Öz: nsanların her kavram için yeni bir kelime türetmeleri müm- kün de ildir. Zira dildeki kelimeler sınırlı iken adlandırılması ge- reken nesne, olay, olgu ve kavramlar sınırsız sayıdadır. Bu da yeni kavramların bir kısmının mevcut kelimelerle açıklanmasını mec- bur kılar. Bu sayede kelimelerin anlamlarında çe itlenmeler mey- dana gelir. Kelimelerin farklı kullanımları, dilin de i ik görünümlerindeki biçimleri, zaman içerisinde kazandıkları yeni anlamları; anlambilim açısından önemli veriler sunar. Dik kelimesi için Türkçe Sözlük’te verilen anlamların neredeyse tamamının sı- fat kapsamında yer alması, kelimenin niteleyici yönünü ortaya koymaktadır. Temel anlamıyla “yatay bir düzleme göre yer çekimi do rultusunda bulunan, e ik olmayan”ı ifade eden kelime, zaman içerisinde çe itli anlam ilgileri ile farklı kullanımlar, yeni anlamsal boyutlar kazanmı tır. Bu anlamların bazılarının olumsuz, bazıları- nın olumlanan nitelikler olması ilgi çekicidir. Dik kelimesi ile ge- ometri, astronomi, zooloji, hattatlık ve müzik alanında terimlerin türetildi i de görülmektedir. Bu makalede dik kelimesinin Türk- çede hangi ba lamlarda kullanıldı ı, anlam ve ifade bakımından ne ekilde çe itlendi i ve bu çe itlenme ile kelimenin hangi anlam boyutlarını kazandı ı üzerinde durulacaktır. Bu maksatla, dik keli- mesiyle olu turulmu birle ik kelime ve fiiller ile deyimler incele- necek; olumsuz ve olumlu anlamlar yüklenmi sözlük birimleri belirlenecektir. Standart Türkiye Türkçesini temel alan e zamanlı bir çalı ma oldu undan Türkçenin tarihî ve ça da lehçeleri, Ana- dolu a ızları ile argo gibi özel diller yazının kapsamının dı ında bırakılmı tır.
Anahtar Kelimeler: Dik, Anlambilim, Sözlükbilim.
On the Semantic Variations of the Word Dik
Abstract: It is not possible for people to derive a new word for every concept. Actually, while words in language are limited, objects, events, facts and concepts that need to be named are unlimited. This requires some of the new concepts to be explained in existing words. In this way, variations in the meanings of words occur. Different uses of words, forms of language in various dimensions, and new meanings they have gained over time provides important data in terms of seman- tics. The fact that all of the meanings given in the Turkish Dictionary for the word dik are included as adjective emphasizes the descriptive aspect of the word. The word, which basically means located in the direction of gravity with respect to a horizontal plane, not leaning, has gained different uses and new semantic dimensions with various mean- ings over time. It is interesting that some of these meanings are negative and some have affirmative qualities. It is also seen that terms related to the fields of geometry, astronomy, zoology, calligraphy and music are also derived from the word dik. In this article, it will be focused on in which contexts the word dik is used in Turkish, how it diversifies in terms of meaning and expression, and which meaning dimensions the word gains with this variation. For this purpose, compound words, verbs and idioms formed with the word dik will be examined; diction- ary units with negative and positive meanings will be determined. Since it is a simultaneous study based on Standard Turkey Turkish, historical and contemporary dialects of Turkish, Anatolian dialects and special languages such as slang are excluded from the scope of the article.
Keywords: Dik, Semantics, Lexicology.
Sorumlu Yazarlar Corresponding Authors 1) Ar . Gör. Dr.
brahim YILMAZ Ankara Hacı Bayram Veli Üni.
Edebiyat Fak.
Türk Dili ve Edebiyatı Böl.
ibrahim.yilmaz@hbv.edu.tr ORCID: 0000-0001-5690-2634 2) Ar . Gör. Dr.
Arife Ece EV RGEN Gazi Üni.
Gazi E itim Fak.
Türk Dili ve Edebiyatı E itimi Anabilim Dalı
a.ecetombul@gazi.edu.tr ORCID: 0000-0002-5211-8962
Gönderim Tarihi Received 27.10.2021 Kabul Tarihi Accepted 23.11.2021 Atıf Citation
Yılmaz, brahim, ve Arife Ece Evirgen. “Dik Kelimesinin Se- mantik Çe itlenmeleri Üzerine.”
Türklük Bilimi Ara tırmaları, no.
50, 2021, ss. 185-198.
