4. Farklı türlere ait bireylerin diploit (2n) hücrele- rindeki kromozom sayılarının aynı olması, bu canlıların,
I. Beslenme şekli II. Gen çeşitliliği III. Üreme şekli IV. Boşaltım şekli
özelliklerinden hangileri hakkında fikir vermez?
A) I ve III B) III ve IV C) II ve IV D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV
5. Işık
Kapalı camekan
Çimlenen nohut tohumları Islak pamuk Basınç
ölçer KOH kristalleri (CO2 tutucu)
Çimlenen nohut tohumlarıyla yapılan deneyde yukarıdaki deney düzeneği kullanılmıştır.
Deney süresince, ortamdaki su buharı, hava basıncı ve 02 miktarı aşağıdaki grafiklerden hangisindeki gibi değişir?
Su buharı O2 miktarı Hava basıncı
Zaman
A) B)
C) D)
E)
Zaman
Zaman Zaman
Zaman
Su buharı O2 miktarı Hava basıncı
Su buharı O2 miktarı Hava basıncı
Su buharı O2 miktarı Hava basıncı
Su buharı O2 miktarı Hava basıncı
Su buharı O2 miktarı
Hava basıncı
6. Canlılarda görülen eşeysiz üreme olaylarına bağlı olarak,
I. Ana bireyden yavru bireylere gen aktarımı II. Populasyonda birey sayısı artışı
III. Populasyonu oluşturan bireylerde kalıtsal çeşitliliğin görülmesi
durumlarından hangileri meydana gelmez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
Ç Ö Z Ü M L Ü T E S T
7. Hayvanlardaki eşeyli üreme ve embriyolojik geliş- meyle ilgili bazı olaylar şunlardır:
I. Gametlere ait çekirdeklerin kaynaşarak diploit kromozomlu hücrenin oluşması
II. Mayoz bölünmeyle üreme ana hücresinden döllenme yeteneğine sahip hücrelerin oluş- ması
III. Embriyodaki hücrelerin farklılaşmasıyla doku ve organların oluşması
Bu olaylardan hangileri omurgaların tümünde ana vücudunda meydana gelir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
8. Çok hücreli organizmaların bireylerindeki kalıtsal çeşitliliğe neden olan ve kalıtsal çeşitliliği artıran olaylardan bazıları şunlardır:
I. Gamet oluşurken homolog kromozomlardaki genlerin karşılıklı olarak yer değiştirmesi II. Mayoz bölünmede kromatitlerin farklı kombi-
nasyonlarla kutuplara taşınması III. İki farklı bireye ait gametlerin döllenmesi Bu olaylardan hangileri bir bal arısı populasyonunun erkek bireylerdeki kalıtsal farklılıkların nedeni olamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III
9. Yüksek yapılı bitkilerdeki eşeysiz üremeye bağlı olarak,
I. Bireyler arasındaki kalıtsal varyasyonların artması
II. Ana bireye ait genetik özelliklerin yavru birey- lere aktarılması
III. Ana bireyin kromozom sayısından farklı kro- mozom sayısına sahip bireylerin oluşması durumlarından hangileri meydana gelmez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III
10. Aynı bitkiden elde edilen tohumların özdeş çevre koşullarında çimlendirilmesiyle elde edi- len bireylerdeki farklı fenotip (dış görünüş) özelliklerinin nedeni,
I. Krossing over II. Modifikasyon III. Döllenme IV. Mutasyon
olaylarından hangileriyle ilgili olamaz?
A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve III D) II ve III E) I, II ve IV
11. Kurbağadaki embriyonik evrede, zigotun iki mitoz bölünme sonucunda oluşturduğu blastomerler özel bir yöntemle ayrılarak hücrelerin gelişmesi için uy- gun koşullar sağlanıyor. Bu hücrelerden oluşan bi- reyler ergin hale geldiğinde, aralarında fenotip farklılıklarının olduğu gözleniyor.
Bu farklılıklara,
I. Farklı çevresel koşullar II. Genetik çeşitlilik III. Farklı cinsiyet
etmenlerinden hangileri neden olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III
12. Mercanlarda ana vücutta oluşan çıkıntı koparak yeni bireyi oluşturmaktadır.
Yukarıdaki olay, bir populasyondaki bazı bireylerin aynı kalıtsal yapıya sahip olmasına örnek olarak verilebilir.
Aşağıdakilerden hangisi aynı duruma ait bir örnek değildir?
