İran’ın su kaynakları yönetimi, özellikle Irak ile ilişkilerini de etkilemeye başladı. Resimde, güneybatı İran’da 6 Temmuz’da açılışı yapılan Karun-4 Barajı görülüyor. (Foto: ISNA)
İran’da Su Kaynaklarının Durumu ve Yönetimi
The Status and Management of Water Resources in Iran
Dr. Tuğba Evrim MADEN ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Danışmanı
Abstract
In Iran, besides the unequal distribution of water resources across the whole country, the expansion of cities as a result of immigration, agricultural and industrial developments lead to problems in demands for both domestic water and other usages of water. In addition to this, in Iran, the amount of water per capita dif- fers by basins as a result of the unequal distribution of precipitation and population density. Recently, the problems related to water resources Iran has been going through have attained a level affecting both Iran’s domestic policy and her relations with the neighboring countries.
Son yıllarda yağış oranlarının düşmesi özellikle Ortadoğu gibi yarı kurak-kurak iklimin hakim olduğu bölgelerde yeralan ülkelerde, su kaynak- larında özellikle miktar açısından sorun yaşan- masına neden olmaktadır ve bu durum ülkelerin mevcut su politikalarını da etkilemeye başlamış- tır. Büyük bir coğrafyaya sahip olan İran son dö- nemlerde su kaynakları ile ilgili miktar ve kalite açısından sıkıntıları sıkça yaşamaya başlamıştır.
Ülke coğrafyasında su kaynakları eşit olarak dağılmaması, su kaynakları kötü yönetilmesi, kullanılan suyun bir bölümünün israf edilmesi, yıllar içinde yağış oranları azalması, buharlaşma ve terlemenin yüksek oranlara sahip olması, top- rak ve su kaynaklarının tuzlanması, kum fırtına- ları, yeraltısuyunun yoğun kullanımı ve kirlilik İran’da su kaynakları ile ilgili sorunların neden- lerini oluşturmaktadır.
İran’ın Mevcut Su Durumu
Ortadoğu’nun yarı kurak iklimi etkisi altında olan İran, 1,75 milyon kilometrekare yüzölçümü ile büyük bir coğrafyaya sahiptir. Kuzeyde Erme- nistan, Azerbaycan, Hazar Denizi ve Türkmenis- tan, doğusunda Afganistan ve Pakistan, güne- yinde Umman Denizi, Hürmüz Boğazı ve Basra Körfezi ve batısında Türkiye ve Irak yer almakta- dır. İran yüzölçümünün yüzde 52’si dağlardan ve çöllerden oluşmaktadır1.
İran, dünyanın en kurak bölgelerinde birinde yer almaktadır. Ortalama yıllık yağış oranı 252 mm’dir. Bu rakam dünya yağış ortalamasının üçte biridir. Mevcut iklimsel şartlar içerisinde
bu yağışın 179 mm’si yani yüzde 71’i buharlaş- maktadır. İran’da gerçekleşen ortalama buharlaş- ma oranı yılda 1500 mm ile 2000 mm arasında değişmektedir. Bu rakam dünya ortalamasının 1/3’üdür. Ülkenin kuzey dağlık bölgesinde bu rakam 2000 mm/yıl iken, çöl kesiminde 20mm/
yıl’dır. İran’ın üçte ikisi ortalama yağış miktarının altında yağış almaktadır2.
İran’da mevcut suyun ana kaynağı kar ve yağmur yağışıdır. Yüzde 70 oranında yağmur ve yüzde 30 oranında kar yağışı gerçekleşmektedir. Tahmin edilen yağış ile elde edilen toplam su miktarı 417 milyar metre küptür. Buharlaşma oranının çok yüksek olduğu İran’da bu miktarın yüzde 72’si, 299 milyar metreküpü buharlaşmaktadır. Top- lam suyun, 92 milyar metre küpü yüzey akışa geçerken, 25 milyar metre küp su yeraltına sü- zülmektedir. Elde edilebilir su miktarı 117 mil- yar metre küptür. Buna ek olarak İran’ın sınırla- rı dışından ülkeye akan 13 milyar metreküp su, İran’ın su bütçesine eklenmektedir. Sözkonusu bu sular Afganistan’dan gelen Helmend nehri, Azerbaycan ile sınır oluşturan Aras nehri ve di- ğer küçük derelerdir. İran’da yaklaşık 130 milyar metre küp yenilenebilir su olduğu tahmin edil- mektedir 3. Doğal süreç içerisinde kullanılan su- yun 29 milyar metre küpü tekrar yeraltı ve yü- zeysuyu rezervuarlarına geri dönmektedir. Geri dönem su da su bütçesine eklendiğinde İran’ın elde edilebilir su miktarı 159 milyar metreküp ol- maktadır. Toplam suyun yüze 82’si yenilenebilir, yüzde 18’i ise geri dönen sulardan oluşmaktadır.
