59810
Olivelo – İzmir Kent Çeperinde Ekolojik Ortak Yaşam Alanı Fikir Projesi Yarışması
Ekolojik Yaklaşım Raporu
1
Olivelo Ekolojik Yaklaşım
Ekinlerimizi kurtarmanın çok az yolu var ve hepsi biyoçeşitliliğe bağlı.
José Eugenio Gutiérrez1
ZEYTİN DÖNGÜSÜ
Zeytin ölmez ağaç olarak adlandırılmaktadır. Akdeniz ekosisteminin çok değerli bir parçası olan zeytin, hayatına karatavuk kuşunun ağzından düşen çekirdeğin kermes meşesi tarafından korunarak büyümesi ile delice zeytin olarak başlar. Bilindiği gibi delice (oleaster) ya da yabani zeytin ekilmeden kendiliğinden yetişen zeytine denmektedir. Toprağa saçılan onlarca çekirdek arasından hayatta kalabilen en güçlü çekirdek olduğu için iklimsel koşullara oldukça dayanıklı ve güçlüdür. Hastalıklara karşı dirençli olduğu gibi dağda, tohumdan üreyen zeytin ağacı; kazık köklüdür, yerinden kolay sökülmez. Oysa fidandan, dikme olarak yetiştirilen zeytin ağacı, kazık kök yapmaz ve çabuk yıkılır. İşte bu yüzden ölmez ağaç denmiştir kendisine.
Hayatına küçük bir top çalı olarak başlayan delice zeytin kermes meşesi gibi büyük bir çalının içinde büyümeye devam eder. Kermes meşesinin dikenleri Keçinin delice fidanını yemesine engel olur, kısaca keçinin kermes meşesinden pek hoşlandığı söylenemez. İlk başlarda delicenin de dikenli bir yapıda olması sebebiyle kermes meşesinden ayırt edilmesi çok kolay değildir. Bu sistemde olmazsa olmaz bir diğer unsur ise keçilerdir. Keçinin kendisini yemesinden kurtulan delice, boylanarak keçinin iki ayak üstünde durduğu yüksekliği aşmaya çalışır. Delice zeytin boylanmaya, dikenleri ise azalmaya başlar.
Keçinin yardımıyla çevresindeki otlardan kurtulurken aynı zamanda keçinin gübresiyle daha hızlı büyümeye başlar. Zeytin ve keçinin bu karşılıklı ilişkisi bu döngünün devamlılığını sağlayan en temel unsurdur.
ALANIN GENEL TANIMI
Olivelo proje alanı İzmir ili Güzelbahçe ilçesi Yelki Mahallesi sınırları içerisinde toplam 574,700 m2 yüz ölçümüne sahiptir. Proje alanı 39 pafta, 1878 ve 1879 parsel numaraları ile tapuya kayıtlı olup Urla yerleşim merkezinin kuş uçuşu 6600 metre kuzeydoğusunda, İzmir-Çeşme otoyolu Seferihisar kavşağının yaklaşık 3800 metre güneybatısındadır.
Şartname eki olarak verilen “İzmir Yarımada Yaban Hayatı ve Ekolojik Ağlar” raporunda yarışma alanı özelinde, yaban hayatını içeren bir envanter çalışması bulunmadığı belirtilmiştir. Yarışma alanıyla ekolojik bütünlük gösteren Seferihisar İlçesi'nde 2013 yılında yapılmış olan memeli, kuş ve bitki türlerine yönelik araştırma sonuçları bu eksikliği gidermeye yönelik olarak yarışmacılarla paylaşılan raporlar taranmıştır. Çalışmalarda 400’ün üzerinde çiçek, 150’nin üzerinde kuş ve 8’in üzerinde büyük memeli türü tespit edildiği,Doğa Derneği’nin “Seferihisar Doğa Mirası” başlıklı raporunda görülebilir.
