ÜRE
Azotlu gübreler içinde azot miktarı en yüksek olan, granül yapılı, beyaz renkli, suda kolay ve çok eriyen bir gübredir. Hem topraktan, hem yapraktan uygulamayla bitkilerin azot ihtiyacını karşılar.
Formülü CO(NH2)2 - %46 N (azot) şeklindedir. Bünyesinde karbon (C) bulunması ve yapısındaki azotun NH2 formunda olması nedeniyle amidli bir gübredir. Suda kolay erimesine rağmen bünyesindeki azot (NH2) bitki kökleri tarafından hemen alınabilir formda değildir. Bünyesindeki azotun yarayışlı hale geçebilmesi için topraktaki üre bakterilerinin enzimatik reaksiyonla üreyi amonyum (NH4) azotu formuna çevirmesi gerekir. Bunun için toprağın sıcaklığı ve topraktaki üre bakterisi miktarı (konsantrasyonu) önemlidir. Bu nedenle üre gübresi yavaş etkili gübre grubuna girmektedir.
Nerelerde kullanılır?
Üre, bitkilerin azot ihtiyacını karşılamak için hemen her tür üründe ve tütün fidelerinin gübrelenmesinde çok yararlıdır. Üre yetersiz verildiğinde bitkinin gelişimi yavaşlar, yapraklar sararır, verim düşer. Üre, bitki gelişiminin bütün evrelerinde kullanılabilme özelliğine sahiptir.
Kullanım şekli
Üre gübresi ekimle beraber veya ekim öncesi taban gübre (toprakaltı) olarak uygulanabildiği gibi, üst gübre olarak da kullanılabilir. Her iki halde de toprak çok kumsul ve milli bünyeye sahipse, aşırı yağışlarla veya hatalı sulamayla üre gübresinin büyük bir kısmı toprağın derinliklerine doğru yıkanır. Bu nedenle bu gibi topraklarda üre formunda azotlu gübre kullanırken sulamaya dikkat etmek gerekir.
Üre gübresi buğday ve arpa gibi bitkilerde üst gübre olarak toprak yüzeyine serpilerek uygulandığında, özellikle kireçli ve pH değeri yüksek olan topraklarda hava sıcaklığına bağlı olarak güneş enerjisiyle hidrolize olur ve %30-40 oranında bir azot kaybı meydana gelebilir. Toprağa karıştırılarak uygulanan üre gübresinde ise azot kaybı daha az yaşanır.
İki besinli (20.20.0 gibi) ve üç besinli (15.15.15 gibi) kompoze gübrelerin yapısında genellikle üre formunda azot bulunmaktadır. Ancak emilimi çok daha hızlı olduğu ve etkisini hemen gösterdiği için yaprak gübrelerindeki azotun üre formunda olması tercih edilir. Bu konuda daha geniş bilgiye web sitesinin “Gübreleme Önerileri” başlığından erişilebilir.
CAN – KALSİYUM AMONYUM NİTRAT
CAN, çeltik hariç tüm bitkilerin gübrelenmesinde en çok kullanılan üst gübresidir. Yapısında %26 azot (N) bulunur. Bunun yarısı amonyum (NH4 ) azotu, diğer yarısı da nitrat (NO3) azotu formundadır.Nitrat azotu bitkilerin hızlı gelişme dönemlerinde ve ürüne yatma dönemlerinde bitki kökleri tarafından hızlı bir şekilde alınır. Amonyum formundaki azotun büyük bir kısmı ise toprak şartlarına bağlı olarak topraktaki azot bakterileri tarafından nitrat (NO3) azotuna çevrilir ve bitkiler azot eksikliği çekmez.
Çeltik hariç tüm kültür bitkilerinin gelişme dönemleri içinde aldıkları toplam azotun %75’i nitrat azotu formundadır. Bu nedenle üst gübre olarak ülkemizde ve dünyada en çok kullanılan azotlu gübrelerin başında Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN) gübresi gelir.
Nerelerde kullanılır?