İran’dan denize boşalan ve diğer ülkelere akan su miktarı ise 55,9 milyar m3/yıldır. 24,7 milyar m3 debisi ile Karun nehri, Irak’a akmaktadır. Fakat
İran hükümetinin Küçük Zap nehri üzerinde baraj yapma planları ve Al-Wand nehri suları, İran-Irak ilişkilerinde gerginlik yaratmaktadır.
Iraklı çiftçilerin protestolarına neden olan gerginlik, İran’ın daha fazla
su bırakacağını belirtmesi ile şimdilik son bulmuştur.
nedeniyle Irak’a katılan sularda hesaba katılma- maktadır4.
Nüfus artış oranının yüksek olduğu İran’da 2009 yılı nüfusu yaklaşık 73 milyon’dur5. Son 20 yıl- da hızlı nüfus artışı, kırsal ve şehir nüfusunda değişime neden olmuştur. Devrim öncesi kırsal nüfusun, şehir nüfusuna oranı 40/60 iken, gü- nümüzde bu oran tam tersine dönmüştür. 2006 yılına göre nüfusun yüzde 39’u kırsal da yaşa- mını sürerken, yüzde 61’ide şehirlerde ikamet etmektedir. Kentlerde yaşayan nüfus oranı 1986 yılında yüzde 47’dir ve ülkede kırsal kentlere göç oranının yüksekliği dikkat çekmektedir6. Önceki yıllarda sulama amacıyla kullanılan su kaynakları artık şehirlere içme suyu sağlamak amacıyla kul- lanılmaktadır. Nüfus artışı, şehirleşme ve sanayi faaliyetlerinin artması ve tarım alanında gelişme, İran’da su talebinin artmasına neden olmaktadır.
Kayıtlara göre 1963 yılında İran’da tüketilen su miktarı 4,44 milyar metreküp’tür. 1993 yılında bu rakam 83 milyar metreküpken, 2006 yılında 93,36 milyar metreküpe ulaşmıştır7.
Daha öncede belirtildiği gibi İran coğrafyasında su kaynakları, su talebi ve su kıtlığı eşit bir şekilde dağılmamaktadır. İran’da suya ilişkin diğer prob- lemler sulama için yoğun su kullanımı, yeraltı sularının tarım için yoğun kullanımı, su kirliliği, toprakta ve suda meydana gelen tuzlanmadır8. İran’da da su kaynakları dünyadaki genel eğilim gibi en yoğun oranda sulama amacıyla kulla- nılmaktadır. Tüketilen suyun yüzde 92,8’i, 83,5 milyar metreküpü sulama amacıyla kullanılmak- tadır. Tarım alanında kullanılan su, yüzde 50 o- ranında yüzeysularından, yüzde 50 oranında ye- raltısularından temin edilmektedir9. Bangladeş ve Hindistan’a göre alt sıralarda bulunan İran’da tarım amacıyla yeraltısuyu kullanımı, Çin, Pakis- tan, Meksika, Arjantin ve Fas’a göre daha yüksek orandadır. Ülke ekonomisinin en önemli sek- törlerinden biri tarım sektörüdür ve su kaynak- larının kıtlığı tarımın gelişimini sınırlamaktadır.
Gıda üretiminde kendi kendine yeterlilik çabası
kısmı tarımda kullanılmak üzere tahsis etmekte- dir10.