1 Jose Eugenio Gutiérrez, Biyolog- Jaén Üniversitesi İspanya
(Kaynak: https://www.oliveoiltimes.com/tr/production/new-olive-growing-models-promote-biodiversity-olive- groves/60105)
2
Yine tarafımıza yarışma şartnamesi eklerinde verilen “Olivelo proje alanı bitki envanteri” Raporuna göre proje alanında 11.720 adet ağaç ve ağaççık formunda bitki varlığı belirlenmiş olduğu ve bunların içerisinde en fazla çeşidi verimli-verimsiz Zeytin, Kızılçam (Pinus brutia) ve Anadolu Meşesi çeşitlerinin oluşturduğu yazmaktadır. Proje alanında bunların dışında belirlenen ağaç ve ağaççıkların ise Abdestbozan, Ahlat, Çitlembik, Hayıt, Keçiboğan, Kermes Meşesi, Laden, Menengiç, Zakkum olduğu belirtilmiştir. Alandaki zeytinlerin; delice zeytine, bölgeye özgü yerli bir ırk olan Erkence çeşidinin aşılanması ile oluştuğu bilinmektedir.
ZEYTİNLİKLER VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK
Tellerle veya yüksek duvarlarla çevrilmeyen ve böylece yaban hayvanlarının da özgürce alanda dolaşabildiği bu alan bir anlamda keçiler için de mera işlevi görecektir. Keçiler dışında koyun, inek gibi evcil otoburların bu alanda bulunması alandaki toprağın gübrelenmesi ve yumuşatılması adına çok önemlidir. Yarışma dokümanlarında verilen hava fotoğraflarında da açıkça görülmektedir ki bu evcil otoburlar orman içinde açıklıklar oluşturarak yangın için güvenli alanlar oluştururlar. Aynı zamanda bu otoburların varlığı ağaçların diplerinin açılmasını dolayısıyla zehirli ot veya kimyasal gübre kullanımının da önüne geçecektir. Hayvancılık ve zeytinciliğin bir arada yapılabilmesi bu kültürlerin nerdeyse sıfır masraf ve girdi ile yapılabilmesini mümkün kılacaktır.
Zeytinlikler aynı zamanda bölgedeki diğer canlılar için de bir yaşam alanıdır. Bu yaşam döngüsünün zarar görmeden devem edebilmesi için bu alanlarda kimyasal zehirlerin, kimyasal gübrelerin kullanılmaması ve aynı zamanda makinelerin alana sokulmaması gerekmektedir. Binlerce yıldır olduğu gibi geleneksel yöntemlerle işlenmesi (sadece hayvan ve insan gücüne bağlı), Keçi ve evcil otobur hayvanların bu alanı mera olarak kullanarak ağaçların altında otlaması, alanının tel örgü benzeri elemanlarla çevrilmemesi, sulanmaması, ağır makineler ile hasat edilmemesi ve bitki-ağaç çeşitliliğinin zarar görmemesi durumunda bu kadim döngü devam edecek ve binlerce yıldır olduğu gibi bu orman da canlılar için bir yaşam olarak kalacaktır. Çünkü zeytinin doğal kökeni, onu binlerce yıldır çevremizdeki diğer doğal türlerle ilişkileriyle, yüksek biyolojik çeşitlilik değerlerine sahip insanlaşmış bir ormana uyum sağlayan iyi adapte edilmiş bir ağaç haline getirir. Bir zeytin merası olarak bu alanda biyolojik çeşitliliği sağlamanın yanında yerel üretim biçimlerini desteklemek ve geleneksel bilginin kuşaklar arası aktarılması fırsatları mevcuttur.
İzmir Yarımadası’ndaki Zeytin Ormanlarından biri olan bu alanda zeytincilik ve hayvancılık dışında arıcılık, aromatik bitki toplayıcılığı gibi kadim diğer üretimler de yapılabilecektir. Bu kadim üretimlerin devamlılığı ise zeytinin kirlilik yaratmayan yöntemlerle işleniyor olması ve zehirli kimyasalların kullanılmaması ile sağlanabilir. Biyolojik çeşitliliğin sağlandığı bu alanda hayıtlara yakın yerlere arıları yerleştirip yıl boyu bal elde edilebilir.
