ÖLÜYE KUR‘AN OKUMA KONUSUNDA HADISLER VE MEZHEB GÖRÜŞLERİ
Ölmüşlerin arkasından Yâsîn sûresini okumak Kur’ân’a ve Kur’ân merkezli sünnete kesinlikle zıt olan çirkin bid’atlerden bir tanesidir. Bu bid’at, Asr-ı Saadet ve Hulefa-i Râşidîn döneminde yoktu. Sonraki dönemlerde ortaya çıkmıştır. Yâsîn sûresinde ölülere hitap yoktur. Ölüye Yâsîn okunması konusunda sahih bir tane bile hadis yoktur. İlgili hadisdeki “Ölüleriniz” kelimesini Hanefîler’in dışında Şafiîler “Ölmek üzere olanlar” diye açıklamışlardır. Hanefîler dışında üç mezhebin görüşlerine bakıldığında ölülere Kur’ân okunmayacağı açıkça görülecektir.
Selef âlimleri hayra çok düşkün olmalarına rağmen kimse Kur’ân okumakla ilgili bir şey
nakletmemiştir. Resûlüllah da onlara bunu anlatmamıştır. Onları duâya, istiğfara, sadakaya, hac ve oruca teşvik etmiştir. Kur’ân okumanın sevabı da ölülere ulaşacak olsaydı Resûlüllah bunu onlara anlatır, onlar da böyle yaparlardı. Kişi ölünce ameli kesilir. Kur’ân diriler için kanundur, ölüler için değildir. Peygamberimiz kaç ölüye Kur’ân okumuştur, hangi âyette okuyun
denilmektedir? “Bilsin ki insan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur.” (Necm: 39) ÖLÜLERE KUR‘AN OKUNUR DİYENLERİN GÖRÜŞLERİ:
Kur’ân-ı Kerîm, Müslümanlara bir öğüt, şifâ, rahmet ve kılavuz olarak indirilmiştir. İster anlayarak okunsun, isterse anlamadan okunsun okunan her harfin karşılığında on ecir verileceğini ve Kur’ân okumanın başlı başına bir ibadet olduğunu bizzat Hz. Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) ifâde etmiştir. Kendisi rahmet ve şifâ okunması da sevap olan Kur’ân, ölülere de rahmet ve şifâ olması için okunabilir mi? Ölülere Kur’ân okunabileceğine ya da okunan Kur’ân’ın sevabının onlara bağışlanabileceğine dair Hz. Peygamber’den (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) veya sahâbeden (Radıyallahu Anhüm) sözlü olsun, fiili olsun, herhangi bir nakil mevcut mudur? Yoksa bazılarının dediği gibi tamamen hurafe ve bâtıl inanç mıdır? İşte bütün bu soruların cevabını bu satırlardan itibaren ele alarak inceleyeceğiz.
Ölülere Kur’ân Okuma İle İlgili Sahâbe Fetvaları:
İmâm Suyûtî, el-Câmî adlı eserinde Hallâl’in şöyle bir rivâyette bulunduğunu belirtmektedir.
ﻦآرﻘﻠا ﻪﻟ ﻦؤرﻘﻴﻓ ﻪرﺒﻗ ﻰﻠا ﺎوﻔﻠﺘﺨا ﺖﻴﻤﻠا ﻢﻬﻟ ﺖاﻣ ﺎذا ﺮاﺼﻨاﻠا ﺖﻨاﻛ :ﻞاﻗ ﻰﺒﻌﺸﻠا ﻦﻋ Tabiîn’den İmâm Şâbî (109/727): “Medineliler, içlerinde birisi öldüğü zaman, sık sık onun
kabrini ziyaret ederler ve onun için Kur’ân okurlardı.”[2] demiştir. Suyûtî bu haber için herhangi bir isnad vermemiştir.
Hanbelî âlimlerinden Ebû Bekr el-Hallâl, el-Câmî lî ulûmi’l-Müsned min mesâili Ahmed b.
Hanbel ya da es-Sünen adlı yirmi cildi bulduğu söylenen eserine İbn Hanbel’in tüm fetvalarını imkanları nisbetinde bir araya getirmiş [3] ve hadis fetvâsı kitabı niteliğindeki bu eserinde Suyûtî’nin bildirdiğine göre, söz konusu haberi rivâyet etmiştir. Sözün sahibi olan Şa’bî için onu tanıyanlar: “Zamanın en büyük sikâ, fakîh, ve muhaddisidir. İbn Abbâs kendi zamanında ne ise Şa’bî de aynı konumdadır” diyerek beşyüz kadar sahâbeyi gören Şa’bî’yi övmüşlerdir.
Fakat Şa’bî ile hadisi tahric eden Hallâl arasında dört tabakanın olması ve mevcut kaynaklarda bu aradaki râvilerin belirsizliği yüzünden söz konusu hadisin isnadı hakkında bir yargıya varmak mümkün değildir.
Diğer taraftan Şa’bî’nin bu sözünü, benzer lafızlarla İbn Ebî Şeybe de rivâyet etmiştir. Buna göre Şa’bî şöyle demiştir:
ﺔرﻘﺒﻠا ﺔروﺴﺑ ﺖﻴﻤﻠا ﺪﻨﻋ ﻦؤرﻘﻳ ﺮاﺼﻨاﻠا ﺖﻨاﻛ
“Medineliler, ölünün yanında Bakara sûresini okurlardı.” [4]
Bu haberin isnadında Hafs b. Ğıyas ve Mücâlid b. Sa’d vardır ki, bunlardan birincisi sikâ, [5]
ikincisi ise makbûldür. [6] İbn Adiy, Mücâlid’in Şa’bî tarikıyla yaptığı rivâyetlerin sâlih olduğunu söylemiştir. Bu isnadla haber hasendir. Dolayısıyla Hallâl’ın yaptığı rivâyetin aslının olduğu ortaya çıkmaktadır.
