2
• Jeolojik ortamda kütleler sadece erozyonla aşınıp taşınmazlar.
• Yerçekimi, kütleleri hareket ettiren bir diğer unsurdur. Kütlelerin ağırlıkları bu kütleleri yerinde tutan kuvvetlere ulaştığı anda,
kütle hareketleri başlar. Bu hareketler, çok küçük boyuttan
kilometre boyutuna kadar heyelanlar, kaya düşmeleri ve kaya çığları şeklinde olabilir.
• Özellikle ülkemizde önemli can kaybı ve hasarlara yol açan
kütle hareketlerinin incelenmesine ve mühendislik girişimleri ile ele alınmasına gerek vardır.
KÜTLE HAREKETLERİNİN SINIFLANDIRILMALARI
1) Malzeme türü,
(örneğin kaya veya tutturulmamış moloz), 2) Hareketin hızı,
(yılda birkaç cm’den saatte km’lere kadar), 3) Hareketin türü.
kayma (az çok bir birim şeklinde hareket) veya
akma (malzeme akışkan gibi davranır).
4
Akma Kayma Düşme
6
8
10
1.Moloz kayması
• Bir yamaç üstünde birikmiş olan
çimentolanmamış malzemenin (moloz) bir yüzey boyunca hareket etmesidir. Moloz
kayması, bir akma olayı değildir, yamaçların, şevlerin düzenlenmesidir.
• Heyelandan daha hızlı olan ve bir veya daha
fazla kütle şeklinde harekettir.
12
• Kesme kuvvetine karşı mukavemetin azaldığı her yamaçta (dere, deniz, göl kenarları) moloz
kaymaları görülür. Bunun için yağmur, kar sularının
zemine girmesi lazımdır.
14
2. Kaya kayması (Rock Slide)
• Tabakalar halinde bulunan yoğun taşların birbiri üstünde, tabakalanma yüzündeki çatlaklar
sebebiyle koparak hareket etmesi olayıdır. Bu
olayın diğer bir adı da “DAĞ KAYMASI”dır. Dışarıya eğimli çatlaklar, fay düzlemleri, zayıf ve kaygan
tabakalar bu harekete sebep olurlar.
• Kaya kayması:
önemli
miktarda kayaç bloğunun az ya da çok bir kütle şeklinde
yamaçtan
aşağıya
kayması.
16
3. Kaya düşmesi (Rock Falls)
• Eğimli yamaçlarda bulunan büyük kaya bloklarının, dış olayların etkisiyle düşmesi olayıdır.
• Bir çok yollarda bu olaya işaret eden levhalar görülür.
Kaya düşmelerine deniz kenarlarındaki falezlerde ve yüksek dağlarda çok rastlanır.
Yağmur suları ve çatlaklarda donan sular, tabakaların
durumu, falez ve yalıyarların tabanlarının oyulması kaya düşmelerine sebep olur.
• Altında gevşek tüfler bulunan bazalt akıntıları veya killi bir tabaka üzerinde bulunan kalker tabakalarının oluşturduğu kornişler, kaya düşmesi olaylarının sık sık görüldüğü yerlerdir.
• Aşınmaya dayanıksız kısmın aşınmasıyla altı
boşalan tabakalarda oluşan büyük çatlaklar zamanla donma, çözülme ve günlenme etkisiyle giderek
büyür, böylece parçalanan kayaçlar yamaç aşağı düşer veya yuvarlanırlar. Kaya düşmesine neden olan başka bir olay da depremlerdir.
Kaya düşmesi (Rock Falls)
18
• Dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de her yıl çok sayıda kaya düşmesi olayı meydana gelmektedir.
• Yerleşim merkezlerinde olan kaya düşmeleri, ev veya iş yerlerinde hasarlara zaman zaman ulaşımın aksamasına ve ölümlere neden olmaktadır.
Kaya Düşmesi (Rize)
Kaya düşmesi (Rock Falls)
• Ülkemizde kaya düşmesi olayı en fazla ilkbahar ve kış mevsiminde meydana
gelmektedir. Bunun nedeni bu mevsimde kaya çatlakları içinde suyun bulunması ve sık sık
donma - çözülmeye uğramasıdır.
Kaya düşmesi (Rock Falls)
20
KAYA DÜŞMESİNDE ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER
• Islah edilecek kayaların krokisi çizilerek işaretlenir,
• Kayaların büyüklüğü ve adetleri m3 olarak belirlenir,
• Açılabilecek kanal boyları ve arazi klâs durumu tespit edilir,
• Kanalların elle veya araçla açılıp açılamayacağı (ulaşım olmayan yerlerde kanallar elle açılır),
• Yolun olup olmadığı, ulaşımın hangi şartlarda yapılacağı,
• Çelik perdelere nerelerde ve ne uzunlukta ihtiyaç olduğu,
• Hangi alet ve ekipmanların kullanılacağı,
• Islah işinin ne kadar zamanda bitirilebileceği tespit edilerek kaya ıslahı ve önlemleri ile ilgili bir rapor hazırlanır.