TEMEL YAKLAŞIM
Yarışma alanıyla ekolojik bütünlük gösteren Seferihisar İlçesi gibi bu alanın da iyi korunmuş ve zengin bir doğa alanı olduğu görülmektedir. Doğadaki etçil ve otçul hayvanların yok olması ile bozulan dengenin Seferihisar’da keçicilik faaliyetleri sayesinde yeniden canlandığı ve sürdürülebilir biyoçeşitliliğini oluşturmuş olduğu görülmektedir. Yarışma alanı özelinde yapılan araştırma ve saha gezilerinde keçicilik faaliyetlerinin, proje alanı ile ilişkisinin olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda yarışma için öneri tasarım çözümlerimizdeki temel yaklaşımımız, eşsiz doğal peyzaj özelliklerini ve ekolojik bütünlüğü bozmadan, sürdürebilir biyoçeşitlilik unsurları için yüksek bir hassasiyet göstermek olmuştur.
İzmir Seferihisar'daki Orhanlı Köyü Kültür Doğa Gençlik ve Spor Kulübü Derneği’nin, Küresel Çevre Fonu GEF tarafından fonlanan Küçük Destek Programı (SGP) kapsamında 2016-2018 yılları arasında yaptığı
3
çalışma olan “Ege Zeytin Meralarının Geleceği İçin El Ele” başlıklı projesi ve içeriği oliVelo alanı için geliştirdiğimiz temel yaklaşımların ortaya konmasında referans olarak alınmıştır. Ayrıca İspanya’nın Andalucia bölgesinin üreticilerinin kurduğu “Olive Alive” grubunun yapmış olduğu çalışmalar ve sonuçları da aynı nitelikte yol gösterici olmuştur.
Bu alan Doğa Derneği’nin çalışmaları sonucunda “Kadim Üretim Havzaları” olarak tanımladığı bir yaşam alanıdır. Bu tanıma göre, Kadim Üretim Havzası, Anadolu’nun ve dünyanın farklı bölgelerinde insanların doğayla uyumlu bir şekilde sürdürdüğü biyolojik çeşitliliği destekleyen yaşam alanları olarak tanımlanmıştır. İzmir Yarımadası’ndaki Zeytin Ormanlarından biri olan ve kültürel-doğal miras değeri taşıyan Olivelo alanında kadim zeytin üretimi günümüzde de devam etmektedir.
Alandaki zeytinlerin elle dikilmiş ve sulanarak dikilmiş monokültür üretimin yapıldığı zeytinliklerden farklı olarak; delice zeytin üzerine, bölgeye özgü yerli bir ırk olan Erkence çeşidinin “Deve Aşısı”
(yaklaşık 2m yükseklikten yapılan bir aşılama türü) yöntemi ile aşı yapılarak ıslah edilmiş bir zeytin ormanı olduğu görülmektedir. Zeytin ormanı olarak tanımlanan bu alanda flora elemanlarının yanı sıra fauna türlerinin de yaşadığı görülmektedir. Zeytinler, meşeler, kızılçamlar, orkideler, kekikler, tilkikuyrukları, insanlar, kuşlar, bukalemunlar, çakallar, yüzlerce böcek, rengarenk çiçekler ve birçok canlı bir arada yaşamaktadır.