A) Patates yumrusunun göz bölgelerinden yavru bireylerin oluşması
B) Çilek bitkisinin sürünücü gövde yardımıyla ço- ğalması
C) Ayrı otu bitkisinin toprak altı gövdesinden yav- ru bireylerin oluşması
D) Denizyıldızının kopan parçalarından yavru bi- reyin oluşması
E) Aynı bitkinin gametlerinden meydana gelen to- humların çimlenerek yavru bireyleri oluşturma- sı
1. Eşeysiz üreme sonucu oluşan bireylerde kalıtsal yapı tamamen aynıdır. Buna bağlı olarak; enzim çeşidi, cinsiyet, kan grubu, beslenme şekli gibi sa- dece genlerin belirlediği tüm özellikler bu bireyler- de aynıdır. Ancak, oluşumunda genlerin ve çevre- sel faktörlerin etkili olduğu, boy, kilo gibi dış görü- nüş özellikleri aynı olmayabilir.
Cevap A’dır.
2. Şemadaki verilere göre p, r ve s tek yumurta üçü- züdür. Bu bireylerde tüm genetik özellikler aynıdır.
t ise bu bireylerle normal bir kardeş gibi benzerlik- ler gösterir yani genetik özellikleri bu üçüzlerle ay- nı değildir.
Tek (aynı) yumurta, ikiz, üçüz… ‘lerinden gen + çevresel faktörlerin etkili olduğu; boy, kilo, zekâ düzeyi ve ruhsal yapı gibi özellikler aynı veya farklı olabilir.
Cevap E’dir.
3. (I) Embriyonik evrede görülen tüm hücre bölünme- leri, mitoz bölünmedir. (2, 4, 8, 16… blastormerli evreler, morula evresi, blastula evresi, gastrula ev- resi)
(II - III) Üreme ana hücrelerinde (spermatogonyum
= sperm ana hücresi, oogonyum = yumurta ana hücresi gibi) hem mitoz hem de mayoz bölünmele- ri görülebilir. II. öncül bu hücrelerde görülen mito- zu, III. öncül ise mayozu ifade etmektedir.
(IV) Zigot oluşumu, hücre bölünmesi değil, yumur- ta ve spermin kaynaşmasıdır.
Cevap C’dir.
4. Aynı türe ait sağlıklı bireylerin kromozom sayıları aynıdır ancak farklı türlerde de aynı kromozom sa- yısı görülebilir. Farklı türlerde aynı kromozom sa- yısının olması, bu türlerin özellikleri hakkında fikir vermez. Örneğin, insanlarda ve kurt bağrı bitkisin- de diploit kromozom (2n) sayısı 46 dır.
Cevap E’dir.
5. Çimlenen tohumlar oksijenli solunum yapar. Bu olay sonucunda açığa çıkan CO2 molekülleri, KOH tarafından tutulacağı için, ortamdaki hava basıncı azalır. Solunum sonucu açığa çıkan H2O(g) or- tamdaki su buharını (ortam nemini) artırır. Solu- numda O2 kullanıldığından ortamdaki O2 miktarı da azalacaktır. (Çimlenen tohumların fotosentez yapmadığına dikkat ediniz yani, ortamın ışıklı ol- ması bu sonucu değiştirmez.)
Cevap D’dir.
6. I. ve II. durum, eşeyli ve eşeysiz üreme için ortak özelliklerdir. (III) Eşeysiz üremeye bağlı olarak ka- lıtsal çeşitlilik meydana gelmez.
Cevap C’dir.
7. (II) Tüm hayvanlarda gamet oluşumu vücut içinde olur.
(I - IIl) Balık ve kurbağalarda dış döllenme - dış gelişme, sürüngen ve kuşlarda iç döllenme - dış gelişme görülür.
Cevap B’dir.
8. Erkek arılar yumurtanın döllenmeden gelişmesiyle meydana gelir (partenogenez). I. ve II. olaylar yu- murtanın oluştuğu mayoz bölünmelerde görülür.
Cevap C’dir.
9. (I) Eşeysiz üremeye bağlı olarak bireyler arasında kalıtsal çeşitlilikler (varyasyon) görülmez.
(II) Öncüldeki olay eşeysiz ve eşeyli üreme için ortaktır.
(III) Farklı kromozom sayısına sahip bireyler kro- mozom bozukluklarının sonucunda oluşur.
Cevap D’dir.
10. Tohumlar eşeyli üreme sonucunda oluşur.
Modifikasyonda farklı çevresel koşullar genlerin işleyişini değiştirerek dış görünüşü (fenotip) değiş- tirir. Ancak soruda özdeş çevre koşullarının olduğu anlatılmaktadır.
Cevap A’dır.
11. (II - III) Zigotun iki mitoz bölünme geçirmesiyle dört hücre oluşur. Bu hücrelerden aynı yumurta dör- düzleri meydana gelir. Bu bireylerde genetik farklı- lık olması beklenmez. Cinsiyetleri aynı olduğundan III. etmen de farklılığın nedeni olamaz.
Cevap A’dır.