İran’da Su kaynakları Tüketimi Kullanım Alanı Tüketim
(milyar m3) %
Tarım 82,5 93,22
İçme 5,6 6,32
Sanayi 0,03 0,03
Diğer 0,37 0,43
Toplam 88,5 100
İran’da 1,1 milyar metre küp su madencilik ama- cıyla kullanılırken, 5,4 milyar metreküp su şehir ve kırsal yerleşimin ihtiyacı için kullanılmakta- dır. Madencilik alanında kullanılan suyun yüzde 54’ü, evsel alanda kullanılan suyun yüzde 68’i ye- raltısularından temin edilmektedir.
İran’da sulu tarım yapılan alanın büyüklüğü yak- laşık 5.350.000 hektardır. Bu rakam İran’ın yü- zölçümünün yüzde 32,8’ine denk gelmektedir.
Son 25 yılda sulama yapılan alan büyüklüğü iki katına çıkmıştır. Sulamanın verimsiz olduğu be- lirtilen İran’da, tarım amacıyla kullanılan suyun yüzde 75’i israf edilmektedir. İran’da tarımda yüzde 90 oranında geleneksel sulama yöntemleri kullanılmaktadır. Yanlış sulama nedeniyle İran’da yılda yaklaşık 400,000 hektar toprak bozulma sü- recine girmektedir. Toprak bozulması sonucu ülkenin toplam çöl alanına 1 milyon hektar daha eklenmiştir11.
Son 15 yılda, sulama alanları barajlar yapılarak arttırılmaya çalışılmaktadır ama bu çözüm yo- lu etkili olmamaktadır. Barajlar tarafından dü- zenlenen su miktarı yaklaşık 25 milyar metre küp’tür. Bu rakam, tarım için kullanılan yüzey suyunun %28’ine tekabül etmektedir12.
1990-2000 yılları arası 7 büyük baraj yapılması- na ve yeraltısuyu kullanımına rağmen sulanan alan miktarında artma olmamıştır. Tahminlere göre önümüzdeki yıllarda İran’ın artan nüfusunu beslemek için 100 milyon ton gıda üretimi gerek- mektedir. Bu doğrultuda, oluşacak su talebi de 2021 yılında 150 milyar metre küp olarak he-
saplanmıştır. Bu rakam İran’ın potansiyel yenile- nebilir su miktarının % 15 fazlasıdır13.
İran gibi su kaynaklarının az olduğu bölgeler- de, su kıtlığının yanında, su kaynaklarının kötü yönetim nedeniyle de suyun boşa harcandığı gözlenmektedir. Bu doğrultuda yapılan küresel boyutlu çalışmalarda sulama esnasında su kaybı- nın azaltılması ve su kaynaklarının verimli kul- lanılması için sulama yöntemlerinin değişmesi, damla sulama, yağmurlama gibi modern sulama tekniklerinin geliştirilmesi gerektiği belirtilmek- tedir.
İran’da Su Havzaları Yönetimi ve Su Transferi
İran, su kaynakları temel alınarak altı ana havza- ya bölünmüştür. Ana altı havza sırasıyla; kuzey-
de Hazar (Khazar) havzası, batıda Basra körfezi ve Umman Denizi havzası, kuzey batıda Urimiye Gölü havzası, İran’ın merkezinde yer alan Mer- kezi Plato havzası, doğuda Hamun gölü ( Mash- kil Hirmand) havzası ve kuzeydoğu da Kara-kum (Sarakhs) havzasıdır14.
İran’da, su kaynaklarının tüm ülkede eşit şekil- de dağılmamasının yanında, kentlerin göç ne- deniyle büyümesi, tarımda ve sanayide yaşanan gelişmeler, hem içme suyu hem de suyun diğer kullanımlarına ilişkin taleplerinde sıkıntı oluş- masına sebep olmaktadır. Ayrıca, yağış ve nüfus yoğunluğu dağılımının eşit olmaması, kişi başına düşen su miktarı havzadan havzaya farklılık gös- termektedir.
