Bu incelemede ülkemizde, çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanındaki araştırma potansiyeli ve bilimsel üretim
değerlendirilmektedir. Bu tür bir araştırmanın anlamlı bir biçimde yapılabilmesi için (i) somut verilere dayanması; (ii) bu verilerin bir bilimsel kıyaslama düzeyi (benchmarking) oluşturması ve (iii) kendi içinde tutarlı bir çalışma alanı ile sınırlandırılmış olması zorunludur.
Çevre Bilimleri ve Teknolojisi bilimsel değerlendirmelerde genelde göz ardı edilen bir alandır. Somut veriler bu alanın Türkiye'nin bilimsel üretimdeki saygın konumunu gösteriyor.
İncelemede, SCI yayınları ve atıflar temel parametreler olarak seçildi ve değerlendirmelerde bu iki parametre ya da bunlardan türetilen değişik ölçüt ve göstergelerden yararlanıldı. Bilimsel yayın akademik etkinlikleri yansıtan en anlamlı parametrelerden biridir. Üretilen bilginin ilgili bilim çevreleri tarafından dikkate alındığı, değerlendirildiği ve kullanıldığı da kanıtlanmalıdır. Dolayısıyla, yayınlara yapılan atıflar üretilen bilimsel verilerin diğer bilim insanları tarafından nasıl algılandığını yansıtan bir başka akademik gösterge niteliğini taşır.
Yöntem: Çevre Bilimleri ve çevre Teknolojisi, Çevre Mühendisliği alanının iki temel ana bilim dalıdır. Bu nedenle, "çevreci" ve "çevre bilimci" kavramlarının çok değişik yönlere çekiştirilmekte olmasına karşın, bilimsel temel esas alınmak suretiyle inceleme üniversitelerimizin çevre Mühendisliği Bölümleri ile lisansüstü eğitim veren Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü çevre Mühendisliği Bölümü, Boğaziçi Üniversitesi çevre Bilimleri Enstitüsü, Hacettepe
Üniversitesi çevre Mühendisliği Bölümü ve sadece çevre alanında bilimsel çalışmalar yürüten TÜBİTAK-MAM Kimya ve çevre Enstitüsü'nün çevre Grubu'ndan oluşan 33 birim üzerinde yürütüldü. Birimlerin öğretim üye ad ve sayılarına kendi internet sahifelerinden ulaşıldı. TÜBİTAK-MAM akademik bir kurum olmadığından ilgili birimin araştırıcı kadrosu dikkate alındı. Yayın ve atıf değerlendirilmesi 2005 yılı sonu itibarı ile yapıldı ve sadece SCI (SCI expanded) kapsamındaki yayınlar tarandı.
Bu amaçla, incelenen birimlerde halen görevli olan her öğretim üyesi için (TÜBİTAK-MAM için araştırıcılar) SCI veri tabanında (ISI 2006) o birimin adresini taşıyan kişisel yayınlar ve bu yayınlara verilmiş atıflar saptanmış, daha sonra ortak yayınlar elenmek suretiyle birimlerin yayın ve atıf listeleri oluşturuldu.
KURUMSAL DEĞERLENDİRMESİ
Çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanında faaliyetlerini sürdüren 33 birimde 2005 yılı sonu itibariyle toplam 291 öğretim üyesinin görev yaptığı belirlendi. Bu alandaki ilk SCI yayınının 1975 yılında İTÜ'de yapıldığı görülüyor. İncelenen birimlerde 2005 yılı sonu itibarı ile toplam 1780 yayına 7066 atıf aldığı saptandı.
Yayın ve atıfların değişik parametreler bazında yapılan kurumsal değerlendirmesi ile ilgili sonuçlar Tablo 1'de özetlendi. Tabloda öğretim üyesi sayısı 10'un üzerinde ve altında olan birimler ayrı gruplarda toplandı. Yayın
sıralamasında İTÜ 474 yayınla ilk sırada. 215 yayınla Dokuz Eylül Ün. ve 184 yayınla Boğaziçi Ün. arkadan geliyor. Bu üç kurumun yayın sayısı toplam yayınların yaklaşık %50 sini oluşturmakta. Bu verilerden öğretim üyesi başına düşen ortalama yayın sayısı sırasıyla İTÜ'de 15.8, ODTÜ'de 13.6 ve Boğaziçi Ün.'de 12.3.
7066 SCI kaynaklı atfın 2012'sının İTÜ yayınlarına verildiği görülüyor. Benzer şekilde, Boğaziçi Üniv. yayınları 1307 ve ODTÜ yayınları da 984 atıf aldı. Bu verilere göre, öğretim üyesi başına Boğaziçi Ün.'de 87, ODTÜ'de 82 ve İTÜ'de 67 ortalama atıf düşmektedir. Ayrıca bu üç kurumda 20'nin üzerinde atıf alan yayın sayısı toplamı 56.
Bilimsel üretimin h faktörü ile değerlendirilmesi Nature dergisinde1 ortaya atıldıktan sonra, CBT'de ülkemiz bilim insanları için kapsamlı değerlendirmeler 2,3,4 yayınlandı. Bilindiği gibi, h faktörü bir bilim insanının yayınlarının aldıkları atıflara göre sıralanması ardından her bir yayının atıf sayısına eşit ya da yüksek yayın sayısı ile
belirlenmektedir. İncelemede, h faktörü öğretim üyesi bazındaki değerlendirme ile birlikte kurumların yayınları için de hesaplanmıştır. Tablo 1 hem kurumlardaki öğretim üyelerinin h faktörü ortalamasını hem de her birimin h faktörünü vermektedir. Buna göre, İTÜ ve Boğaziçi Un.'nin h faktörü 20, ODTÜ'ninki de 17 olarak hesaplandı.