ARA TIRMA MAKALES RESEARCH ARTICLE
TÜRKLÜK B L M ARA TIRMALARI JOURNAL OF TURKOLOGY RESEARCH
50. SAYI / VOLUME 2021-GÜZ / AUTUMN
Giri
Kavramlarla onları kar ılayan kelimeler arasındaki ba ın rastlantıya ve toplumsal uzla ıya dayalı oldu u ve kelimeler ile onları meydana getiren sesler arasında do rudan bir ili ki bulunmadı ı görü ü, dil bilimi çevrelerinde kabul görmektedir. Bu yargı, daha çok kelimelerin temel anlamları ile i aret- leyicileri arasındaki ili kinin nedensizli ini ifade etmek için kullanılır. Zama- nın akı ı içerisinde ortaya çıkan ihtiyaçlara göre kelimelerin ve kavramların içeri i geni leyebilir ve de i ebilir (Erkman Akerson 190). Dillerin do al ge- li im a amalarının birer parçası olan bu dil farklıla maları, genellikle tarihî ve toplumsal nedenlere ba lıdır. Anlatımı kolayla tırmak, etkili kılmak için kul- lanılan metaforlar da kelimelere yeni i levler ve anlam boyutları kazandırabi- lir. Bir kavramdan di erine benzetme yoluyla aktarmalar yapmak ve nesnelerin, durumların, olayların anlatımında bilinen bir kavramdan yola çı- karak onunla çe itli yönlerden ilgiler kurmak; bir di er adlandırma biçimidir (Aksan, Anlambilim 30; Erkman Akerson 190). Adlandırmanın bu yönünde nedensizlik ilkesinden söz edilemez.
Eski Türkçe döneminden bu yana Türkçenin söz varlı ında bulun- du u bilinen dik kelimesi; tarihî süreç içerisinde kazandı ı yan anlamlar, bir- le ik sözler ve deyimlerdeki görünümleri ile oldukça ilgi çekicidir.
Yöntem
Çalı manın odak noktası, Türkiye Türkçesinin standart dili oldu un- dan ilgili sözlük birimin Türkçenin tarihî lehçelerindeki durumuna, bugünkü Türk lehçelerindeki kullanımlarına temas edilmemi , Anadolu a ızlarındaki görünüm ve çe itlenmelerle argo gibi özel diller makalenin kapsamına alın- mamı tır. Dik kelimesinin anlam boyutlarını ortaya koymayı amaçlayan bu ça- lı mada standart Türkçe için Türk Dil Kurumunca yayımlanan Türkçe Sözlük (TS) esas alınmı tır. TS ile aynı amaçla hazırlanan Kubbealtı Lugatı (KL) ve Ötüken Türkçe Sözlük’ün (ÖTS) incelenmesi, TS ile bu sözlükler arasında - varsa- dikkat çekici farklılıkları ortaya koymak amacıyla yapılmı tır. Dik’in Türkiye Türkçesindeki anlam boyutlarının bütün yönleriyle ortaya konulması için ilgili kelime ile olu turulmu sözlük birimlerinin tamamı çalı maya dâhil edilmi tir. Dik kelimesine yapım eklerinin getirilmesiyle olu turulmu “dikiz”
gibi sözlük birimleri ise çalı manın kapsamının dı ında bırakılmı tır. Sözlük- birimlerin anlamı Türkçe Sözlük esas alınarak tablola tırılmı tır. Ba vurulan sözlüklerdeki madde ba larında veya tanımlarda ciddi farklılıklar varsa bu du- rum dipnotlarda belirtilmi tir.
Dik Kelimesinin Türkçe Sözlük’teki Görünümü
Dilin bir göstergeler dizgesi oldu u görü ü, Ferdinand de Saussure’ün geli tirdi i kurama dayanır. Varlıklar ve kavramlar (gösterilen) ile onları i a- retleyen (gösteren) kelimeler arasında do rudan bir ba ın olmadı ını, kelime- lerin ilgili kavramın zihindeki ça rı ımlarını temsil etti ini söyleyen Saussure’ün bu görü ü, bütün kelimeler için geçerli de ildir. Zira sadece bazı
kelimeler gerçekten nesneleri gösterir. Kelimelerin kalan kısmı ise, daha temel olan kullanımdan türetilerek elde edilen ekillerde kullanılır (Palmer 46). Dil- lerin tarihî süreçleri içerisinde, toplum hayatı ile sıkı sıkıya ba lı olan bazı de i imler sonucu kelimelerin anlamlarında da birtakım çe itlenmeler mey- dana gelebilir (Aksan, Anlambilim 51).
Kelimelerin çekirdek anlamlarına ek olarak çevresel anlamlarının da bulunması, dildeki “anlam halkaları”na i aret eder (Ba kan 36). Kelimelerin temel anlamları olarak da adlandırabilece imiz çekirdek anlamlarının yanı sıra zaman içerisinde çevresel anlamlarının da ortaya çıkması; dilin canlı bir yapı olmasının getirdi i imkânlar ile insanların yeni olay, kavram, nesne ve durum- ları adlandırma ihtiyaçlarından ortaya çıkmı tır.
Türkçenin anlatım ve adlandırma süreçlerinde benzetmelere ve bun- lardan olu an aktarmalara sıkça ba vurdu unu belirten Aksan, buradan hare- ketle Türkçeyi “somut anlatım dili” olarak niteler (Türkçenin Gücü 46). Yeni bir kavram için adlandırmalar yapılırken var olan ba ka kavramlardan fayda- lanılması, Türkçenin do al anlatım yollarından biridir (Öztürk ve Öncül 184- 185). Dik kelimesinin sözlük anlamlarının neler oldu u, zaman içerisinde hangi anlamları yüklendi i, olu an anlam çe itlenmelerinde kelimenin hangi yönlerinin vurgulandı ı ara tırılacak, dik ile yapılan adlandırmalarda belirle- yici olan anlam ili kileri ortaya konulacak, kelimenin anlam halkaları açı a çıkarılacaktır. Bu amaçla, dik sözlük birimi ve dik ile olu turulmu deyim, bir- le ik fiil ve birle ik kelimeler gibi söz öbekleri incelenecektir.