CAN gübresi, başta buğday ve arpa gibi tahıllar olmak üzere tüm kültür bitkilerinde üst gübre olarak çapada ve sulamada kullanılır. Çeltik tarımında tercih edilmez. Yeteri kadar verilmemesi halinde bitkide gelişme yavaşlar, yapraklar küçük kalır ve soluk ya da sarımtırak yeşil renge döner. Gereğinden fazla verilmesi halinde ise gelişme fazla olur, olgunlaşma gecikir, bitkinin girişi azalır. Nötr reaksiyonlu bir gübre olduğundan her cins toprakta kullanılabilir.
Kullanım şekli
CAN gübresinin toprağa karıştırılarak veya yağışlardan ve sulamadan önce uygulanması halinde üre gübresinde olduğu gibi amonyak (NH3) halinde azot kaybı olmaz. Gübrenin içeriğindeki azot toprak suyunda eridiği (çözündüğü) zaman (+) elektrik yüklü amonyum (NH4) iyonu ve (–) elektrik yüklü nitrat (NO3) iyonu haline gelir. Amonyum iyonları (+) elektrik yüklü olduğu için topraktaki (–) elektrik yüklü kil mineralleri ve diğer kolloidler tarafından tutulur ve sulama suyu ile yıkanmaz. Nitrat iyonları (–) elektrik yüklü olduğu için kil mineralleri ve diğer kolloidler tarafından tam tutulamaz ve bir kısmı özellikle kumlu topraklarda aşırı yağış ya da aşırı sulama ile yıkanarak bitki kök bölgesinden uzaklaşabilir. Bu nedenle CAN gübresi, bitkinin azotlu gübre ihtiyacı, yaşı ve sulama adedine göre birkaç kısma ayrılarak uygulanmalıdır.
CAN gübresiyle ilgili yanlış bilgiler
CAN gübresi toprak pH değerini değiştirmez, nötr karakterli bir gübredir. Toprağa uygulanan CAN gübresi toprak suyunda eriyerek bir adet (+) elektrik yüklü amonyum (NH4) katyonu ile bir adet (–) elektrik yüklü nitrat (NO3) anyonu meydana getirir. (+) ve (–) elektrik yükleri CAN gübresinde eşit sayıda olduğu için toprakta pH değeri değişmez. Bu nedenle yanlış olarak bilinen “Toprağın pH değerini artırır”
ifadesi doğru değildir. CAN gübresinin (veya ticari ismi başka olan %26 azot içerikli amonyum nitrat gübrelerinin) toprağın pH değerini artırdığı varsayımı, nitratın patlama özelliğini azaltmak amacıyla üretim aşamasında ilave edilmesi gereken kireç (CaCO3) ve dolomit kirecinden (CaCO3 + MgCO3) ileri -2 haline gelmesi ve toprağın pH değerini yükseltmesi için 66 ila100 ton suya ve çok uzun zamana ihtiyaç vardır.
Bu nedenle CAN gübresi toprağın pH değerini değiştirmez.
CAN gübresi kullanımında yanlış bilinen bir diğer konu ise CAN gübresinin toprakta kireçleme etkisi yaptığı ve kireç miktarını artırdığıdır. Toprağın işlenen üst tabakası ortalama 20 cm kalınlıkta bir tabakadır. 1 dekarlık alanda 1000 m2 büyüklüğünde bir alan ve 20 cm derinlikte yaklaşık 200 m3’lük bir toprak hacmi söz konusudur. Orta bünyeli bir toprağın yoğunluğu 1,25 kg/litre’dir. 1 dekarlık alanda ve 20 cm kalınlıkta 200 x 1,25 = 250 ton toprak bulunur. Toprak analiz raporunda %2,5 ve daha az kireç bulunması durumunda “az kireçli veya kireçsiz” tanımı kullanılmaktadır. Bu duruma göre bir toprakta 250 x %2,5= 6,25 ton kireç var ise bu toprağa “az kireçli toprak” adı verilmektedir.