Abdulhak el-İşbîlî (v.582/1186), İmâm Kurtubî (v.671/1273), Tîbî (v.743/1342), Münâvî
(v.1031/1622) ve Abdurrahmân el-Bennâ (v.1378/1958) gibi muhaddisler, hadisin hem ölmek üzere olanlara hem de rûhunu teslim etmiş olan ölülere ihtimalli olduğunu söylemişlerdir.
[7]İmâm Nevevî (v.676/1277) ise, muhtadarın yanında Kur’ân okumanın müstehap olduğunu söylerken, bu hadisi zikretmektedir.[8] Şafiî fakihlerinden Muhibbu’t-Taberî (v.694/1295) ve İbn Rifât’ın (v.710/1310), hadiste kastedilenin ölmüş bulunanlar olduğu ve hadisin muhtadara hamledilmesinin hiçbir dayanağının olmadığı şeklindeki görüşlerine İbn Hacer de (v.852/1448) katılmıştır.[9] San’ânî (v.1186/1772) ise, bu yöndeki diğer rivâyetlerle birlikte değerlendirildiği vakit, hadisin muhtadara(ölmek üzere olan kişi) hamlinin daha doğru olduğu kanaatindedir.
Şevkânî de (v.1250/1834) Muhibbü’t-Taberî ve İbn Rif’at gibi düşünerek hadisteki lafzın ölüler hakkında nass olduğunu, bu lafzın ölmek üzere olanlara taşınmasının ise mecaza girdiğini ve hakikati terk edip mecaza gitmenin bir karineye ihtiyaç duyduğunu söyleyerek hadisten anlaşılması gerekenin hakikat olduğunu ifâde etmiştir.[10]
Bütün tartışmalardan anlaşılan odur ki, hadis hem ölmek üzere olanlara, hem de ölmüş olanlara hamledilebilir. Bunların içerisinden seçilebilecek en güzel kanaat ise Münâvî’nin
olanları üzere ölmek hem ,hadis bu deyişle başka Bir [11] .kanaatidir şeklindeki ﻊﻤﺠﻠا :ﻰﻠواﻠا hem de ölüleri içerisine almaktadır.
Hz. Peygamber’den (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) sözlü olarak varid olan ikinci hadis ise İbn Ömer’in (Radıyallahu Anh): “İçinizden birisi öldüğü zaman onu durdurmayın. Onu kabre
koymakta acele ediniz. Sonra da ölünün kabrinin başucunda Fâtiha sûresini, ayak ucunda da Bakara sûresinin sonunu içinizden birisi okusun” [12] hadisidir. Hem merfû’ hem de mevkûf olarak rivâyet edilen bu hadisin isnadı da zayıftır.
Fakat Taberânî’nin rivâyetindeki Leclâc (Radıyallahu Anh) hadisi, İbn Ömer’in (Radıyallahu Anh), bu merfû’ hadisini güçlendirmektedir. Her iki rivâyetin hem merfû’ hem de mevkûf olarak nakledilmiş olması, herhangi bir ızdırab meydana getirmez. Zira hadisin sahâbî râvileri bir defasında Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) sözünü aktarmış ve başka bir keresinde de Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) o hadisinin aynısıyla, kendileri fetvâ vermiş olabilirler.
Diğer taraftan söz konusu hadislerin konusu, ictihad ve rey sahasının dışında tamamen nakille bilinebilinen, bir alana aittir. Bu yönde bir fetvâyı sahâbenin, sırf kendi görüşüne dayanarak vermesi düşünülemez. Dolayısıyla hadisin mevkûf olan varyantı da hükmen merfû’dur.
İbn Ömer (Radıyallahu Anh) ve Leclâc’ın (Radıyallahu Anh), cenazeyi kabre koyduktan sonra Kur’ân okumanın müstehap olduğunu söylemeleri ve bunu bizzat vasiyet etmeleri, kabirde Kur’ân okumanın bir sahâbe uygulaması olduğunu göstermesi açısından oldukça önemlidir.
Ayrıca İmâm Şa’bî’nin, “Medineliler, ölülerinin yanında Bakara sûresini okurlardı.” Şeklindeki rivâyeti ve bu haberdeki el-Meyyit lafzını açıklar mahiyetteki “Bir cenazeleri vuku’ bulduğu vakit Medineliler, onun kabrini sık sık ziyaret ederler ve onun için Kur’ân okurlardı” rivâyeti, ölülere Kur’ân okuma uygulamasının asr-ı saadette varolduğunu güçlendirmektedir.
Sonuç olarak ölülere Kur’ân okunabileceğini gösteren pek çok merfû’ hadisten, istidlale elverişli olan iki hadisi açıkladık. Bunların dışında ölülere Kur’ân okumanın bir sahâbe uygulaması olduğunu gösteren rivâyetler de vardır. Tahricini yaptığımız sahâbe fetvâları ve tabiînin sahâbe
hakkındaki gözlemleri bunu göstermektedir. Dolayısıyla hadis açısından konu yeni değildir.
Yani ölülere Kur’ân okuma uygulamasının, sonradan ortaya çıkmış bir bid’at olarak değerlendirilemeyeceğini düşünüyoruz.
Ölülere Kur’ân Okuma İle İlgili Âlimlerin Görüşü
Başta mezhep imâmları olmak üzere, fakihler de konu hakkında değişik görüşler ileri
sürmüşlerdir. Bu görüşlerin bilinmesi, konunun daha iyi anlaşılmasına ve aydınlanmasına katkı sağlayacağını umuyoruz.
Hanefîler, kabirde olsun başka mekânlarda olsun ölülere Kur’ân okumanın câiz olduğunu ve okunan Kur’ân’ın sevâbının bağışlanması durumunda bunun ölüye ulaşacağını söylemişlerdir.