Kelimenin ilgili sözlüklerdeki tanımları ve semantik çe itlenmeleri a a- ıdaki gibidir:
TS’de “Dik” Maddesi Semantik Çe it-
lenme 1. sıfat Yatay bir düzleme göre yer çekimi do rultusunda bulu-
nan, e ik olmayan.
Do rultu, Yön
2. sıfat Yatık durmayan, sert:
Dik saç
Sertlik, Katılık
3. sıfat Sert, kalın, tok (ses):
"Sesi dik ve küstahtı, söylediklerini a a ı salonda bekle en kom ular i ittiler." - Attila lhan
Yüksek (ses)
4. sıfat Sert (bakı ). Öfke
5. sıfat Ters, aksi (söz). Aksilik, Kabalık
6. sıfat Kaba, yersiz (davranı ):
"Kaba denilecek kadar ani ve dik bir davranı la ha- lasını bıraktı ve kalktı." - Halide Edip Adıvar
Aksilik, Kabalık
7. sıfat, matematik Birbirine dikey olan do rulardan olu mu : Dik açı. Dikdörtgen. Dik yamuk.
Do rultu, Yön
Tablo 1: TS’de Dik Maddesi
KL’de “Dik” Maddesi Semantik Çe it-
lenme 1. Bulundu u yere göre insanın ayakta durma biçimine benzer
ekilde dosdo ru vaziyette duran, bir tarafa do ru e ikli i ol- mayan: “Dik bir direk.” “Dik boru.”
Do rultu, Yön
2. Düz bir yere göre yükseli veya ini meyli fazla olan: “Dik merdiven.” “Dik kaya.” “Dik bayır.” Yol uzun, dik ve zahmet- lidir (Yâkup K. Karaosmano lu). Dar ve dik bir uçurum (Enis B. Koryürek).
Do rultu, Yön
3. Katı ve sert oldu u için e ilmeden duran: “Dik yaka.” “Dik saç.” “Dik kuma .” Uzun ve müdevver burnu, kılları dik ka - ları, çekik gözleriyle bir yırtıcı ku a benzeyen çehresi… (Sâmi- pa azâde Sezâî).
Katılık, Sertlik
4. mec. Sert, ha in: “Dik ba .” “Dik mizaç.” “Dik adam” “Dik sözlü.” Nizâmi, bir kadına kar ı gösterdi im bu dik muâmele- den incinerek… (Safiye Erol).
Öfke
5. mus. Mûsikîmizde perde isimlerinin önüne gelen ve o per- deyi bir veya üç koma tizle tiren terim.
Tiz (ses)
6. (Ses için) Tiz: Bir tekkede dikçe ba ladı ı bir ilâhînin meyânını arkada larının okuyamamaları üzerine yalnız olarak okudu u esnâda bo azından rahatsız olmu , birkaç ay sonra da bu yüzden vefat etmi tir (Sâdeddin N. Ergun).
Tiz (ses)
7. mat. Birbirini 90° açı yapacak ekilde kesen: “Dik do ru- lar.” “Dik düzlemler.” “Dik fonksiyonlar.”
Do rultu, Yön
Tablo 2: KL’de Dik Maddesi
ÖTS’de “Dik” Maddesi Semantik Çe itlenme 1. Yatay bir eksene göre yer çekimi do rultusunda
duran; e ik olmayan.
Do rultu, Yön
2. (Yol, yamaç için ) e imi çok az olan; çok yoku . Do rultu, Yön 3. mat. Aralarında 90 derece açıklık bulunan. Do rultu, Yön
4. Sert. Katılık, Sertlik
5. Aksi, ters. Aksilik, Kabalık
6. Dik olarak; dik açı yapar biçimde. Do rultu, Yön 7. zf. Hırçın ve ters biçimde. Öfke
8. is. müz. Türk müzi inde önüne geldi i perde adını bir veya üç koma tiz yapan terim.
Tiz (ses)
Tablo 3: ÖTS’de Dik Maddesi
Dik sözlük biriminin TS ve KL’de yedi, ÖTS’de ise sekiz farklı an- lamı yer almaktadır.
KL ve ÖTS’de de ikinci sırada verilen “e imi çok az olan, meyli fazla olan” anlamına TS’de rastlanmamaktadır.
KL’de be inci, ÖTS’de sekizinci anlam olarak verilen “Türk müzi- inde önüne geldi i perde adını bir veya üç koma tiz yapan” eklindeki terime TS’de yer verilmemi tir.