1 dekara her yıl 20-40 kg CAN gübresi verildiği düşünülürse, gübrenin içindeki kireç miktarı %25 olduğundan, toprağa 5-10 kg arasında ek kireç verilmiş olur. Bünyesinde 6.250 kg kireç mevcut olduğu halde “kireççe fakir” olarak tanımlanan bir toprak, 5-10 kg kireç eklendiği zaman kireççe zengin hale gelmez. Bu nedenle “CAN gübresi toprağı kireçlendirir” ifadesi tümüyle yanlıştır.
Ayrıca tüm dünyada kültür bitkileri ile bir dekardan her yıl 2-10 kg arasında kalsiyum (Ca) uzaklaşmaktadır. Dekar başına 2-10 kg kalsiyum, 5-20 kg kirecin (CaCO3) ayrışması sonucunda meydana gelir. Dolayısıyla CAN gübresi kullanmakla toprağa ilave edilen kireç veya biraz fazlası topraktan bitkiler tarafından zaten kaldırılmaktadır. Kireç kolay çözünüp (eriyip) kalsiyum (Ca) ve karbonat (CO3) haline gelmiş olsaydı, yüz binlerce yıldır yağan yağış ile toprakta kireç diye bir şey kalmazdı.
CAN gübresi hakkında yanlış bilinen bir diğer konu ise CAN gübresinin tam erimediği ve toprak yüzeyinde kaldığıdır. Daha önce açıklandığı gibi kirecin ve dolomit kirecinin suda kolay erimemesi nedeniyle, toprak yüzeyine uygulanan CAN gübresinin bu katkı maddesi yüzeyde kalır ve beyazlık halinde görülür. Halbuki CAN gübresi NH4NO3 + CaCO3 ve dolomitli olan NH4NO3 + CaMg(CaCO3)2 halindedir. Toprak yüzeyinde görülen şey, CaCO3 veya CaMg(CO3)2’dir. Kireç materyali toprakta
yağışla veya sulama ile kolay erimiş olsaydı toprak daha geçirgen yapılı olur ve bitkinin kök gelişmesi daha kolay olurdu. Çünkü kalsiyum, toprağın fiziksel özelliğini düzelten bir elementtir.
CAN gübresi ve dolomitli amonyum nitrat gübresi için yanlış bilinenler düzeltilip, toprak analizine dayalı olarak bitkinin ihtiyacı olan azotu üst gübrelemede CAN halinde veya amonyum nitrat halinde vermek gerekir. Unutulmamalıdır ki bitki besini olarak azot, verim üzerinde en etkili elementtir. Azotun en iyi verilme yolu ise CAN ve Amonyum Nitrat gübreleridir.
AMONYUM NİTRAT
Amonyum Nitrat gübresi, azotu iki ayrı formda ihtiva eden, granül yapıda, suda erime oranı yüksek bir gübredir. Bünyesindeki %33 oranındaki azot (N) hem amonyum (NH4), hem de nitrat (NO3) formundadır. Amonyum Nitrat gübresi toprağa verildiğinde toprak suyunda hızla eriyerek (çözünerek) (+) elektrik yüklü amonyum ve (–) yüklü nitrat iyonları haline gelir. Bitkiler her iki formdaki azotu kılcal kökleri ile bünyelerine alırlar. Amonyum Nitrat gübresi suda eridiği zaman eşit adette (+) ve (–) yüke sahip olduğu için nötr karakterli bir gübredir. Bu nedenle toprağın pH değerini artırmaz.
Nerelerde kullanılır?
Amonyum Nitrat gübresi çeltik tarımı hariç, tüm tarla bitkilerinde, yazlık ve kışlık sebzelerde, zeytin, bağ ve tüm meyve ağaçlarında bitkilerin gelişme dönemlerine göre 2 ila 5 kez uygulanabilir. Örtüaltı (sera) yetiştiriciliğinde ise damla sulamaya uygun Amonyum Nitrat gübresi sulama programına göre yeterli miktarda uygulanmalıdır. Her iki tip Amonyum Nitrat’ta da eşit miktarda bulunan azot, bitki kökleri ile hızla alınarak ürün miktarının ve kalitesinin artmasını sağlar. Dekara ve ağaç başına verilecek Amonyum Nitrat miktarı toprak analizine göre veya uzmana danışılarak uygulanmalıdır.