Toplam SCI yayınları değişik yıllarda kurulmuş bulunan birimlerin birlikte değerlendirilmesi için sağlıklı bir
parametre olmayabilir. Bu nedenle, daha anlamlı bir bilimsel kıyaslamaya imkân vermesi bakımından birimlerim son üç yıldaki (2003-2005) SCI yayınları tarandı ve sonuçlar Tablo 2'de özetlendi. Tablo 2 'deki verilere göre son üç yılda çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanında toplam 822 SCI yayın yapıldı. Başka bir bakış açısı ile bu alandaki yayınların yaklaşık % 46'sının son üç yılda yapıldığını saptıyoruz. İTÜ'yü 104 yayınla Dokuz Eylül Üniv. ve 61 yayınla
Boğaziçi Üniv. takip etmekte.
YAYIN VE ATIF DÜZEYİ VE ANLAMI
Çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanındaki SCI yayınları ve bu yayınların almış oldukları atıfları daha iyi
değerlendirebilmek için bunları gerek Türkiye genelinde, gerekse yer aldıkları üniversitelerde somut parametrelerle kıyaslamak gerekir. ISI verilerini hazırlayan Thomson Scientific'in bölge direktörü Sally Peters'e atfen 2005 yılında Hürriyet gazetesinde yayımlanan verilere göre6, 1994'2005 yılları arasında Türkiye adresli 65.126 bilimsel makale toplam 184.991 atıf aldı. Buna göre, makale başına ortalama atıf oranı 2.84'dür. Oysa çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanı için tüm yayınlar dikkate alınarak hesaplanan atıf/makale oranı 4.0 düzeyindedir ( Tablo 1 ). Öğretim üyesi sayısı 10'un üzerinde olan 14 kurum için aynı oran 4.3 değerine yükselmektedir.
YÖK'ün ÖSYM'ye dayalı olarak verdiği bilgilere göre7, üniversitelerimizde 2004/2005 yılı itibarı ile 11381 profesör, 5456 doçent ve 14461 yardımcı doçent olmak üzere toplam 31298 öğretim üyesi var. Çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanındaki 291 öğretim üyesi ise, toplamın sadece % 0.9'unu oluşturuyor. Benzer şekilde, Ulakbim verilerinden8, 2005 yılında, tüm endekslerde Türkiye adresli toplam 16.266 yayın gözükmekle birlikte, genelde bu sayının, basılı kaynak özü, bibliyografya, mektup, vb. her türden yayını kapsamakta olduğu göz ardı edilmektedir.
Bu türden yayınlar ayıklandığında, 2005 yılı itibarı ile, 13.830 makale, 208 inceleme/eleştiri ve 145 tartışma olmak üzere, toplam 14.183 Türkiye adresli bilimsel yayın saptanmakta. Buna göre, 2005 yılında öğretim üyesi başına ortalama bilimsel yayın sayısının ancak 0.53'tür. Bu parametre çok düşük bir bilimsel üretkenlik düzeyini yansıtıyor. Bilimsel yayınları inceleyenlerin Türkiye'nin konumunu bu parametreye göre yeniden değerlendirmeleri isabetli olur. Oysa aynı parametre, Çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanı için, 2003' - 2005 arasındaki üç yıllık dönemde tüm birimler dikkate alındığında ortalama 0.94 (yayın/öğretim üyesi.yıl), 10'dan fazla öğretim üyesi çalışan birimlerde ise 1.07 (yayın/öğretim üyesi.yıl) düzeyine ulaşmakta.
İTÜ'de son üç yılda öğretim üyesi başına düşen yıllık ortalama bilimsel yayın sayısı 0.62 iken Çevre Bilimleri ve Teknolojisi alanında bu parametre % 297 oranında daha yüksek bir değer olan 1.84 düzeyine ulaşmaktadır. Aynı oran Dokuz Eylül Ün. için % 395, Boğaziçi Ün. için % 191 ve ODTÜ için % 160'tır. Bundan sonraki bölümde aynı
alandaki kişisel değerlendirmelere yer verilecek.
Teşekkür: Bu yazıya temel teşkil eden veriler D. Orhon'un İTÜ'de vermekte olduğu "Scientific Writing in Environmental Sciences" adlı lisans üstü dersinin dönem ödevi olarak derlendi, daha sonra yazarlar tarafından değerlendirildi. Yazarlar, çalışmayı yürüten Şenem Teksoy, Burak Karacık, Tolga Tezgel, Özlem Ataç, Ayşegül Nuhoğlu ve Hande Gürsoy'a teşekkür eder.
Kaynaklar
1-Hirsch, J.E., An index to quantify an individual's scientific output, http://arvix.org.physics/0508025 2-Doğan, M., Araştırıcıların bilimsel başarıları ve h-faktörü, CBT, 976/8, 3 Aralık, 2005. 3-Doğan, M., Tüm bilimciler başarı listesi, CBT, 985/6, 4 _ubat 2006 4-Doğan, M., Bilim ve bilimsel ba şarının değerlendirilmesi, CBT, 994/6, 8 Nisan
2006 5-Üniversitelerde SCI + SSCI + AHCI'te yayımlanan yayın istatistikleri,
http://www.yok.gov.tr/yayin_istatistikleri.htm 6-Hürriyet Gazetesi, 15, 26 Haziran 2005.
7-http:/yok.gov.tr/OSYM/yayınlar/süreli yayınlar/2004/5-Bl. 1-10. 8-http:/arama.ulakbim.gov.tr/wos/index 9-Okay, A., Jeoloji mühendisliği bölümlerinin nesnel bir karşılaştırılması, CBT, 947/10, 14 Mayıs 2005.
Derin Orhon*, Özlem Karahan, Aslı Çığgın