Dik sözlük biriminin TS’de üçüncü sırada, sesin niteleyicisi olarak ve- rilen “sert, kalın, tok” anlamı KL’deki açıklamayla çeli mektedir, bu konu a a-
ıda ayrıca de erlendirilmi tir.
Kelimenin zarf olarak belirtilen tek anlamı ÖTS’deki “hırçın ve ters biçimde”dir ve bu anlam di er sözlüklerde yer almamaktadır.
Sözlüklere bakıldı ında, dik kelimesinin ço unlukla sıfat olarak ta- nımlandı ı görülmektedir. ÖTS’deki yedinci anlam ise zarf türündedir. Keli- menin sözlüklerde yalnızca sıfat ve zarf türünde gösterilmesi niteleyicilik yönünü ifade etmektedir.
Kelimenin TS’deki ilk/temel anlamı, “Yatay bir düzleme göre yer çe- kimi do rultusunda bulunan, e ik olmayan”dır. Kelimenin ikinci anlamı, yine do rultu, yön odak noktasından hareket edilerek olu mu tur. Matematik terimi olarak kullanılan yedinci anlamda ise yine temel hareket noktasının yatay düz- lem göre konum (do rultu, yön) oldu unu ve kelimenin ilk anlamıyla aynı perspektiften de erlendirildi i görülmektedir.
Güçlü ve (bazen de) edebî bir etki sa lamak amacıyla kelimelerin as- lında olmaları gerekenden ba ka ba lantılar için de kullanılmaları e retileme olarak adlandırılır (Porzig 89). Kelimeler; zaman içinde anlam daralması, an- lam geni lemesi, ba ka anlama geçi , anlam iyilenmesi, anlam kötülenmesi gibi de i imlere u rayabilir (Aksan, Dilbilim ve Türkçe Yazıları 73)1. Dik de
“Yatay bir düzleme göre yer çekimi do rultusunda bulunan, e ik olmayan”
anlamının dı ında ba ka anlamları i aretlemek için de kullanılmı tır.
Kelimenin kazandı ı yan anlamlar ele alındı ında, dik kelimesinin daha ziyade olumsuz2 olarak kullanıldı ı dikkat çekmektedir.
Kelimenin ikinci ve dördüncü anlamları sert kavramına vurgu yap- maktadır. Ancak, ikinci anlamda kastedilen sert, nesnenin yapısını belirtip
“yumu ak kar ıtı, katı, kolayca e ilip bükülemeyen”e; dördüncüdeki sert ise
“hırçın, öfkeli, hiddetli”ye i aret eder. Söz konusu ikinci anlam nötr iken dör- düncü anlamda olumsuzluk ön plandadır.
Kelimenin “ters aksi, (söz)” biçiminde tanımlanan be inci ve “kaba, yersiz (davranı )” altıncı anlamları ise olumsuzdur.
Birle ik Kelime, Birle ik Fiil ve Deyimlerde Dik Sözlük Birimi Olu umlarında adlandırmadan ziyade ili ki ifadesinin daha önemli rol oynaması, toplumun duygusal, sosyal deneyimlerini içlerinde barındırmaları ve yüksek birer anlatımsallık de eri ta ımaları; deyimleri anlam incelemele- rinde önemli bir konuma ta ır (Hacızade 27). Aynı durum, zaman içerisinde çe itli benzetme ve aktarmalarla kalıpla an birle ik kelime ve fiiller için de geçerlidir.
Sözlük
Birimi Tanım Sözlük Semantik Çe itlenme
dik âlâsı a, tkz genellikle ho kar ılan- mayan bir durumun a ırılı ını anlatan bir söz (TS)
TS, KL, ÖTS, ADS
Aksilik, Kabalık
dikba lı 1. s., mec. natçı, bildi inden dönmeyen, büyüklerinin sö-
TS3, ÖTS, KL,
1. natçılık 2. Kibir
1 Anlam de i melerini tamamen insan merkezli bir bakı açısıyla psikolojik, ahlaki ve duygusal olarak sınıflandırmanın dilbilim ilkelerine uygun dü medi i, bunların ba ka anlama geçi , anlam daralması ya da anlam geni lemesi gibi dilbilim mantı ına uygun de i melerden ibaret oldu u, dolayısıyla anlam iyile mesi ve anlam kötüle mesi kulla- nımlarının do ru olmadı ı yönünde görü ler mevcuttur (Çolak, Sözlükbirimlerin An- lamı yile ir ya da Kötüle ir mi? 922).
2 Çalı ma sıkça kullanılan olumlu ve olumsuz ifadeleri yapı bakımından olumlu-olumsuz olmayı de il; ilgili anlamların toplum hafızasındaki kar ılı ının iyi-kötü olmasını kas- tetmektedir.