Kullanım şekli
Amonyum Nitrat gübresinin iki tipi mevcuttur. Bunların birincisi, tarla bitkilerine doğrudan üst gübre olarak topraktan uygulanır. Buğday ve arpada serpme yoluyla, çapalama ve sulama yapılan bitkilerde ise çapa ile toprağa karıştırılarak sulama öncesinde verilir. Gübrenin bu tipi sistemde tıkanmalar meydana getireceğinden kesinlikle damla sulama sisteminde kullanılmamalıdır. İkinci tip Amonyum Nitrat gübresi ise damla sulama sistemine uygundur. Her iki tipin de etkili madde oranı ve kimyasal yapısı aynı olmakla birlikte, rutubet almasını önlemek için kullanılan katkı ve kaplama maddeleri farklıdır. Bu nedenle damla sulamaya uygun tip isteniyorsa bayiye mutlaka belirtilmelidir.
Topraktan uygulamalarda özellikle buğday ve arpa gibi bitkilerde Amonyum Nitrat gübresi toprağa karıştırılamadığı için toprak yüzeyinde kalır. Sabah çiği ve hafif yağış ile kolay eriyerek azotun tamamı toprak içine geçer ve azot kaybı meydana gelmez. Çok kumsul ve fazla su tutmayan hafif bünyeli topraklarda ise çok aşırı yağışlarla Amonyum Nitrat gübresinin nitratında bir yıkanma meydana gelebilir. Bu gibi durumlarda gübrelemeyi aşırı yağışlardan sonra veya diğer tarla bitkilerinde olduğu gibi kardeşlenme başlangıcında, kardeşlenme sonunda ve sapa kalkma döneminde olmak üzere 2-3 kısımda vermek gerekir. Buğdayda üst gübrelemenin 2-3 defada verilmesi kaliteyi artırır. Çapalama ve sulama yapılan bitkilerde çapa ile toprağa karıştırılan ve sulama öncesi uygulanan Amonyum Nitrat gübrelerinde bir kayıp meydana gelmez. Bu gübre istenirse eritilerek yağmurlama sistemi ile de uygulanabilir.
AMONYUM SÜLFAT
%21 Azot (N) %24 Kükürt (S)
Amonyum Sülfat gübresi, amonyum (NH4) formunda %21 oranında azot (N) ve bitkilerin alabileceği sülfat (SO4) formunda %24 oranında kükürt (S) içeren bir gübredir. Kristal yapısı şekere benzediği için çiftçiler arasında “şeker gübre” olarak da bilinir. Bünyesinde bulunan sülfat formundaki kükürt, bitkilerin ihtiyacını tamamen karşılayacak durumdadır. Tüm taban (ekim öncesi kullanılan) gübrelerde olduğu gibi azotu amonyum (NH4) formunda olduğu için bitkinin fosfor alınımını artırır.
Nerelerde kullanılır?
Amonyum Sülfat gübresi, başta çeltik olmak üzere önce soğan, sarımsak, brokoli, karnabahar, lahana, kanola, aspir, haşhaş, turp ve havuç gibi kükürdü seven bitkiler ile soya, yerfıstığı ve ayçiçeği gibi yağ bitkilerinde ekim öncesinde, ekimle beraber, çapada ve sulama öncesinde emniyetle kullanılır. Zeytin ve bağ dahil tüm meyve ağaçlarında (elma, armut ve ayva hariç) ve sebzelerde üst gübre olarak uygulanır. Çeltik tarımında kullanılan azotlu gübrenin tamamına yakını Amonyum Sülfat gübresi ile karşılanır.