Monokropping (monokültür), ise diğer ürünler arasında rotasyon olmadan veya aynı toprak polikültüründe birden fazla ürün yetiştirmeksizin, her yıl aynı arazide tek bir ürün yetiştirmenin tarımsal uygulamasıdır.2 Zeytin bahçelerinin monokroplanmasının başlaması ile zeytin ağacı olmayan her şeyin yok edilmesi ve sadece kâr maksimizasyonunu gözeten bir bakış açısı ile mahsullerin yoğunlaştırılması gibi uygumaların yürütüldüğü bilinmektedir. Bunun sonucu olarak giderek artan bir şekilde insektisitlerin çoğalması ve buna bağlı olarak herbisitlerin kullanımı fazlalaşmaktadır. Fakat daha fazla üretim takıntısı, zeytin bahçesini çevresel, ekonomik ve sosyal olarak sürdürülemez bir duruma getirmektedir. Zeytinliklerde biyoçeşitliliği artırmak, bu hastalıkların etkilerini hafifletmenin en iyi yoludur.
ANA HEDEFLER
Amacımız bu durumu tersine çevirerek, biyolojik çeşitliliğini kaybetmeden, zeytinliğin kârlılığını arttırmak ve bu yaklaşımı üreticilere aktararak sürdürülebilir bir üretim modeli geliştirmektir.
Alanın doğal yapısını ve peyzaj bütünlüğünü bozmadan yer ile uyumlu öneriler geliştirmek ana hedef olmuştur. Yapılan saha araştırmalarında alanın çevresinde yer alan kentsel/kırsal fonksiyonların etkileriyle sahip olduğu doğal hayat karakterini kaybetme riski alanda tespit edilen temel tehdittir.
İzmir’deki tarım havzalarının ve bu havzaların yaratmış olduğu ekolojik koridorların önemi günümüzde daha da artmıştır. Olivelo, Deniz- Vadi - Deniz hattında ekolojik yaşamın içerisinde bir bütününün parçası olarak ele alınmıştır. OliVelo’nun bulunduğu coğrafi alan, doğal alanı olarak İzmir Yeşil Ağ sisteminde Birinci Yeşil Kuşak içerisinde yer almaktadır. Bu nedenle OliVelo Doğal Alanı, doğa-esaslı çözüm yaklaşımları ile ele alınmıştır.
Alanın mekansal kurgusunda sağlanması hedeflenen süreklilik fikri ile, insan-doğa diyalektiği açısından var olduğunu iddia ettiğimiz ‘parçalanmışlığı’ ortadan kaldırabilecek düşünsel zemin oluşturmaya yönelik bir çaba içermektedir. Mekansal kurgu, yarışma alanında oluşan boşluğu yeni bir bağlam içinde yeniden tanımlamayı ve boşluğu doldurmak yerine anlamlı kılmayı hedeflemektedir. Boşluğun ontolojik olarak ortadan kalktığı bir mekânda özgün süreklilikler sunabilme fırsatı ortaya çıkmaktadır.
2 https://en.wikipedia.org/wiki/Monocropping
4
İnsan-doğa ilişkisinde hakim politikaların yerel koşullara gore uyarlanması mekansal, toplumsal ve çevresel sorunları daha da büyütmektedir. Bu sürece kontrollü ve bilinçli olarak müdahale edilmelidir.
Doğaya giderek daha çok müdahale eden ve tüketen bir yaklaşım, sorunlu bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım karşısında bir denge unsuru olarak öğrenmeye açık, dinamik ve yenilikçi bir tasarım süreci geliştirmek hedeflenmelidir. Tasarım kullanıcılar eliyle geliştirilen ve sürdürülebilen bir sistem olarak kurgulanmalıdır.
MİMARİ YAKLAŞIM
Bir zeytin ormanının içinde yer alan proje alanı doğal koruma alanı sınırları içinde yer almaktadır.