3 TS’de dikba lılık ayrı bir madde ba ı olarak yer almaktadır.
zünü dinlemeyen, boyun e me- yen (kimse), dikkafalı 2. kurumlu (TS)
ÖTS4,SDS5, ADS
dik bir nazar sert bir bakı (SDS) SDS Öfke dik dik bak-
mak
çok sert bir biçimde, sert sert, öfkeli öfkeli bakmak (TS)
TS, KL6, ÖTS7, SDS8, ADS
Öfke
dik duru lu 1. sf. vücudu düzgün yapılı olan
2. mec. dü üncesinden, söyle- di inden, yaptı ından vazgeç- meyen (TS)
TS9 1. Güzellik
2. ahsiyetlilik/ lkeli- lik
dikkafalı sıfat, mecaz dikba lı (TS) TS, KL10, ÖTS11, SDS12, ADS13
natçılık
dikine 1. zf. dikey olarak diklemesine 2. mec. inadına
TS, KL, ÖTS,
1. Do rultu/Yön 2. natçılık ba ı dik 1. sf., mec. onurlu, gururlu
2. sf., mec. cesur, yürekli (TS)
TS, ÖTS14 1. ahsiyetlilik/ lkeli- lik
2. Cesaret dik duvara
tırmanmak
çok yaramazlık etmek (ÖTS) ÖTS Do rultu, Yön
diki dikine 1. inadına
2. bütünüyle aksine (ÖTS)
ÖTS, SDS 1. natçılık 2. Aksilik, Kabalık
4 ÖTS’de dik ba lılık etmek ekli de yer almaktadır.
5 SDS’de etmek fiiliyle, dik ba lılık etmek biçimindedir.
6 KL’de bakmakın dı ında; söylemek, ba ırmak, konu mak... fiilleriyle de kullanıldı ı belirtilmi tir.
7 ÖTS’de dik dik ayrı bir madde olarak “öfkeli ve oldukça sert bir ekilde” anlamında verilmi tir.
8 süzmek fiiliyle kullanıldı ı da belirtilmi tir.
9 TS’de dik duru luluk ayrı bir madde ba ı olarak yer almaktadır.
10 KL’de dik kafalı eklinde ayrı bir madde ba ı olarak yer almaktadır.
11 ÖTS’de dik kafalı eklinde yer almaktadır. Ayrıca, dik kafalılık: aksilik etmek ve bu davranı ta direnmek.
12 SDS’de dik kafalı. Ayrıca, dik kafalılık: aksilik göstermek, bir konuda ayak diremek.
13 dik kafalı
14 ÖTS’de ba maddesinin içinde, ba ı dik tutmak “onurlu görünmek” ve ba ı dimdik
“onurunu korumasını bilmi olarak; onurlu” biçiminde yer almaktadır (ÖTS 486).
dikine tıra a. kar ısındakini sinirlendire- cek biçimde söylenilen yalan, a ırı palavra (TS)
TS, KL, ÖTS15, ADS, SDS
Aksilik, Kabalık
dik ses yüksek perdeden çıkan ses (ÖTS)
ÖTS Tiz (ses)
dik söz aksi, sert ve kaba söz (ÖTS) ÖTS16, SDS17
Aksilik, Kabalık
burnunun dikine/do - rusuna git- mek
ö üt dinlemeyerek kendi bil- di i gibi davranmak (TS)
TS, ADS18, SDS19, KL20
nat
Tablo 4: Dik Kelimesiyle Olu turulmu Sözlük Birimleri
Terim Anlam Sözlük Semantik Çe itlenme
dik açı a., mat. birbirini kesen iki do ru- nun olu turdu u açılar e it oldu- unda, bu açılardan her biri (TS)
TS, KL, ÖTS
Do rultu, Yön
dik açıklık a., gök b. bir gök cisminin gök e - le inden olan açısal uzaklı ı, yükselim (TS)
TS Do rultu, Yön
dik biçme a., mat. ekseni tabanına dikey olan biçme (TS)
TS, ÖTS Do rultu, Yön
dikdörtgen 1. a., mat. açıları dik olan paralel kenar, mustatil
2. sf. bu biçimde olan (TS)
TS, KL21, ÖTS
Do rultu, Yön
dikgen a., mat. birbiriyle veya kesim noktasındaki te etleriyle dik açı yapacak biçimde kesi en (TS)
TS, ÖTS22
Do rultu, Yön
dikkuyruk a., hay. bil. bir tür ördek (TS) TS Do rultu/, Yön
15 ÖTS’de “kasıtlı olarak verilen sıkıntı” anlamı verilmi tir.
16 Ayrıca, dik sözlü: Sözünü esirgemeyen; do rudan do ruya söyleyen; kırıcı ve incitici sözler söyleyen.
17 SDS’de dik sözlü: ukala, kendi bildi inden a mayan; huzursuz.
18 ADS’de dikine gitmek biçimiyle de yer almaktadır.
19 SDS’de burnunun dikine/do rusuna/do rultusuna gitmek.
20 KL’de dikine gitmek.
21 KL ve ÖTS’de ayrı bir madde ba ı olarak yer almaktadır.
22 ÖTS’de ayrı bir madde ba ı olarak yer almaktadır.