İran’ın Ana Su Havzaları (FAO, 2009)
Çalışması’nda15 o dönemki nüfus baz alınarak kişi başına düşen yenilenebilir su kaynağı yılda 2000 metreküp olarak belirlenmiştir, 2025 yılın için ise bu rakam 1000 metreküp olarak belirlen- miştir. Havzalarda kişi başına düşen yenilenebilir su miktarı ise sırasıyla Hazar havzasında 2265 metreküp, Urimiye havzasınıda 1730 metreküp, İran Körfezi –Umman Denizi havzasında 4545 metreküp, Merkez havzada 1190 metreküp, Har- mun Gölü havzasında 1465 metreküp ve Kara- kum havzasında ise 870 metreküptür.
İran’da yerel ve ulusal su yöneticileri, su sıkıntı- sına dair çözümü su kaynakları yönetiminin ge- leneksel yaklaşımı ile ılıman iklimin hüküm sür- düğü bölgelerden yarı kurak-kurak bölgelere su transferi yaparak bulmuşlardır. İran’da su trans- feri projeleri su sıkıntısını azalmasında faydalı olmaktadır16.
Su transferi yöntemlerinin gerekliliği üç koşul ile belirlenmektedir. Bu koşullar;
1. Bölgesel hidrolojik şartların su kaynaklarının elde edilebilirliğini kısıtlaması,
2. Bölgesel merkezlerin taleplerinin yerel kay- naklarca sağlanamaması ve bunun sonucu kent- sel gelişimin desteklenememesi
3. Su kaynaklarının azalması ve kirliliği nedeniy- le bölge su sağlanım şartlarının iyileştirilmesi ge- rekliliğidir.
Yukarıda da söz edildiği gibi İran, havzalararası yaşanan su dengesizliği ve su ihtiyacını havza- lararası su transferi yaparak çözme yolunu seç- miştir. 1989-2003 yılları arası Beş Yıllık Kalkın- ma Planları dahilinde özellikle Hazar havzası ve Basra Körfezi-Umman Denizi havzası suları, inşa edilen ve edilecek hatlar ile su ihtiyacını kar- şılamak için Merkez havzaya iletilmiştir. Birinci dönemde, 200 km’lik hatlarla 600 milyon metre- küp, ikinci dönemde yaklaşık 400 km’lik hatlar ile 1,200 milyon metreküp ve üçüncü dönemde 400 km’lik hatlar ile 1,800 milyon metre küp su taşınmıştır.
Resimde İran’ın sulama planları görülüyor. Özellikle Küçük Zap üzerindeki baraj planları Irak’ta gelecek günler için endişe yaratıyor.
(Kaynak: FAO Water Reports 34, Irrigation in the Middle East, Region in Figures, AQUASTAT Survey-2008 )
Havzalararası su transferinde Karun ve Dez ne- hirleri önemli yer tutmaktadır. İran’ın en büyük nehri olan Karun nehri, Basra körfezi yakınla- rında Şatt’ül-Arab’a katılmaktadır. Dez nehri ise İran’ın bu ikinci büyük nehridir. Bu iki nehrin su- ları İran’ın merkezinde yer alan nüfus yoğunlu- ğunun, sanayileşmenin en fazla olduğu bölgeler- den biri olan Zayanderud alt havzasına kanallar ve tüneller vasıtasıyla taşınmakta ve 1970 yılında inşa edilmiş olan çok amaçlı Zayanderud bara- jında depolanmaktadır.
Su sıkıntısının yoğun bir şekilde yaşandığı İsfa- han, Yezd, Kerman, Merkez ve Kum eyaletlerini kapsayan Merkez havza için su transferi sürekli olmasa da bir çözüm oluşturmaktadır. Diğer su
transferi projeleri Mazadaran kanal projesi, Za- hedan havzalararası su transferi projeleridir.
İran’ın yaptığı değerlendirmelerde, bu projele- rin kaynak (donor ) havzanın su dengesini boz- madığını ve transfer edilen su miktarının çok küçük bir miktar olduğu ve kaynak havzalarda gelecekte yapılacak projelere bir etkisi olma- dığı belirtilmiştir. Ayrıca, çevresel açıdan bir olumsuz sonuç yaratmadığı, bölgenin sosyo- ekonomik yapısını etkilemediği de belirtilmiştir.