[13] Hanefî fıkıh kitaplarının hemen hemen tamamında konuya ilişkin şu metin yer almaktadır.
“Kişi, namaz, oruç, zekât, hac ve Kur’ân okumak gibi bir ameli yapar da sevâbını başkasına bağışlarsa – bunu hangi niyetle yaparsa yapsın – bu yapılan bağış yerine ulaşır ve kendisine bağış yapılan kimse bundan yararlanır. Ölü veya diri olması da fark etmez. [14] Delil olarak ise Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) ümmeti adına kurban kesmesini, ölülere Yâsîn okunabileceğini gösteren, ölü adına hac ve sadakanın faydalı olacağını bildiren ve kabirlerde Yâsîn ile İhlâs’ın okunabileceğini gösteren hadisleri almışlardır. [15] Muhaddis ve fakîh
Aynî’den (v.855/1451) İbn Âbidîn’e (v.1252/1836) kadar hemen hemen bütün Hanefî fakihleri buna dahildir.
Hanefîler arasında bu konuda menfî düşünen bir fakîh yoktur. Mütekaddimûn da müteahhirûn da aynı şeyi söylemişlerdir. Hanefî âlimleri, ehl-i sünnetin de; kişinin namaz, oruç, sadaka, hac, Kur’ân okuma gibi sâlih amelleri yaptıktan sonra bunların sevâbının ölülere bağışlaması
durumunda bunun ölüye ulaşacağı ve onun istifâde edeceği şeklindeki Hanefî görüşünde olduğunu ileri sürmüşlerdir. [16]
Hanbelîler de Hanefîler gibi düşünerek, ölülere Kur’ân okunmasını câiz görmüşlerdir. Ahmed b.
Hanbel, kabirlerde Kur’ân okunmasının bid’at olduğunu söylemiş, daha sonra ise bu fetvâsından dönmüştür. [17] Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Kudâme el-Cevherî ile birlikte bir cenazeye katılmış ve tam mezarlıktan ayrılacakları esnada kör bir adam kabrin başında Kur’ân okumaya başlayınca İbn Hanbel: “Ey falan! Kabirde Kur’ân okumak bid’attır.” diyerek kırâata engel olmuştur. Bunun üzerine Muhammed b. Kudâme İbn Hanbel’den, Mübeşşir b. İsmâîl el-Halebî hakkındaki düşüncesini ve ondan hadis alıp almadığını sormuş, O da söz konusu şahsın sikâ olduğunu ve kendisinden rivâyette bulunduğunu ifâde etmiştir. Bunun üzerine Muhammed, Leclâc (Radıyallahu Anh) hadisin Mübeşşir b. İsmail’in kendisine rivâyet ettiğini söylemiştir.
Bunu duyan İbn Hanbel, kabirde Kur’ân okumanın bid’at olduğunu söylediği adamın
çağrılmasını ve kırâatına devam etmesini istemiştir. [18] Yine Ahmed b. Hanbel’in şöyle dediği nakledilmektedir:
ﻪاﻟ ﻪﻠﻀﻓ ﻦا ﻢﻬﻠﻠا ﻞﻗ ﻢﺛ (ﺪﺤا ﻪﻠﻠا ﻮﻫ ﻞﻗ) ﺮارﻣ ﺚاﻠﺛ ﻰﺴرﻜﻠا ﺔﻴآ ﺎؤرﻘا ﺮﺒاﻘﻤﻠا ﻢﺘﻠﺨد ﺎذا
”ﺮﺒاﻘﻤﻠا
Kabristana girdiğinizde Âyetülkürsî ve üç defa İhlâs sûresini okuyarak şöyle duâ edin: Allah’ım!
Onun ecrini şu kabir halkına ulaştır.” [19] başka bir rivâyette ise, “…Fâtiha sûresini, Muâvizeteyn ve İhlâs sûrelerini okuyunuz. Sonra da bunu kabir halkına bağışlayınız. Çünkü o ölülere ulaşır.”
[20] buyurmuştur. Hanbelî mezhebinin önde gelen fakihlerinden İbn Kudâme (v.630/1223), İbn Kudâme el-Makdisî (v.682/1283) ve İbn Teymiyye (v.728/1327), İbn Hanbel’in bu görüşünün daha meşhur olduğunu söyleyerek tercihte bulunmuşlardır. [21]
Bu konuda Hanbelîler de Hanefîler gibi çerçeveyi geniş tutarak, “ne tür ibâdet olursa olsun kişi yaptığı ibâdetin sevâbını ölülere bağışlarsa Allah’ın izniyle ölü bundan yararlanır.” [22]
demişlerdir. İbn Teymiyye ise, mâlî ibadetlerin sevabının ölülere ulaşması noktasında ehl-i sünnet ve’l-cemaat arasında hiçbir aykırı görüşün olmadığını, namaz, oruç ve Kur’ân okuyarak sevaplarının bağışlanması durumunda bunların ölülere ulaşıp ulaşmadığında ise
tartışmaların olduğunu ve doğrusunun bu tür ibadetlerin sevaplarının da ölülere ulaşması, olduğunu söylemiş ve birinci bölümde incelediğimiz hadisleri de delil olarak göstermiştir.