dik rüzgar a. den. geminin yoluna kar ı esen yel (TS)
TS, ÖTS Do rultu, Yön
dik silindir a., mat. ekseni tabanına dikey olan silindir (TS)
TS, ÖTS Do rultu, Yön
dik üçgen a., mat. kenarlarından birisi birbi- rine dikey, bir açısı doksan de- rece olan üçgen (TS)
TS, KL, ÖTS
Do rultu, Yön
dik yamuk a., mat. kenarlarından bir taban- larına dik olan yamuk (TS)
TS, ÖTS Do rultu, Yön
dik yazı hat. Yukarıdan a a ı veya a a ı- dan yukarı satırlara dik olarak ya- zılan yazı (ÖTS)
ÖTS Do rultu, Yön
Tablo 5: Dik Kelimesiyle Olu turulan Terimler
Dik Kelimesinin Semantik Çe itlenmeleri
“Kelimelerin tasarımlara, duygulara, ça rı ımlara, kültürel ve ki i- sel deneyimlere yönelik anlamları da vardır ve bunların hiçbiri statik de- ildir.” (Çolak, Türkçede Yan Anlamı Temel Anlam Durumuna Geçen Sözlükbirimler 3). Dik kelimesi ve bu kelime ile olu turulmu sözlük bi- rimleri incelenmi ve on bir semantik çe itlenme tespit edilmi tir:
1. Do rultu/Yön:
Dikin temel anlamındaki belirleyici unsur olan yatay düzleme göre konum, özellikle ilgili kelime ile olu turulmu terimlerde kar ımıza çık- maktadır: dik açı, dik açıklık, dik biçme, dikdörtgen, dikgen, dikey, dikkuy- ruk, dik rüzgâr, dik silindir, dik üçgen, dik yamuk, dik yazı.
Dik ile olu turulmu zarflarda da do rultu/yön, belirleyici unsurdur:
dikine.
Yatay düzleme göre konum, birtakım deyimlerde de anlam ili kisi- nin hareket noktasıdır: dik duvara tırmanmak.
2. Sertlik, Katılık
Dik’in çe itli ba lamlar içinde kazandı ı anlam çe itlenmelerin- den biri “sertlik, katılık”tır. Varlıkların fiziki hâllerine i aret ederek e ilip bükülemeyecek kadar sert olma durumunu anlatan dik, sözlüklerde verilen örneklerde saç, yaka, kuma gibi kelimelerin niteleyicisi durumundadır:
dik saç, dik yaka, dik kuma . 3. Yüksek (Ses)
Dik sözlük biriminin “ses”i nitelemek için kullanımı, iki farklı e- kilde kar ımıza çıkmaktadır: Tiz (ses) ve yüksek (ses). Kelimenin Türkiye
Türkçesi için hazırlanan sözlüklerde temas edilmeyen yüksek (ses) anla- mını da i aretledi ini dü ünüyoruz.
TS’de kelimenin üçüncü anlamı olarak verilen “sert, kalın, tok (ses)”
açıklaması ile KL’de altıncı maddede verilen “(Ses için) Tiz” anlamları ara- sındaki zıtlık dikkat çekicidir. KL’de be inci, ÖTS’de sekizinci maddelerde sunulan ve bir müzik terimi olan anlamların birbirleriyle ve KL’de sözü edilen altıncı anlam ile uyum gösterdi i görülmektedir. Bu durum, çe itli müzik te- rimleri sözlüklerinin incelenmesiyle açı a kavu turulmaya çalı ılmı tır. Bu amaçla taranan müzik alanına ili kin sözlüklerin tamamında dik’in “ince, tiz (ses)” ile ili kilendirildi i görülmü tür. TS’de “ses”in niteleyicisi olarak veri- len anlamın hem bahsi geçen sözlüklerdeki anlamlar ile çeli mesi hem de ilgili madde için sunulan "Sesi dik ve küstahtı, söylediklerini a a ı salonda bekle en kom ular i ittiler." örne inin daha çok “sesin iddeti” ile ilgili olması bu an- lamın yerinde olup olmadı ı konusundaki ku kuları artırmaktadır. Özbek ta- rafından hazırlanan sözlükte “tiz, ince” anlamlarına ek olarak verilen “yüksek”
anlamının (59) TS’deki örnekle uyu tu unu dü ünüyor ve daha önce ifade et- ti imiz gibi TS’de “ses”in sıfatı olarak kullanılan dik’in “ses”i alçaklık-yük- seklik düzleminde niteledi ini ve “yüksek” kavramını i aretledi ini dü ünüyoruz. Bu sebeplerden dolayı TS’de verilen “sert, kalın, tok (ses)” açık- lamasının yerinde olmadı ı kanaatindeyiz.
"Sesi dik ve küstahtı, söylediklerini a a ı salonda bekle en kom ular i ittiler." örne inin dü ündürdü ü bir di er nokta, dik ile kastedilen sesin iddetinin/yüksekli inin “rahatsız edici boyutta” oldu udur. Buradan ha- reketle, dik’in bu anlam çe itlenmesinde pejoratif (kötüleyici, olumsuz) bir kullanıma sahip oldu u söylenebilir.
4. Tiz (Ses)
Dik kelimesinin semantik çe itlenmelerinden biri de “tiz”dir.