Özellikle içme suyu talebini karşılamak ve su sıkıntısının üstesinden gelebilmek amacıyla sür- dürülen bu projeler, değişen iklim koşulları, nü- fus artışı, kentlerin su ihtiyacı ve artan nüfusun gıda ihtiyacını karşılamak için gereken suyu kar- şılamakta yetersiz kalabilecektir. Yaptığı çalışma- lar ile de su sıkıntısının daha da artacağı öngö- rüsüne sahip olan İran, Afganistan ve Tacikistan ile bir su konseyi kurmuştur. Bu konsey çatısı altında henüz miktarı ve memba belirtilmese de Tacikistan’dan su transferi yapmak üzere bir an- laşma yapmıştır17.
Sonuç
Uzun yıllar gündemde olmayan, kapalı bir çer- çeve çizen İran su kaynakları yönetimi artan su sıkıntısı ve etkisi ile gündemde sıkça yer almaya başlamıştır. İran nüfusunun hızlı artış oranı, ku- raklık, yağış oranlarının düşmesi, son dönemler- de kum fırtınaları ile su ve toprak kaynaklarının tuzlanması, sadece kendi su kaynaklarını yöneti- min değil sınıraşan havzalarda da kıyıdaş olduğu ülkeler ile özellikle Irak ile ilişkilerini de etkile- meye başlamıştır.
İran’ın sınıraşan sularından Aras neh- ri, Türkiye’den doğmakta, Ermenistan ve
Azerbaycan’ı geçtikten sonra İran’a akmaktadır.
Ayrıca Sarısu ve Kotur çayıda Türkiye’den İran’a akan sulardır.
Bir diğer sınıraşan suyu, ülkenin doğusunda yer alan Helmend nehridir. İran, Helmend nehri hav- zasında kıyıdaş olduğu Afganistan ve Tacikistan ile bir su konseyi kurarak işbirliği içine girmiş durumdadır. Tacikistan ile su transferi anlaşması yapan İran su sorununu belli bir oranda çözüm- leme amacındadır. Ayrıca, yerleşimin yoğun ol- duğu Merkez havzaya, Karun nehrinde daha faz- la su transferi yapılması planlanmaktadır.
İran’da yaşanan su sıkıntısı dünyanın üçüncü bü- yük tuz gölü, Ortadoğu’nun da en büyük tuz gölü olan Urimiye gölünün küçülmeye başlaması ile gündemde daha çok yerini almaya başlamıştır.
Urimiye gölünün susuzluk nedeniyle gittikçe kü- çülmeye başlaması büyük bir çevre felaketi ola- rak nitelendirilmekte ve Aral gölü ile aynı sonu paylaşacağından endişe edilmektedir18. Gölün kurtulması için Aras nehrinden beslenilmesi fik- ri İran hükümeti tarafından reddedilmiştir. Son günlerde Doğu ve Batı Azerbaycan eyaletlerinin arasında yer alan gölün kuruması tarım ve tu- rizm sektörünü de etkilemiştir. Ayrıca, bölgede yaşayan nüfusun göç etme olasılığı ile bu durum politik bir boyut da kazanmıştır19. Son gelişmeler ışığında hükümet yetkilileri, İran Urimiye gölü- nün kurtulması için daha önce reddettikleri Aras nehrinden su aktarılması ve göle su enjekte edil- mesi için başka yöntem arayışları içinde oldukla- rını belirtmişlerdir20.
İran hükümeti Küçük Zap nehri üzerinde baraj yapma planlarına ilişkin söylentiler ve İran’dan Irak’a akan Al-Wand nehri sularının kısa bir sürede kesintiye uğraması son altı aydır İran ve Irak’ın ilişkilerinde gergin bir gündem olarak ye-
Tacikistan ile su transferi anlaşması yapan İran, su sorununu belli
bir oranda çözümleme amacındadır. Ayrıca, yerleşimin yoğun oldu-
ğu Merkez havzaya Karun nehrinde daha fazla su transferi yapılması
planlanmaktadır.