“Nitelikli Doğal Koruma Alanı” ve “Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım Alanı” olarak iki farklı alan kullanımı tanımı yapılmıştır. Sürdürülebilir Koruma ve Kontrollü Kullanım Alanı proje alanının kuzeydoğu çeperinde yer almaktadır. Kuzey ve Doğu yönlerdeki yaklaşım yollarının proje alanı içerisinde mevcuttaki servis yolları ile bağlanması alan için hem potansiyel hem de yoğun araç trafik geçişine yol açabileceği düşüncesiyle risk olarak değerlendirilmiştir. Yoğun araç trafiğinin alandaki yabanıl hayata ve doğal döngüye zarar vereceği açıktır. Bu sebeple alanın kuzey çeperinden
yaklaşımın ana yaklaşım güzergahı olması planlanmış ve mevcutta bulunan dönüş imkânı sunan servis yolu kullanılmıştır. Ayrıca alana zorunlu haller dışında ve servis ihtiyacı dışında mümkün mertebe aracın girmesi engellenmelidir. Bu sebeple alana bisiklet ve çevre dostu araçlar ile ulaşım
desteklenmiş ve EuroVelo Bisiklet yolları ile yarımada bisiklet rotalarına alanın eklemlenmesi planlanmıştır. Bu sebeplerle alanın taşıma kapasitesi çerçevesinde misafirlerin alana gelme yöntemlerine (bisiklet, lastik tekerlek ve toplu ulaşım) göre OliVelo odağında yer verilmeyen ve Mülkiyeti Güzelbahçe Belediyesine ait olan alanda biriktirme alanları, Organik Pazar, Servis, Bisiklet onarım servisi ve 120 araçlık açık otopark oluşturulmuştur.
Yapılaşma kararları alınırken bölge genelinin ve yapılaşma izni verilen sınırların kapsamlı bir analizi yapılmıştır. Zemindeki flora ve faunanın zarar görmeden devamlılığını sürdürebilmesi önemli bir tasarım parametresi olarak ele alınmıştır. Ayrıca mevcut topoğrafya, güneşlenme açıları ve miktarları, hakim rüzgar yönü gibi kriterler de dikkate alınarak yerleşim kararları verilmiştir. Ayrıca yerleşim kararları verilirken alanın mevcut dokusu, yaban hayatı ve değerleri göz önünde bulundurulmuş ve mümkün olduğunda var olan hayatın döngüsüne ve akışına engel teşkil etmeyecek bir yaklaşım benimsenmiştir. Arazide yapılan tespitler ve verilen dokümanların incelenmesi sonucunda yapıların yerleşeceği bölgede görünür iki adet keçi veya evcil otobur patikası tespit edilmiştir. Yerleşim kararları patikaların farkındalığıyla verilmiş ve bunun yanında öneri programlar ile kesişmeleri ve karşılıklı etkileşim ortaya çıkarılması hedeflenmiştir.
Alandaki mevcut yabanıl ve sürüngen hayatının kesintiye uğramaması ve yapıların ayak izlerinin en az düzeyde tutulması adına yapılar zeminden kopartılmış ve bu da mimarinin yapısal ve mekânsal ana karakterini oluşturmuştur. Bölgeden toplanan kayaların temel taşı olarak kullanılması ve taşıyıcı elemanların bu kayalar üzerine sabitlenmesi ile temel yapma biçimi tariflenmiştir. Bu sayede zemindeki doğal yaşam devamlılığı sağlanmakta, ayrıca doğal hava akışı da engellenmemektedir.
Yapı malzemelerinin seçiminde çevre dostu özelliklere sahip olmaları ve bölgeye mümkün olan en yakın kaynaklardan temin edilmeleri hedeflenmiştir. Taşıyıcı sistem sürdürülebilir kaynaklardan temin edilen ahşap elemanlar ile oluşturulacaktır. Diğer yapısal elemanlarda ise çevresel etkisi düşük olan, geri dönüşümlü ve/veya geri dönüştürülebilir ürünler tercih edilecektir. Alanda kalıcı yapısal
malzemelerin olabildiğince kullanılmamasına çalışılacaktır. Gerek üretim aşamasında gerekse arazideki imalat aşamasında çevresel etkisi son derece yüksek olan beton ve çimento esaslı malzemelerin mümkünse hiç kullanılmaması hedeflenmektedir. Basit bir ifadeyle, araziye beton taşıyıcılarının girmemesi istenmektedir.