“Ses”in niteleyicisi olarak kullanılan ve Türkiye Türkçesi sözlüklerinde yer almayan yüksek anlamına yukarıda de inilmi , tiz ile yüksek’in birbi- rinden farklı iki semantik çe itlenme oldu u açıklanmı tı. TS ve ÖTS’de sunulmayan “tiz (ses)” anlamı, KL ve müzik terimleri üzerine yazılan söz- lüklerde kar ımıza çıkmaktadır. “(Ses için) Tiz” açıklamasının yanı sıra
“Türk müzi inde önüne geldi i perde adını bir veya üç koma tiz yapan”ı i aretleyen terim anlamı da bu anlam çe itlenmesinin içerisinde de erlen- dirilmi tir. Yüksek sesi kar ılayan dik’teki pejoratif ça rı ım, tiz (ses) an- lam çe itlenmesinde görülmez.
5. Öfke
Dik kelimesinin semantik açıdan yüklendi i boyutlardan bir di eri
“öfke”dir. TS’de “bakı ”ın niteleyicisi olarak verilen “sert” anlamı, KL’de
“sert, ha in” olarak ifade edilmi tir. ÖTS’de zarf türünde kullanıldı ı bil- dirilen ve “hırçın ve ters biçimde” olarak verilen anlam da öfke ba lı ında de erlendirilmelidir. Dik bir nazar, dik dik bakmak örnekleri, bu anlamın
deyim ve birle ik kelimelerde de canlı oldu unu göstermektedir. Bu anlam çe itlenmesinin pejoratif bir kar ılı ı vardır.
6. Aksilik, Kabalık
TS’de verilen “ters, aksi (söz)” ve “kaba, yersiz (davranı )” anlam- ları, dik sözlük biriminin altıncı anlam çe itlenmesini olu turmaktadır.
Öfke anlam çe itlenmesinde hırçınlık, ha inlik ve (mecazi anlamdaki) sert- lik baskın iken; burada a ırılık ve kabalık ön plandadır. Dik âlâsı, diki di- kine, dik söz, dikine tıra gibi sözlük birimlerinde de aynı anlam çe itlenmesi söz konusudur. Dik kelimesinin aksilik, kabalık anlamı kattı ı örnekler pejoratif ça rı ımlar içermektedir.
7. natçılık
Dik kelimesi ile ba da tırılan bir di er anlam, “inatçılık”tır. natçı- lık; dikba lı, dikkafalı, dikine, diki dikine gibi kalıpla mı ifadelerde görü- len pejoratif bir anlam çe itlenmesidir.
8. Kibirlilik
Dik sözlük biriminin pejoratif kar ılıklarından bir di eri de “kibirli- lik”tir. Bu kullanımın yalnızca dikba lı birle ik kelimesinde görülmesi ve bu ifadenin de ikinci anlamı olması, kullanım alanının nispeten seyrek ol- du unu dü ündürmektedir.
9. Güzellik
Dik kelimesinin estetik bakımdan düzgünlü ü, güzelli i i aretleyen kullanımı; dik duru lu ifadesinde kar ımıza çıkmaktadır. lgili yapının ilk anlamı “vücudu düzgün yapılı olan” eklinde açıklanmı tır. Bu anlam çe-
itlenmesi, dik kelimesinin olumlu ça rı ımına örnektir.
10. ahsiyetlilik/ lkelilik
Dik’in olumlu ça rı ımlarından bir di eri olan ahsiyetlilik/ilkelilik;
dik duru lu yapısında ikinci, ba ı dik örne inde ise ilk anlam olarak kar ı- mıza çıkmaktadır.
11. Cesaret
Dik ile ba da tırılan olumlu anlam bile enlerinden bir di erine ba ı dik ifadesinin verdi i “cesaret” anlamında rastlanılmaktadır. Cesaretin ikinci anlam olması, kullanım alanının nispeten seyrek oldu unu dü ün- dürmektedir.
Nötr Ça rı ıma Sahip Semantik
Çe itlenmeler
Olumlu Ça rı ıma Sahip Semantik Çe itlenmeler
Olumsuz Ça rı ıma Sahip Semantik Çe itlenmeler
Do rultu,Yön Sertlik/Katılık
Güzellik
ahsiyetlilik/ lkelilik
Yüksek (Ses) Öfke
Tablo 6: Dik Kelimesinin Semantik Çe itlenmelerinin Ça rı ımları
Tablo 7: Dik Kelimesiyle Olu turulmu Sözlük Birimlerinin Ça rı ımları
Sonuç
Anlam çe itlili i, metafor zenginli i ve geni kullanım alanı ile dik, an- lambilim açısından ilgi çekici veriler sunan bir sözlük birimidir. Kelimenin sözlüklerde çok sayıda anlamına temas edilmesi, kalıp ifadeler ve deyimler- deki anlam çe itlenmeleri; birbirinden oldukça farklı ça rı ımlarının oldu unu göstermektedir. Tespit edilen on bir anlam çe itlenmesinin altısı olumsuz, üçü ise olumlu anlamları i aretlemektedir. Dik ile olu turulmu söz öbeklerinin onu olumsuz, ikisi olumlu anlamdadır. Kelimenin temel anlamı ve müzik te- rimi olarak kullanılan tiz anlamlarının ça rı ımı ise nötrdür.