• Şayet düşebilecek kayalar çok tehlikeli ve hiçbir önlem metodu ile ıslahı
yapılamayacaksa, yapılacak tek iş, o
bölgenin yasak alan ilan edilmesi ve tehlike altında kalan evlerin daha uygun bir yere
nakledilmesidir.
22
• Ürgüp’te yağışın zemini gevşetmesi sonucu
kaya düşmesi
Riskli alanlarda yapılacak çalışmalar
• Şantiye kurulması,
• Mülki amirlerin haberdar edilmesi,
• Afetzedelerle toplantı yapılması,
• Koruyucu kanalların açılması ve çelik perdelerin kurulması,
• Tehlikeli kayaların tespiti ve bunların ıslahı için uygulanacak yöntemlerin (el aletleri veya
patlayıcı madde ile) kararlaştırılması gibi
24
Kütle Hareketlerini Etkileyen Unsurlar
Yamaç Malzeme Türü Yamaç Eğimi Su İçeriği Hareket Olasılığı Gevşek kum veya kumlu
silt Doğal açı Kuru
Islak Kazı ile yamaç eğimi artmazsa duraylı
Kum suya doygunsa akabilir
Kum, silt ve topraktan oluşan karışım
Orta Kuru
Islak Kazı ile yamaç eğimi artmazsa duraylı
Heyelan, kayma veya akmaya eğilimli
Yüksek Kuru
Islak Geçici olarak duraylı
Kayma veya akmaya çok eğilimli Çatlaklı ve deforme kayaç Orta-yüksek
eğimli Kuru veya ıslak Kaya düşmesi veya kayması olabilir
Sağlam kayaç Orta
Yüksek Kuru veya yaş
Kuru veya yaş Duraylı
Kaya düşmesi veya kayması olabilir
KÜTLELER NASIL HAREKET EDER ?
A) Yamaç malzemelerinin türü
– Tutturulmamış malzemeler – Tutturulmuş malzemeler
1) su içeriğinin artmasına,
2) yamaç eğimlerinin artmasına,
3) bitki örtüsünün kalkmasına bağlı olarak gelişir.
B) Malzemelerin su içeriği
C) Yamaç eğimi ve duraysızlığı
26
A) Yamaç malzemelerinin türü:
Yamaç malzemeleri, sağlam kaya kütlesi veya kayaçların bozunmuş kısımlarından oluşan (toprak dahil) zemin olabilir.
Tutturulmamış malzemeler
Bu tür malzemelerden oluşan bir yığının -örneğin bir kum
yığını- doğal koşullarda kendi kendini duraylı olarak tuttuğu bir açı vardır (doğal yığın açısı, DYA). Herhangi bir yamacın
(şevin) açısı, bu açıdan fazla ise şevin duraylılığı kaybolur. Şevi oluşturan malzemeler, şev duraylı hale gelene kadar hareket ederler.
28
Tutturulmuş malzemelerin kütle hareketleri genellikle 1) su içeriğinin artmasına ve/veya
Yeraltı su tablası altında kalan kısımda gözenekler su ile dolunca, bu su taneler arasında yağ gibi bir rol oynar ve tanelerin birbirleri üzerinde
kaymalarını kolaylaştırır (kil).
2) yamaç eğimlerinin artmasına ve/veya
Yamaç eğimleri, kolaylıkla bozunan şeyl ve tüf formasyonlarında yataya yakın iken, sert ve sağlam kayalarda düşeye yakın olabilir. Yamaç
eğimleri, kayacın bozunma ve parçalanmasına bağlıdır. Eğer tabaka eğimleri yamaç eğimine ters yönde ise duraylılık artar.
3) bitki örtüsünün kalkmasına bağlı olarak gelişir.
Topraklarda da, erozyon, toprak yakma ve ağaç kesme işlemleri, toprağı bir arada tutan bitki köklerini ortadan kaldırma nedeni ile duraysızlıklar artar.
Yapılaşmanın yamaç duraylılığına etkisi
30
B) Malzemelerin su içeriği: Malzemelerin içindeki su miktarı (su içeriği) malzemelerin ne kadar gözenekli olduğuna ve ne kadar yağmur veya diğer kaynaklardan su aldığına bağlıdır.
C) Yamaç eğimi ve duraysızlığı: yamaç eğimi ve duraysızlığı (yamacın kendini tutamaması), yamaç malzemelerinin düşme, kayma ve bazı koşullarda akma eğilimlerini değiştirir.
• Bu üç unsur da doğada çalışır fakat bunlardan insan etkilerine en fazla bağlı olanlar yamaç (şev)
duraysızlığı ve su içeriğidir.
• Üç unsurun da etkisi aynıdır: Kaymaya olan direnci
azaltırlar ve bunun sonucunda yerçekimi kuvvetleri
ağır basarak kütle hareket etmeye başlar.