İran’ı protesto etmesi ile başlayan gergin süreç, İran’ın Al-Wand nehrinden daha fazla su bıraka- cağını belirtmesi ile şimdilik son bulmuştur. Ö- zellikle Dukan bölgesinde yaşanan su sıkıntısı da İran’ın Küçük Zap üzerinde baraj yapma planları olduğuna dair bilgiler ile Irak’ta gelecek günler için endişe yaratmaktadır.
Uzun yıllardır İran, su kaynak ve talebinin eşit dağılmamış olması nedeniyle ülkenin belirli böl- gelerinde yaşanan su sıkıntısını havzalararası su transferi yaparak çözmeye çalışmıştır. Hızlı nü-
ğunlaşması, gıda güvenliği, yağışların düşmesi, kuraklık gelecek dönemde İran’ın su talebini kar- şılamakta zorlanacağı öngörülmektedir.
İran, su miktarı ve kalite sorununun çözümüne ilişkin olarak tarımda modern sulama teknikle- ri uygulayarak, havzalararası su transferi proje- lerinde geliştirerek, suyu depolamak amacıyla baraj ve rezarvuar yaparak ve doğu komşuları ile işbirliği adımları atarak çözüm bulma çabası içindedir.
O
1 FAO, Irrigaiton in the Middle East Region in Figures, 2008, FAO, Roma, s.185
2 G.Zehtabian, H. Khosravi ve M. Ghodsi, “High Demand in a Land of Water Scarcity:Iran”, G.Scheiner-Madanes, M.F.
Courel (ed.), Water and Sustainability in Arid Regions, Springer, 2010, s.76
3 R. Ardakanian, “Overview of Water Management in Iran”, Water Conservation, Reuse, and Recycling: Procee- dings of an Iranian-American Workshop, Committee on U.S-Iranian Workshop on Water Conservation, Reuse, and Recycling, Office for Central Europe and Eurasia Development, Security, and Cooperation, National Research Council , 2005, s. 22; P. Beaumont, “Water Resource Development in Iran”, The Geographical Journal, Vol.140, no.3, 1974,s.420.
4 FAO, s. 188.
5 http://data.worldbank.org/country/iran-islamic-republic 6 G.Zehtabian, H. Khosravi ve M. Ghodsi, s.76.
7 a.g.e.
8 http://www.petoskeynews.com/health/pnr-irans-largest-lake-slowly-vanishing-20110531,0,1613172.story 9 R. Ardakanian, s.23,
10 G.Zehtabian, H. Khosravi, M.Ghodsi, s. 76 11 G.Zehtabian, H. Khosravi ve M. Ghodsi, s.79.
12 Amin Alizadeh and Abbas Keshavarz, “Status of Agricultureal Water Use in Iran”, Water Conservation, Reuse, and Recycling: Proceedings of an Iranian-American Workshop, Committee on U.S-Iranian Workshop on Water Con- servation, Reuse, and Recycling, Office for Central Europe and Eurasia Development, Security, and Cooperation, National Research Council , 2005, s.94.
13 a.g.e.
14 G. Zehtabian, H. Khosravi ve M. Ghodsi, s.77.
15 National Comprehensive Water Studies
16 Ahmad Abrishamchi and Massoud Tajrishy, Interbasin Water Transfers in Iran, Water Conservation, Reuse, and Recycling: Proceedings of an Iranian-American Workshop, Committee on U.S-Iranian Workshop on Water Con- servation, Reuse, and Recycling, Office for Central Europe and Eurasia Development, Security, and Cooperation, National Research Council , 2005, s.252.
17 http://vestnikkavkaza.net/news/economy/cooperation/2533.html
18 US Azerbaijanis vow saving Lake Urmia‖, 01/09/2011, online at: http://www.news.az/articles/society/43484 19 Last-ditch efforts to save dying Iran lake turn political‖, 03/09/2011, online at: http://www.zawya.com/story.cfm/
sidANA20110903T113808ZGPO61/LastDitch_Efforts_To_Save_Dying_Iran_Lake_Turn_Political
20 “Iran Working Hard to Save Third Largest Saltwater Lake on Earth”, 06/09/2011, online at: http://english.farsnews.
com/newstext.php?nn=9006150036