5
Özellikle kuşları yanıltabilecek türde malzeme seçimlerinden kaçınılmıştır. Yansıtıcı ve parlak malzemeler tercih edilmek yerine alanın peyzaj ve doğal dokusunun renkleriyle uyum içerisinde olacak renkler tercih edilmiştir.
İstenilen programın yapılabileceği alan mevcut bitki örtüsü ve ağaçlar ile adeta alt alanlara
bölünmüştür. Yapıların mevcut ağaçların tanımladığı boşluklar ile mekânsal ilişkiler kurarak mimarinin çevresi ile ölçekli bir ilişki kurması hedeflenmiştir.
PEYZAJ YAKLAŞIMI
Olivelo yarışması kapsamında çalıştığımız alanın kullanımı ile ilgili, hem yarışma dokümanlarından hem de arazide yerinde yapılan çalışmalar doğrultusunda, alanın ekolojik özelliklerinin üst düzeyde olduğu, insan varlığı ve kullanımının çok yoğun olmadığı fakat hızla buraya doğru ilerlediği gözlemlenmiştir. Bu değerli alanın, değerli ekolojik özelliklerinin korunması peyzaj mimarlığı açısından temel düsturumuz olmuştur. Bu bağlamda alana dışarıdan ne bir tohum ne de bir fidan getirilmesi düşünülmüştür.
Doğal döngünün devam etmesi ve bizlerin bu mevcut döngüyü gözlemleyerek, birer parçası olma fikri hedeflenmiştir. Önerimizin temelinde alandaki yaşamın ekolojik döngüsü devam ederken, biz insanların da bu döngünün içinde hangi kurallar ve aşamalarda yer alacağı tariflenmeye çalışılmıştır. Tüm bunlar gözetilerek alan içindeki hayvanların ve atmosferik şartların oluşturduğu doğal izler yolları, doğal açıklıklar etkinlik alanlarını, doğal bitki örtüsündeki çeşitliliğin yoğun olduğu bölgeler de seyir ve deneyim alanlarını oluşturmuştur.
Doğanın izini takip ederken, yolların kurgusu da bu doğrultuda şekillenmiştir. Bu nedenle alanda kurguladığımız servis yolu ve tüm bağlantı yolları toprak yol olarak kurgulanmıştır.
Servis yolu olarak kurgulanan toprak yol, alandan toplanan taşların yol kenarına dizilmesi ile tariflenmiştir. Taşlar zamanla doğanın içerisinde kaybolarak yarattığı sınır hissi de ortadan kaybolacaktır.
Gözlem ve deneyim alanlarında; mevcut zemindeki yaşamı kesmeyecek, en az müdahale ile alandan elde edilecek ahşap malzemeler kullanılarak havada uçan ahşap deckler ile dinlenme ve seyir mekanları oluşturulmuştur.
Proje alanının her bir noktası bir deneyim alanı niteliğindedir. Bu deneyim alanları yörenin mevcut doğal malzemeleri ile burayı gezen ziyaretçilere küçük sürprizler (iki ağaç arası hamak, devrilmiş kütük oturma birimi, doğayı dinleme alanları, flora ve fauna gözlem noktaları vb.) sunmaktadır
Doğaya en az müdahale fikrimiz doğrultusunda alana su yüzeyi eklenmesi düşünülmemiştir.
Mevcut dere yatakları ve yağmursuyu hatları korunup, bu yatakların ıslak ve kuru dönemlerinin flora ve fauna da yarattığı farklılıkların gözlemlenmesi ve vurgulanması temel yaklaşımımız olmuştur.
Nasıl ki doğada kendiliğinden oluşmuş doğal eşikler dışında sınır yoksa, Olivelo tasarım alanı da flora ve fauna için sınırların olmadığı bir alan olarak hayal edilmiştir.
Biz Olivelo ve bu nitelikteki benzer alanları yönetmek/korumak/kullandırmak gibi kavramların
ötesinde doğanın bir parçası olmanın yöntemini arıyoruz.
6