Kullanım şekli
Amonyum Sülfat gübresi uzun dönemde asit karakterli bir gübredir. İçeriğindeki amonyum (NH4) formundaki azot toprakta bakteriler tarafından enzimatik reaksiyonla nitrata (NO3) çevrildiğinde, toprağa geçen amonyumdaki hidrojen (H) toprakta zamanla pH değerinin azalmasına neden olabilir.
Bu nedenle asit toprak özelliğine sahip yerlerde kullanılmamalıdır. Kullanılması durumunda kireçleme yapmak gerekebilir.
Amonyum Sülfat gübresi şeker kristali iriliğinde olduğundan granül gübrelerle karıştırılarak gübreleme aleti ile verilemez. Magnezyum noksanlığı gösteren topraklarda, çok asit (pH 6 veya daha az) topraklarda ve çay tarımında kullanılmamalıdır. Damla sulama sistemi ile kullanılmaya elverişli olduğu halde, suda çözündüğü (eridiği) zaman elektrik geçirgenliği (EC) en yüksek gübre olduğu için besin eriğinin oransal tuzluluk endeksini artırır.
DAP – DİAMONYUM FOSFAT
DAP (Diamonyum Fosfat) gübresi iki besinli bir gübredir. Bünyesinde %18 azot (N) ve %46 fosfor (P) bulunur. İçeriğindeki azot, amonyum (NH4) formunda olduğu için özellikle bitkilerin ilk gelişme dönemlerinde etkilidir. Yapısındaki azot miktarı taban (toprakaltı) gübresi olarak kullanıldığında bitkinin tüm ihtiyacını karşılamayabilir. Bunun için DAP kullanımında üst gübrelemede bitkinin diğer azotlu gübrelerle desteklenmesi gerekir. Azotu amonyum (NH4) formunda olduğu için toprakta tutulur.
Aşırı yağış veya aşırı sulama durumunda topraktan yıkanma ile azot kaybı olmaz.
Nerelerde kullanılır?
DAP gübresi tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de fosforlu gübre olarak kullanılmaktadır. Bitki besini olarak fosfor, bitkinin ilk gelişme dönemlerinde kök gelişmesi için elzemdir ve enerji metabolizmasında fosfora çok ihtiyaç vardır. Yeterli miktarda veya uygun derinliğe uygulanmaması durumunda bitkide fosfor noksanlığı görülür; verimde ve kalitede büyük düşüşler olur. Bu konuda web sayfasının
“Gübreleme Önerileri” başlığı altından daha geniş bilgiye ulaşılabilir.
Kullanım şekli
DAP gübresinin özellikle pH değeri 7,5’in üzerinde olan kireçli topraklardaki etkisi Triple Süperfosfat’a oranla daha fazladır. DAP gübresinin bünyesindeki fosforun bir kısmı –diğer fosforlu gübrelerde olduğu
gibi– kireçli toprakta bol miktarda bulunan kalsiyum (Ca) ile birleşerek bitkiler tarafından alınamaz forma dönüşmektedir. Ancak topraktaki bazı fizikokimyasal süreçler sonucu tekrar yarayışlı forma dönüşebilir. Bu nedenle tüm fosforlu gübrelerin ve DAP gübresinin serpme yöntemi yerine gübreleme ekipmanları kullanılarak bant (çizi) yöntemi ile uygulanması daha yararlıdır.
DAP gübresi diğer kompoze gübreler gibi ekim öncesi veya ekimle birlikte uygulanmalı ve bitkinin kılcal kök derinliği dikkate alınarak toprağa karıştırılmalıdır. Tohum çimlendikten (çıkıştan) sonra uygulanması halinde etkisi görülmez. Bunun nedeni ise fosforun toprakta tutulması ve toprağın derinliklerine doğru hareket edememesidir. Fosfor yağışlarla senede 5-6 cm kadar derinliğe inebilir. Bu nedenle DAP uygulaması ekim derinliğinin 5-6 cm altına yapılmalıdır.