istiğfarın ve duâ ,etme âzâd köle ,sadaka ,ise hakkında âyeti ﻰﻌﺳ ﺎﻣ ﺎﻠا ﻦاﺴﻨاﻠﻟ ﺲﻴﻟ ﻦاو[23]
ölülere fayda sağlamasının mütevâtir sünnetle ve ümmetin icmâ’ıyla sabit olduğunu, dolayısıyla âyetin anlamının “faydası yoktur” şeklinde değil “kişi ancak kendi yaptıklarına sahip olur”
şeklinde anlaşılması gerektiğini söyleyerek şöyle bitirmektedir konuyu “sadaka ve duânın ölülere ulaştığı gibi akraba olsun olmasın kişinin yaptığı her türlü amelin sevâbı da ölüye ulaşır ve ölü bundan faydalanır. Üzerine kılınan cenaze namazından bile.” [24]
Mâlikîler ise, duânın dışındaki bedeni ibadetlerin ölüye ulaşmayacağını söylemişlerdir. Onlara göre muhtadarın yanında Kur’ân okunabilir ama gerek defin sırasında gerekse değinden sonra ölülere Kur’ân okunmaz. Zira okunacağına dair seleften herhangi bir fetvâ nakledilmemiştir.[25]
Fakat Abdulhak el-İşbîlî (v.581/1185)[26] ve Kurtubî (v.681/1282)[27] gibi müteahhir Mâlikî âlimleri özellikle de Endülüs fukahâsı, ölülere Kur’ân okunabileceğini ve ölülerin bundan yararlanacağını söylemişlerdir. İmâm Kurtubî, ölülerin durumu ve ahrete müteallik işlerle ilgili yazdığı kitabında bu konuya geniş yer vermiş ve sonuç olarak; “Ölülere okunan Kur’ân’ın hem sevabı hem de ölülerin o kırâati dinlemelerinin ecri onlara ulaşır. Kur’ân okunduktan sonra bağışlanan sevap da ulaşır. Çünkü Kur’ân bir duâ, istiğfar, yakarma ve istirhâmdır.” [28] diyerek kanaatini ifâde etmiştir.
Şâfiîler ise, zekât ve oruç fidyesi gibi ölü namına yapılan ibadetlerin ölüye fayda vereceği, ama Kur’ân okumak ve namaz kılmak gibi bedenî ibadetlerin sevabının ölüye ulaşmayacağı
kanaatindedirler. [29] Fakat İbn Abdüsselâm (v.660/1261) dışında hicrî altıncı asırdan itibaren, Şâfiî fukahâsı da Hanefîlerin görüşünü benimsemiş ve ölülere Kur’ân okunabileceğini
söylemişlerdir.
İmâm Gazâlî (v.505/1111), bu bölümde verdiğimiz hadislerden başka birtakım rüyalara ve İslâm bilginlerinin sözlerine de yer vererek kabirdeki ölülere Kur’ân okumakta hiçbir sakıncanın olmadığını ve kırâatın sevabının ölülere ulaşacağını ifâde etmiştir. [30]
Gazâlî’den İbnü’s-Salâh (643/1245), [31] Nevevî (676/1277)[32], Muhibbu’t-Taberî (694/1295), İbnü’r-Rifat (710/1310), İbn Hacer (852/1448), Suyûtî (911/1505) ve Şirbînî’nin de (977/1570) içinde bulunduğu müteahhir Şâfiî ulemasının tamamına yakını, ölülere Kur’ân okunabileceğini kabul etmişlerdir. Hatta İmâm Nevevî, “Ashabımız şöyle dedi: Mezarlığı ziyaret eden kimsenin öncelikle kabirlere selâm vermesi, sonra da hem ziyaret ettiği kimselere hem de bütün Müslümanlara duâ etmesi ve Kur’ân’dan kolayına gelen yerleri okuduktan sonra ölülere duâ etmesi müstehaptır.” dedikten sonra, bu görüşün bizzat İmâm Şâfiî’nin ve Şâfiî ulemâsının görüşü olduğunu kesin bir dille belirtmiştir. [33]
El-Ezkâr’ında ise, İmâm Şâfiî ve arkadaşlarının, “Ziyaretçilerin, kabirde Kur’ân’dan bir bölüm okumaları müstehaptır. Şâyet Kur’ân’ın tamamını okurlarsa/hatim yaparlarsa daha güzel olur”
[34] dediklerini naklederek bilinenin aksine, Şafiî’nin görüşünün müsbet yönde olduğunu ifâde etmiştir. Kendinden önceki âlimlerin konuyla ilgili görüşlerini değerlendirdikten sonra kendi kanaatini ortaya koyan Şirbînî de, insanların uygulamasının bu yönde olduğunu ve
Müslümanların güzel gördüğü her şeyin, Allah katında da güzel olacağı söyleyerek ölülere Kur’ân okumanın müstehap olduğu şeklindeki kanaatini beyan etmiştir. [35]
İbn Kayyım el Cevziyye (Ruh kitabının sayfa 19’)da Hasan b. Sabbah Zaferani der ki: İmâm Şafi’ye sordum. O da: “Kabirde Kur’ân okumanın hiçbir sakıncası yoktur”, sözünü naklediyor.
Ayrıca Nevevî, İmâm Şafi’nin şu sözlerini naklediyor: “Mezarın başında Kur’ândan âyet ve sûreler okumak müstehabdır”.[36]
Şafiilerin sonraki âlimlerinin yazdıklarına göre: Kırâatın ölüye ulaşması, ölünün huzurunda olması; gıyabında ise kırâatın arkasından duâ edilmesi durumundadır. Çünkü kırâat mahalline rahmet ve bereket iner. Kıraatın arkasından duâ edilmesi durumunda duânın kabul edilmesi daha çok umulur. Bunun gerektirdiği mana şudur: Kastedilen, ölünün kırâattan
faydalanmasıdır, ölünün o sevabı kazanması değildir.