32
"Uygun malzeme" (tutturulmamış kayaç gibi), su ve yüksek yamaç açıları bir araya geldiklerinde, kayma veya akma önlenemez hale gelir. Bir tetiklemeye gereksinme vardır.
Bu çoğu kez önemli bir yağış sonrası gelişir.
Depremler de kütle hareketlerini kolaylaştıran bir diğer etmendir. Sismik hareketler sırasında, “sıvılaşma”
(deprem hareketi sırasında suya doygun kumlu seviyelerin sarsılmalarla akışkan gibi davranarak
taşıdıkları formasyonları ve varsa yapıları taşıyamaz
hale gelmeleri) adı verilen bir olay gelişebilir.
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Maçka- Çatak (Trabzon)
Heyelanı : Çatak köyü civarında meydana gelen heyelanda toplan 64 kişi yaşamını kaybetmiştir.
Yaşamlarını kaybeden insanların büyük bir çoğunluğu yolu kapatan heyelanı görmek için heyelan
alanına girdikten kısa bir süre sonra asıl büyük heyelanın
meydana gelmesi sonucu heyelan altında kalanlardır. Bölgedeki ikim koşulları ve arazi yapısı sık sık heyelanların meydana gelmesine neden olmaktadır.
34
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Batı Karadeniz Heyelanları 1998 : Aşırı Kar yağışın
gerçekleştiği kış mevsiminin ardından karların dağlarda hızla erimesi sonucunda derelerin güçlü akması özellikle su toplama havzalarındaki yerleşim yerlerini etkilemiş
Zonguldak, Sinop, Bartın ve Kastamonu illerindeki 1684 konutu etkileyen heyelanlar meydana gelmiştir.
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
36
Karadeniz heyelanları 1990 : Trabzon, .
Gümüşhane ve Giresun illerinde aşırı yağışlar sonucunda oluşan seller kütle hareketlerine yol açmış ve üç ilde toplam 65 kişi yaşamını
yitirmiştir.
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Senirkent Çamur akıntısı 1995 : Isparta’nın Senirkent ilçesinde meydana gelen ve bir hafta kadar sürfen şiddetli aşırı yağışlar 2402 metrelik
kapıdağ zirvesinden aşağıya doğru toprak ve çakıldan oluşan Çamur selinin akmasına neden olmuştur. Bu çamur akıntısının Doğru dere ve Suyolu Deresinin ağzında bulunan mahalleleri yutması sonucunda 74 kişi yaşamını kaybetmiştir. İlçenin tamamının sokakları çamur akıntısı
tarafından işgal edildi ancak ölümlerin çoğu Dere ağzındaki kerpiç evlerde meydana geldi. Bu Çamur akıntısı daha önce hiç görülmemiş olsa bile
kütle hareketi olma ihtimali olan bir alanda asla yapılaşma yapılmaması gerektiğinin en acı örneğidir.
38
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Beşköy heyelanı 1998) : Bu tarihte meydana gelen sel ve ardından oluşan heyelanlar büyük can ve mal kayıplarına yol açmıştır. Bu kayıplar Trabzon’un Taşköprü ilçesinin Beşköy beldesinde meydana gelmiştir.Beşköy’ün içinden geçen Mesat derenin aşırı yağışlarda taşması sonucunda meydana gelmektedir. Derenin ilk kayıtlı seli ve heyelanı 1929 yılı olmasına rağmen yöre insanı dere yatağına veya suyun taşkın alanına ev yapmaya devam etmiştir. 1998 yılında Ağustos ayının yedisinde başlayan yağmur akşam üzerine doğru kütle hereketlerine yola açmaya başlamış ve olay sona erdiğinde Beşköy’de 47 kişi yaşamını
kaybetmiş ve 62 konut, 63 işyeri İlkoklu, belediye garajı, değirmen , cami ve cami lojmanı tamamen yıkılmıştır.
Sürmene de ise 152 işyeri, 14 ev, 1 apartman, 5 sanayi tesisi orta derecede hasar görmüştür (Karalahana.com)
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Rize Heyelanları 2002:
Temmuz ayında aşırı yağışlar ve dağlardaki
karların aniden erimesi ile birlikte tüm dereler taşmış ve meydana gelen
heyelanlarda 31 kişi yaşamını kaybetmiştir.
40
Türkiye’de Meydana Gelen Önemli heyelanlar
• Koyulhisar (Sivas) Heyelanı 2005:
Onyedi mart günü günü Sivas ili, Koyulhisar ilçesi, Sugözü köyü’nün Kuzulu Mahallesinde meydana gelen heyelan sonrasında 15 kişi toprak altında kalarak hayatını kaybetmiştir. Heyelan sırasında bu can kayıplarının yanı sıra, köy
camisi ile 21 ev toprak altında kalarak tamamen tahrip olmuş ve 375 adet hayvan telef olmuştur.
Heyelan sırasında hareket eden malzemenin hacmi yaklaşık olarak 12,5 milyon metreküp olarak
.
42