Kelimenin temel anlamından hareketle müzik, matematik, astronomi, zooloji, hattatlık alanlarında çok sayıda terimin olu turuldu u dikkat çekmek- tedir.
Dik kelimesinin temel anlamından hareket edilerek bir ördek türüne (dikkuyruk) ad verildi i, yani dik kelimesinin canlıları adlandırmada da kulla- nıldı ı görülmektedir. Türkiye Türkçesi a ızları, bugünkü Türk lehçeleri ve terim sözlükleri incelendi inde benzeri adlandırmalara tesadüf edilmesi muh- temeldir.
lgili kullanımın ve di er sözlüklerin incelenmesiyle, TS’de verilen
“Sert, kalın, tok (ses)” anlamına temkinle yakla ılması gerekti i görülmü tür.
“Kaba, öfkeli, aksi, inatçı, kibirli olma” gibi ça rı ımlara sahip olan ke- limenin dik duru lu, ba ı dik gibi sözlerde olumlandı ı görülmektedir. Dik ke- limesinin hem insani kusurları ve hem de meziyetleri ifade eden söz öbeklerinde kurucu unsuru olarak rol alması, ilgi çekicidir. Semantik çe itlen- melerin sayısının ve olumsuz anlamları i aretleyen söz öbeklerinin olumlu an- lam ifade edenlere kıyasla sayıca fazla olması; dik’in toplum hafızasındaki ça rı ımının daha ziyade olumsuz oldu unu ortaya koymaktadır.
Tiz (Ses) Cesaret Aksilik, Kabalık
natçılık Kibirlilik
Nötr Ça rı ıma Sahip Birimler
Olumlu Ça rı ıma Sahip Birimler
Olumsuz Ça rı ıma Sahip Birimler
dikine
dik ses dik duru lu
ba ı dik dik âlâsı
dikba lı dik bir nazar dik dik bakmak dikkafalı dikine diki dikine dikine tıra dik söz
burnunun dikine gitmek
KISALTMALAR a. ad
ADS Atasözleri ve Deyimler Sözlü ü den. denizcilik
DS derleme sözlü ü gök b. gök bilimi hat. hattatlık
hay. bil. hayvan bilimi KL Kubbealtı Lugatı mat. matematik mec. mecaz
ÖTS Ötüken Türkçe Sözlük
SDS Sınıflandırılmı Deyimler Sözlü ü sf. sıfat
tkz teklifsiz konu mada TS Türkçe Sözlük zf. zarf
KAYNAKLAR
Aksan, Do an. Dilbilim ve Türkçe Yazıları. Multilingual Yayınları, 2004.
Aksan, Do an. Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. En- gin Yayınevi, 2009.
Aksan, Do an. Türkçenin Gücü. Bilgi Yayınevi, 2009 .
Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlü ü II Deyimler Sözlü ü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
Ayverdi, lhan. Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Ne ri- yat, 2011.
Ba kan, Özcan. Dilde Yaratıcılık. Multilingual Yayınları, 2006.
Baydu, U ur. Müzik Terimleri Sözlü ü. Akıl Fikir Yayınları, 2016.
Ça bayır, Ya ar. Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Var- lı ı: Ötüken Türkçe Sözlük. c. II. Ötüken Yayınları, 2007.
Çolak, Gülcan. “Sözlükbirimlerin Anlamı yile ir ya da Kötüle ir mi?” XI. Ulus- lararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. 2019.
Çolak, Gülcan. “Türkçede Yan Anlamı Temel Anlam Durumuna Geçen Sözlük- birimler”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 5, no. 1, 2020, ss. 1-21.
Duygulu, Melih. Türk Halk Müzi i Sözlü ü. Pan Yayıncılık, 2014.
Erkman Akerson, Fatma. Dile Genel Bir Bakı . Multilingual Yayınları, 2008.
Gazimihal, Mahmut R. Musıki Sözlü ü. Milî E itim Basımevi, 1961.
Hacızade, Naile. Sözümün Canı Var: Azerbaycan Türkçesi Temelinde Deyimbilim Sorunları. Çizgi Kitabevi Yayınları, 2013.
mer, Kamile; Kocaman, Ahmet ve Özsoy, A. Sumru. Dilbilim Sözlü ü. Bo aziçi Üniversitesi Yayınevi, 2019.
Palmer, Frank Robert. Semantik: Yeni Bir Anlambilim Projesi. Fol Kitap, 2020.
Porzig, Walter. Dil Denen Mucize. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
Öztürk, Seyfullah ve Öncül, Vildan. “Adbilimi Açısından E ek Sözlük Birimi”.
Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Ara tırmaları Dergisi, c.6, no: 14, 2017, ss.183-192.
Özbek, Mehmet. Türk Halk Müzi i El Kitabı I: Terim Sözlü ü. Atatürk Kültür Merkezi Ba kanlı ı Yayınları, 2014.
Öztuna, Yılmaz. Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Atatürk Kültür Merkezi Ba kanlı ı Yayınları, 2000.
Yurtba ı, Metin. Sınıflandırılmı Deyimler Sözlü ü. Excellence Publishing, 2012.