Bundan dolayıŞafiiler şöyle duâ etmeyi tercih ederler: Allah’ım! Okumuş olduğum Kur’ânın sevabının bir mislini falan kişiye ulaştır. Bize (Hanefîlere) gelince ölüye ulaşan sevabın bizzat kendisidir.[37]
Şevkânî de (v.1250/1834) diğer müteahhir ulemâ gibi ölülere Kur’ân okunabileceğini ve bunun sevabının ölüye ulaşacağını söylemiştir. [38] Daha önce ifâde ettiğimiz gibi Şevkânî, “ölülerinize Yâsîn sûresini okuyunuz” hadisinin ölüler hakkında nass (hakikat), muhtadarlar için ise mecaz olduğunu, mecaza gitmek için de bir karineye ihtiyaç olduğunu belirtmiş ve hadisten
anlaşılması gereken anlamın hakikat olduğuna hükmetmiştir.
Sonuç olarak cumhûr-u fukahâ, Kur’ân-ı Kerîm’in ölülere okunabileceği, kırâatın sevabının bağışlanması durumunda bu sevabın, ölülere ulaşacağı ve ölülerin bu sevaptan yararlanacağı kanaatindedir. Sadece İmâm Mâlik bu görüşe katılmamaktadır. Kurtubî, Abdulhak gibi Mâlik fıkıhçıları da dahil hicrî beşinci asırdan itibaren müteahhir fukahâ arasında ise, ölülere Kur’ân okunabileceği, sevabının bağışlanabileceği ve ölülerin bundan faydalanacağı konusunda icmâa varan bir ittifak oluşmuştur. Hatta bâzı fakihler bu konuda icmâ olduğunu bile ileri sürmüşlerdir. [39]
Mâlikî’lerden Kadı İyaz, ölüye Kur’ân okumanın müstehab olduğunu söylemiştir. [40]
Ezher şeyhlerinden Hattâb es-Subkî (v.1352/1933), ölülerin kendilerine bağışlanan her türlü ibadetten yararlanacaklarını ve cumhurun görüşünün bu yönde olduğunu söylerken [41]
çağdaşı Reşid Rızâ da (1354/1935) Mekke kadısıyla Mekke’de yaptığı mülakatta kadıya, ölülere Kur’ân okunup okunamayacağını sormuş ve okunur cevabını alınca kendisi de bu görüşe katılmıştır. [42] Seyyid Sâbık, [43] Mısır Müftüsü Hasan Mahlûf, [44] Ezher şeyhlerinden Şerabâsî, [45] Abdülkerîm Zeydân, [46] Abdulfettah Ebû Gudde [47] ve Zuhaylî [48] gibi son devir âlimlerinin çoğu, cumhûrun görüşünü benimsemişlerdir.
Ölülere Kur’ân okumak ile ilgili bölümü, Kurtubî ve Suyûtî gibi âlimlerin, İbn Abdisselâm ile ilgili naklettikleri bir hâtıra ile bitirmek istiyorum. [49]
Kurtubî (671/1273)’den on bir yıl önce vefat eden Izzuddîn b. Abdisselâm (v.660/1262) hayatta iken, ölülere Kur’ân okumanın onlara hiçbir faydasının olmayacağına hükmediyor ve ﻦاو ﺲﻴﻟ .sürüyordu ileri olarak hüccet âyetini “vardır yi‘sa kendi ancak için insân = ﻰﻌﺳ ﺎﻣ ﺎﻠا ﻦاﺴﻨاﻠﻟ [50] İbn Abdisselâm ölünce, sürekli beraber olduğu dostlarından birisi onu rüyasında görmüş ve ona, “Sen hayatta iken, okunan Kur’ân’ın sevabının ve hediye edilen ecrin ölülere ulaşmadığını söylüyordun, hâlâ aynı görüşte misin?” diye sorunca şu cevabı almıştır: “Evet, ben dünyada iken öyle diyordum. Allah’ın lütfunu ve ikramını görünce artık o görüşümden döndüm. Ölülere okunan Kur’ân’ın sevabı onlara ulaşır.”
Yâsîn-i Şerif dirilere indirilmiş, mezarları ziyaret edip Kur’ânı Kerîm okuyan kimse diridir, sevabını istediğine gönderebilir.
Cenaze namazında Fâtiha sûresinin okunacağına dair Talha’dan (Radıyallahu Anh) şöyle bir hadis nakledilmektedir:
.ﺔﻨﺳ ﺎﻬﻨا ﺎوﻤﻠﻌﺘﻟ : ﻞاﻗ ،ﺐاﺘﻜﻠا ﺔﺤﺘاﻔﺑ ﺄرﻘﻓ ﺔزاﻨﺟ ﻰﻠﻋ ﺲاﺒﻋ ﻦﺒا ﻒﻠﺧ ﺖﻴﻠﺻ :ﻞاﻗ ﺔﺤﻠﻃ ﻦﻋ Talhâ’dan (Radıyallahu Anh): “Abdullah b. Abbas’ın (Radıyallahu Anh) arkasında bir cenaze
namazı kıldım ve O, Fâtiha sûresini okudu. Sonra da onun sünnet olduğunu öğrenin diye böyle okudum” dedi.[51]
Ölüye Kur’ân okunmaz diyenler; Kur’ân sadece diriler için indirilmiştir, diyorlardı. Oysa üstteki hadiste sahâbenin cenaze namazı kılıp ve Kur’ân okuduğunu görmekteyiz. Hadis sahihtir.
Peygamberimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) yapmış ki, Talha’dan (Radıyallahu Anh)yapılan rivâyetin metninde “sünnettir” deniliyor. Öyleyse deriz ki; henüz toprağa gömülmemiş meyyit ile gömülmüş meyyit arasında bir fark mı vardır da, sadece gömülmek üzere olan meyyite
okunacağı söylenip, mezardakine okunmayacağı iddia edilmektedir?
Dirilerle ölüler arasındaki münâsebetlerin temellendirildiği nasların başında, sadaka-i câriye olarak bilinen hadis gelmektedir. Ebû Hureyre’nin (Radıyallahu Anh) bildirdiğine göre Hz.
Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur:
ﻮا ،ﻪﺑ ﻊﻔﺘﻨﻳ ﻢﻠﻋ ﻮا ،ﺔﻴراﺟ ﺔﻘدﺻ ﻦﻣ ﺎﻠا :ﺔﺜاﻠﺛ ﻦﻣ ﺎﻠا ﻪﻠﻤﻋ ﻪﻨﻋ ﻊﻄﻘﻨا ﻦاﺴﻨاﻠا ﺖاﻣ ﺎذا .ﻪﻟ ﻮﻌدﻳ ﺢﻠاﺻ ﺪﻠو
“İnsan ölünce şu üç şeyden başka ameli sona erer; devam eden sadaka, yararlanılan bilgi ve kendisine duâ eden hayırlı evlât.”[52]
İbn Hıbbân(v.354/965), İbn Huzeyme (v.311/923) ve İbn Mâce (v.273/886) Ebû Katâde’den (Radıyallahu Anh) Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurduğunu rivâyet etmişlerdir:
ﻰرﺠﺗ ﺔﻴراﺟ ﺔﻘدﺻ ﻮا ،ﻪؤاﻌد ﻪﻐﻠﺒﻴﻓ ﻪﻟ ﻮﻌدﻳ ﺢﻠاﺻ ﺪﻠو :ﺔﺜاﻠﺛ ﻪدﻌﺑ ﻦﻣ ﻞﺠرﻠا ﻒﻠﺨﻳ ﺎﻣ ﺮﻴﺧ ﻪدﻌﺑ ﻦﻣ ﻪﺑ ﻞﻤﻌﻳ ﻢﻠﻋ ﻮا ،ﺎﻬرﺠا ﻪﻐﻠﺒﻴﻓ
“Kişinin kendisinden (ölümünden) sonra geriye bıraktığı şeylerin en hayırlısı şu üç şeydir: Onun için duâ eden evlât. Zira çocuğun ebeveynine yaptığı duâ onlara ulaşır. Devam eden sadaka ki, devam ettiği sürece mükafatı sahibine ulaşır. Bir de kendisinden sonra amel edilen ilim.” [53]
Fâtiha bir duâdır. İnsanın salih evladı duâsında akrabası için Kur’ân’dan âyetler okuyup, affını Allah’tan isteyebilir. Ölü için Kur’ân okunmaz diyenler, okunacağına dair hiçbir âyet yoktur, diyorlardı. Bakalım öyle mi:
ﺎﻠو ﻦاﻤﻴاﻠاﺑ ﺎﻨوﻘﺒﺳ ﻦﻴذﻠا ﺎﻨﻨاوﺨاﻠو ﺎﻨﻟ ﺮﻔﻐا ﺎﻨﺒر ﻦوﻠوﻘﻳ ﻢﻬدﻌﺑ ﻦﻣ ﺎوؤاﺟ ﻦﻴذﻠاو ﻢﻴﺤر ﻒوؤر ﻚﻨا ﺎﻨﺒر ﺎوﻨﻤآ ﻦﻴذﻠﻟ ﺎﻠﻏ ﺎﻨﺒوﻠﻗ ﻰﻓ ﻞﻌﺠﺗ
“Onlardan sonra gelenler: “Rabbimiz, diye yalvarırlar. Bizi ve bizden önce imân etmiş olan kardeşlerimizi bağışla! Kalplerimizde inananlara karşı bir kin bırakma! Rabbimiz! Sen çok şefkatli, çok bağışlayıcısın.” (el-Haşr, 59/10).
Bir başka yerde ise Cenâb-ı Hak, Hz. Peygamber’e (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) hitaben: “…
Hem kendi günahın için hem de kadın-erkek bütün inananlara af dile..” (Muhammed, 47/19) buyurmuştur. Daha pek çok âyette gerek yakın akrabaya, (İsrâ, 17/24) gerekse diğer
mü’minlere duâ edilmesi istenmiştir. Başkalarına yapılan duâ, yüz yüze yapılabildiği gibi gıyaben de yapılabilir.
Hayattaki Müslümanların, öbür dünyaya göç eden yakınlarına ya da bütün Müslümanlara duâ edebilecekleri ve ölülerin de bundan yararlanacakları konusunda Mutezile dışındaki ulemânın ittifak etmelerinden dolayı konuyla ilgili âyet ve hadisleri zikretmekle yetineceğiz.
1- Gerek Müslümanların gerekse meleklerin, Müslüman ölülere duâ etmeleri ve onlar için istiğfarda bulunmaları Kur’ân’da sıkça rastlanan bir taplodur. Bunlardan birkaçı şöyledir:
a) Yukarıda metnini verdiğimiz âyette Cenâb-ı Hak, geçmişini unutmayan ve onların affedilmesi için yalvarın Müslümanlardan övgüyle bahsetmektedir. “Onlardan sonra gelenler: Rabbimiz, diye yalvarırlar. Bizi ve bizden önce imân etmiş olan kardeşlerimizi bağışla!..” (El-Haşr, 59/10).
b) Meleklerin ve onların konumuna yaklaşan insanların niteliklerini sayarken şöyle buyuruyor Allah:
“Allah’ın kudret tahtını yüklenip taşıyanlar ve Ona yakın olanlar, Rablerinin sınırsız ihtişamını hamd ile yüceltirler. O’na imân ederler ve müminler için: “Rabbimiz! Sen her şeyi rahmetinle ve ilminle kuşatırsın. Tevbe edip yoluna uyanları bağışla ve onları cehennem azabından koru!”
diyerek, af dilerler. Rabbimiz! Onları ve atalarından, eşlerinden ve çocuklarından dürüst ve erdemli olanları va’d ettiğin cennetine/sonsuz esenlik bahçelerine koy! Hikmet ve kudret sahibi olan, kuşkusuz yalnızca sensin.” (el-Gâfir, 40/7,8)âyette kendilerine duâ edilenlerin sadece diriler olmadıkları çok açıktır.