12. Soruda eşeysiz bir üreme anlatılmıştır, E seçene- ğindeki olay ise eşeyli üremedir.
Cevap E’dir.
Ç Ö Z Ü M L E R
1.
Yumurta Sperm
Embriyo Embriyo Embriyo
Döllenme
Mitoz bölünme
Yukarıdaki insana ait embriyoların gelişimi sonucu oluşacak bireylerde,
I. Kromozom sayısı, II. Cinsiyet,
III. Kan grupları
özelliklerinden hangileri kesinlikle aynıdır?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
2. Memeli hayvanlarda zigot oluşumundan sonra, I. Mitoz bölünme,
II. Ektoderm tabakası oluşumu, III. Organ oluşumu
olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) I - II - III B) I - III - II C) II - III - I D) III - I - II E) III - II - I
3. Memeli embriyosunun gelişiminde,
Zigot Blastomer Morula Blastula
Gastrula olayları gerçekleşir.
Bu olaylar zincirinde, I. Hücre farklılaşması, II. Hücre sayısının artışı, III. Kalıtsal çeşitlilik oluşumu olaylarından hangileri gözlenir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
4. 2n Primer spermatosit
n n
n n n n
Sekonder spermatosit I
II
Spermatid III Spermler
Sağlıklı bir insanda spermatogenez olayı yukarıda belirtilmiştir.
Numaralı olayların hangilerinde tetrat oluşumu gözlenir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve IIII
5. Gelişme süresince döllenmiş yumurtasında allantoyis ve vitellüs bulundurmayan omurgalı grubundan bir canlı ile ilgili olarak aşağıda ve- rilen özelliklerden hangisi yanlıştır?
A) İç döllenme görülür.
B) Embriyo anne kanı ile beslenir
C) Zigot gelişimi dişi vücudunda gerçekleşir.
D) Gametleri mayoz bölünme ile oluşturur.
E) Döllenmiş yumurtası yumurta kabuğu ile koru- nur.
6. Bir dişide oogenez sonucunda oluşan yumurta döllenmezse,
I. Progesteron salgısı azalır.
II. Döl yatağı çeperi parçalanır.
III. Oksitosin salgısı artar
olaylarından hangileri meydana gelir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
7. Aşağıdaki üreme ve gelişme hormonlarından hangisi yumurtalık tarafından salgılanır?
A) Folikül uyarıcı hormon B) Prolaktin
C) Progesteron D) Oksitosin
E) Lüteinleştirici hormon
K O N U T E K R A R T E S T İ
8. Dişi bireylerde ovulasyon ve korpus luteum oluşumunu aşağıdaki hormonlardan hangisi sağlar?
A) Prolaktin
B) Lüteinleştirici hormon C) Oksitosin
D) Folikül uyarıcı hormon E) Östrojen
9. Sağlıklı bir kadının vücudunda yumurtanın döllenmesinden doğuma kadar olan zaman aralığında,
I. Plasentanın oluşumu, II. LTH salgısının artması, III. Yeni folikül gelişimi
olaylarından hangileri gözlenir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
10. Aşağıdaki organ ve sistemlerden hangisi kar- şısındaki embriyonik tabaka tarafından oluştu- rulmamıştır?
A) Sinir sistemi Ektoderm B) İskelet sistemi Mezoderm C) Pankreas Mezoderm D) Diş minesi Ektoderm E) Akciğerler Endoderm
11. Kara hayatına uyum sağlamış hayvanların hepsinde,
I. İç döllenme, II. Dış gelişim, III. Plasenta varlığı
özelliklerinden hangileri gözlenir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
12. I. Embriyonun gelişimi II. Mayoz bölünmenin oluşması III. Döllenmenin sağlanması
Yukarıdaki olaylardan hangileri sürüngen ve memeli hayvanlarda üreme organlarında mey- dana gelir?
Sürüngen Memeli A) Yalnız II II ve III B) II ve III I, II ve III C) I ve II II ve III D) Yalnız II I, II ve III E) I, II ve III I, II ve III
13. Aşağıdaki canlılardan hangisinde iç döllenme olmasına karşılık dış gelişim görülür?
A) Alabalık B) Kanguru C) Fok D) Kurbağa E) Kertenkele
14. 2N = 36 kromozomlu gelişmiş bir canlıda oogeneze uğrayan bir hücrenin,
I. Tetrat sayısı,
II. Oluşturduğu aktif yumurta sayısı hangi seçenekte doğru verilmiştir?
I II
A) 36 4
B) 18 4
C) 36 1
D) 18 1
E) 72 4
15. Aşağıda verilen canlılardan hangisinde vitel- lüs kesesi körelmiştir?
A) Yılan B) Kaplumbağa C) Kurbağa D) Martı E) Fare