c) Her gün en az yirmi kez tekrar ettiğimiz İbrahim Peygamber’in (a.s.) duâsında, diri olsun ölmüş olsun ebeveynimize ve bütün mü’minlere duâ etmekteyiz:
ﺐاﺴﺤﻠا ﻢوﻘﻳ ﻢوﻳ ﻦﻴﻨﻤؤﻤﻠﻠو ﻰدﻠاوﻠو ﻰﻟ ﺮﻔﻐا ﺎﻨﺒر
“Rabbim! Beni, anne-babamı ve bütün insanları hesâp kurulduğu gün bağışla!” (İbrahim,
14/41). Aynı duâyı Nûh da (a.s.) yapmıştır. [54] Hz. Peygamber de (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) kendisine “Hem kendi günahına hem de bütün inananlara af dile…” (Muhammed,
47/19)buyurulduğundan İbrahim (a.s.) ve Nûh’un (a.s.) duâsını namazlarda okuyarak ebedileştirmiştir.
Bütün bu âyetler göstermektedir ki, Müslümanlar ölülerine duâ etmelidir. Bu duâdan mezardaki inananlar mutlaka faydalanacaktır. Zirâ faydası olmayan bir şeyin emredilmesi ya da yapılması abes olur.
2- Sünnet malzemesi içinde bulunan pek çok metin/ delil de aynı şekilde Müslüman ölülere duâ edilmesi gerektiğini ve onların duâdan yararlandıklarını açıkça göstermektedir. Konuyla ilgili çok fazla rivâyet olduğundan bunlardan yalnızca bir kaçını zikredeceğiz:
a) Her ölen müslümanın ardından mutlaka icra edilmesi gereken bir vecibe olarak dindeki yerini alan cenaze namazı, ölülere duâ yapmanın gerekliliğini ortaya koymaya tek başına yeterlidir.
Müslümanların, ölülerini karşılarına alarak: “Allah’ım! Şu cenazeyi bağışla! Onu affet ve
günahlarını bağışla! Kabrini geniş tut ve nurlandır! Yağmur ve kar sularıyla onu yıka ve temizle!
Onu, manevî pisliklerden temizleyip bembeyaz elbisesiyle arındırdığın gibi şimdi de
hatalarından arındır! Kabrini hayırlı bir mekânla değiştir! Ona hayırlı dostlar, arkadaşlar ve eşler ver! Cennete koy, yâ Rabbi! Onu cehennem azabından ve kabrin fitnesi ile azabından koru!”
[55] şeklinde duâ etmeleri çok anlamlıdır. Cenaze namazının farz-ı kifâye olması ve bu namazda sadece ölü için duâ edilmesi, mutlaka ölülere duâ edilmesini ve onların bundan istifâde ettiklerini gösterir.
b) Sahâbeden Ebû Seleme’nin (Radıyallahu Anh) öldüğü haberi, Hz. Peygamber’e (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) ulaşınca: ﻢﻬﻠﻠا ﺮﻔﻐا ﻰﻟ ﻪﻠو ﻰﻨﺒﻘﻌا ﻪﻨﻣ ﻰﺒﻘﻋ ﺔﻨﺴﺣ“Allah’ım! Beni ve onu bağışla! Onun ardından bana güzel bir karşılık ver!” [56] diyerek Allah’tan onun affını istemiştir.
Dolayısıyla bir ölüm haberi duyulunca, onun için duâ edilmesini Hz. Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bizden istemektedir.
c) Hz. Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) mezarlıkları ziyaretinde ölüler için duâ etmiştir.
Kabristana varışında Allah Resûlü’nün (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle dediğini Hz. Âişe (r.anhâ) haber vermektedir:
ﻢﻜﻴﻠﻋ ﻢاﻠﺴﻠا :ﻞوﻘﻴﻓ ﻊﻴﻘﺒﻠا ﻰﻠا ﻞﻴﻠﻠا ﺮﺨآ ﻦﻣ ﺞرﺨﻳ ﻢﻠﺴو ﻪﻴﻠﻋ ﻪﻠﻠا ﻰﻠﺻ ﻪﻠﻠا ﻞوﺴر ﻦاﻛ
!ﻢﻬﻠﻠا ،ﻦوﻘﺤاﻟ ﻢﻜﺑ ﻪﻠﻠا ءاﺷ ﻦا ﺎﻨاو ،ﻦوﻠﺠؤﻣ ،ﺎدﻏ ﻦودﻌوﺗ ﺎﻣ ﻢﻜاﺘاو !ﻦﻴﻨﻤؤﻣ ﻢوﻗ ﺮاد ﺪﻐرﻐﻠا ﻊﻴﻘﺑ ﻞﻬاﻟ ﺮﻔﻐا
“Allah Resûlü (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) gecenin sonunda Medine kabristanı olan Bakî’a çıkar ve şöyle duâ ederdi: Allah’ın selâmı sizlere olsun ey inanan toplumlar yurdunun sakinleri!
İleride meydana gelecek diye va’d olunduğunuz şey size gelmiştir artık. Sizler, ölüm ile yeniden dirilme arasındaki zamanı bekliyorsunuz. İnşâallah bizler de sizlere kavuşacağız. Rabbim!
Bakî’ül-Gargad kabristanının halkını bağışla.”[57]
İbn Abbas, Büreyde ve Ebû Hureyre’nin de (Radıyallahu Anh) rivâyet ettiği bu hadisin başka bir varyantında ise; “Allah’ın selâmı üzerinize olsun ey kabir halkı! Allah sizi de bizi de bağışlasın.
Sizler bizim Selefîmizsiniz. Biz de arkadan geleceğiz.” [58] şeklinde Hz. Peygamber’in (sav) hitab ettiği bildirilmektedir.[59] ……….
[1] Mezar Başında Kur’ân Okumak, bölümü, Yusuf Acar’ın Hayattakilerin Yaptığı İbadet ve Kıraatten Ölülerin Faydalanması Meselesi adlı Yüksek Lisans Tezi eserinden alıntı yapılmıştır.
Temkin Yayınları, İstanbul, 2004.
[2] Suyûtî, age., s. 403 (Hallâl’in el-Câmî’inden naklen.)
[3] Hatîbü’l-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, c. V, s. 112 (trc. No. 2522); Kettânî, er-Risâletü’l-Mustatrafe (çvr: Özbek, Hadis Literatürü) s. 398 (dipnot, 5).
[4] İbn Ebî Şeybe, c.II, s.445
[5] Mizzî, Tehzîbü’l-kemâl, c.VII, s.56 (trc.no. 1415)
[6] İbn Adiyy, el-Kâmil, c.VIII, s. 168 (trc.no.1901); Mizzî, Tehzîbü’l-kemâl, c. XXVII, s.219 (trc.no.5780)
[7] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.102; Abdulhak, el-Âkıbe, s.255. Münâvî, Feydu’l-kadîr, c.II, s.65 [8] Nevevî, el-Mecmû, c.V, s.115,116
[9] İbn Hacer, Telhîsu’l-habîr, c.II, s. 650 [10] Şevkânî, Neylü’l-evtâr, c.IV, s.22 [11] Münâvî, Feydu’l-kadîr, c.II, s.65
[12] Hadisin tahrici için bkz.Geride geçmiştir.
[13] İbn Nüceym, el-Bahru’r-raik, c.III, s.63; Meydânî, el-Lübâb, c.I, s.138. İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, c.I, s. 844.
[14] Aynî, el-Binâye, c.III, s. 844-845.
[15] Aynî, age.,c.III, s.844, 845
[16] İbn Nüceym, age., c.III, s.63,64; İbn Âbidîn, age., c.I, s.844 [17] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.424
[18] İbn Kudâme, age., c.II, s.424.
[19] İbn Kudâme, age., c.II, s.424; Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96.
[20] Kurtubî, age., I/96
[21] İbn Kudâme, age. C.II. s.424; İbn Kudâme, Şerhu’l-kebîr, c.II, s.424; İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetâvâ, c.XXIV, s. 366, 367.
[22] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, c.425; İbn Kudâme el-Makdisî, age., c.II, s. 424 [23] İbn Teymiyye, age., c. XXIV, s.366,367
[24] İbn Teymiyye, age., c.XXIV, s.367 [25] Mâlik, el-Müdevvene, c.I, s.174.
[26] Abdulhak el-Âkıbe, s.254-255.
[27] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96-97.
[28] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.103 [29] Şîrazî, el-Mühezzeb, c.I, s. 464 [30] Gazzâlî, İhyâ, c. XV, s. 178
[31] Şirbinî, Muğni’l-muhtâc, c.V, s.445
[32] Nevevî, el-Ezkâr, s.137, el-Mecmû, c.V, s. 31.
[33] Nevevî, el-Mecmû’, c.V, s. 311 [34] Nevevî, el-Ezkâr, s.137.
[35] Şirbînî, Muğni’l-muhtâc, c.IV, s. 110, 111
[36] Nevevî Riyazu’s-Salihin s.293 [37] Haşiyei İbn Abidin; 2/243
[38] Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, c.IV, s.52 [39] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.429 [40] Müslüm Şerhi 11/125
[41] Hattâb, el-Menhel, c.VIII, s.259 [42] Reşid, Rızâ, Makâlât, c.IV, s.1884 [43] Sabık, Fıkhu’s-Sünne, c.I, s.480 [44] Mahlûf, el-Fetâva’ş-şer’iyye, s.50, 51 [45] Şerabâsî, Yes’elûnek, c.I, s.442 [46] Zeydan, el-Mufassal, c.XI, s.186 [47] Bant çözümü. Bkz. Dipnot 449
[48] Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî, c.II, s.550, 551
[49] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.105; Suyûtî, Şerhu’s-sudûr, s.403 [50] Fetvâ için bkz. İbn Abdisselâm, el-Fetâvâ, s.96
[51] Buhârî, Cenâiz, 65; Ebû Dâvud, Cenâiz, 59; Tirmizî, Cenâiz, 39; Nesâî, Cenâiz, 77.
[52] Müslim, Vasâyâ, 14; Buhârî, el-Edebü’l-müfred, c.I, s.113 (19.bâb); Ebû Dâvud, Vasâyâ, 14; Tirmizî, Ahkâm, 36.
[53] İbn Huzeyme, Zekât, 450 (h.no. 2495); İbn Hıbbân, Mukaddime, 93; İbn Mâce, Mukaddime, 20.[54] Nûh, 71/28
[55] Müslim, Cenâiz, 85/86. cenaze namazında okunabilecek pek çok me’sûr duâ vardır.
Bunlardan, Nevevî’nin “Bu konuda en sahih duâ budur” dediği rivâyeti tercih ettik.
[56] Müslim, Cenâiz, 5,6; Ebû Dâvud, Cenâiz, 19; Tirmizî, Cenâiz, 7; Nesâî, Cenâiz, 3; İbn Mâce, Cenâiz, 4; İbn Hanbel, c. VI, s. 291.
[57] Müslim, Cenâiz, 102; Ebû Dâvud, Cenâiz, 83; Tirmizî, Cenâiz, 59; Nesâî, Cenâiz, 103.
[58] Tirmizî, Cenâiz, 59.
[59] Ölüye Kur’ân okumakla ilgili bölümün buraya kadar olan kısmı Yusuf ACAR’ın Yüksek Lisans Tezi’nden (Temkin yayınları, İstanbul, 2004) alıntı yapılmıştır.
