YERYÜZÜNDEKİ TOPRAK ÖRTÜSÜ YERYÜZÜNDEKİ TOPRAK ÖRTÜSÜ
cografyahocasi.com
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde fiziksel, kimyasal ve biyolojik ayrışmayı, toprağın katmanlarını, toprak oluşumunu etkileyen faktörleri, zonal, intrazonal ve azonal toprakları öğreneceksiniz.
Kazanım: 10.1.12. Yeryüzündeki
toprak çeşitliliğini oluşum süreçleri
ile ilişkilendirir.
Toprak; yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışmasıyla oluşan, içinde çeşitli inorganik ve organik maddeler, canlı organizmalar, hava ve su bulunan yüzeysel örtüdür.
Toprak oluşumu; yer kabuğunu oluşturan kayaçların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasıyla başlar.
Fiziksel (Mekanik) Ayrışma
Yer kabuğunu oluşturan kayaçların çeşitli nedenlerle daha küçük parçalara
ayrılması ve ufalanmasıdır. Bu ayrışmanın temel nedeni günlük sıcaklık farklarıdır.
Fiziksel ayrışma; nem oranının az olduğu çöller, yüksek kesimler ve karasal
iklim bölgelerinde daha fazla görülür.
Kimyasal Çözünme
Kayaçları oluşturan minerallerin suyun etkisiyle çözünmesi şeklinde gerçekleşir.
Kimyasal çözünmede su ile birlikte sıcaklık da önemli bir etkendir.
Sıcaklık ve nemin fazla olduğu Ekvatoral, Savan, Akdeniz ve Okyanusal iklimde görülür.
Yukarıdaki haritada numaralandırılarak koyu renkle gösterilen alanların hangilerinde, toprak oluşumunu sağlayan kimyasal ayrışmanın daha hızlı gerçekleşmesi beklenir?
A) I ve II B) I ve V C) II ve IV D) II ve V E) III ve IV
2016-YGS
Biyolojik Ayrışma
Canlıların çeşitli yollardan kayaçları parçalamasıyla meydana gelir. Bitki köklerinin
gelişmesi ile kayaçlara ait yarık ve çatlaklar genişler ve toprak oluşumu başlar.
Fiziksel Ayrışma
Biyolojik Ayrışma
Kimyasal Çözünme
Fiziksel Ayrışma
BİLGİ NOTU
Başta bitkiler olmak üzere canlı atıklarının toprağa karışması ve toprakta ayrışması sonucu humus adı verilen bir örtü oluşur.
Humus bakımından zengin topraklar, tarım açısından elverişlidir. Humus miktarı arttıkça toprağın rengi koyulaşır.
Başta bitkiler olmak üzere canlı atıklarının toprağa karışması ve toprakta ayrışması sonucu humus adı verilen bir örtü oluşur.
Humus bakımından zengin topraklar, tarım açısından elverişlidir. Humus miktarı arttıkça toprağın rengi koyulaşır.
TOPRAĞIN KATMANLARI (HORİZONLARI)
Yukarıdaki toprak profiline bakıldığında toprağın yukarıdan aşağıya doğru farklı
tabakalardan meydana geldiği görülür. Bu tabakalara horizon denir.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler
İklim
Yeryüzü şekilleri Ana kaya
Biyotik Faktörler
Zaman
İklim
Yağışın fazla olduğu nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmanın şiddetine bağlı olarak toprak oluşumu hızlıdır.
Kurak ve yarı kurak iklimlerde kimyasal çözünmenin az olması nedeniyle toprak oluşumu yavaş gerçekleşir.
İklim, toprağın oluşumunu etkileyen en önemli faktördür.
İklim, toprağın oluşumunu etkileyen en önemli faktördür.
Zaman
Toprağın oluşabilmesi için ana kayanın çözünmesi, çözünen malzeme üzerine bitki örtüsü ve canlıların yerleşmesi, yerleşen bu unsurların ayrışarak humusa dönüşmesi veya toprağa karışması gibi uzun bir zamana ihtiyaç vardır.
Toprak oluşumu için en uygun özelliklere sahip yerler, nemli ve sıcak iklim bölgeleridir. Yapılan araştırmalara göre bu alanlarda dahi 40-50 santimetrelik bir toprak tabakasının oluşabilmesi için en az 20-25 bin yıllık bir zamana ihtiyaç olduğu saptanmıştır.
BİLGİ NOTU
Ana kaya
Toprağın rengi, gözenek ve mineral yapısı ana kayanın özelliğine göre farklılık gösterir. Kayaçların özellikleri ve ayrışmaya karşı dirençleri toprağın oluşum hızını ve türünü etkiler.
Örneğin koyu renkli ve sert bir magmatik kayaç olan bazalt üzerinde koyu renkli ve besin maddesi yönünden zengin topraklar oluşurken kalker üzerinde ise kireç yönünden zengin topraklar oluşur.
Yeryüzü Şekilleri
Eğimin fazla olduğu yerlerde ayrışan malzemenin dış kuvvetler tarafından taşınması daha kolay olduğu için toprak ince bir yapıya sahiptir. Eğimin az olduğu yerlerde ise toprak daha kalın bir yapıdadır.
Eğimin fazla olduğu yerlerde ayrışan malzemenin dış kuvvetler tarafından taşınması daha kolay olduğu için toprak ince bir yapıya sahiptir. Eğimin az olduğu yerlerde ise toprak daha kalın bir yapıdadır.
I. Akarsuların taşıdığı farklı boyuttaki malzemeye bağlı olarak toprağın geçirgen özellikte olması
II. Kıyı yörelerindeki yağış artışına bağlı olarak topraktaki organik madde miktarının daha fazla olması
III. Eğimli alanlarda yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin birikmesiyle taşlı toprakların oluşması
Yukarıdakilerden hangileri, toprak oluşumunda topoğrafyanın etkisini göstermektedir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
2015 – YGS
Biyotik Faktörler
Bitkilerin dal, yaprak, meyve ve kabuk gibi kısımlarının toprağa karışmasıyla topraktaki organik madde miktarı artar. Ayrıca bitki kökleri ana kayanın ayrışması sağlar.
Solucan, köstebek, tavşan ve fare gibi hayvanlar toprağın havalandırılması, karıştırılması ve su akışının düzenlenmesi gibi faaliyetlerle toprak oluşumuna katkı sağlar.
TOPRAK ÇEŞİTLERİ
Çeşitli faktörlerin etkisiyle oluşan topraklar; horizon yapısı, kalınlığı ve organik madde miktarı bakımından farklı özellikler gösterebilir.
Topraklar; oluşumlarını etkileyen
iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri,
anakaya gibi faktörler dikkate
alınarak zonal, intrazonal ve azonal
olmak üzere üçe ayrılır.
Yeryüzündeki başlıca toprak tipleri
ZONAL TOPRAKLAR
Bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre düz veya hafif eğimli yamaçlarda anakayanın ayrışması sonucu oluşan topraklardır.
Bütün horizonların bulunduğu bu
toprakların dağılışı, yeryüzündeki
iklim ve bitki örtüsünün dağılışıyla
genel olarak uyumludur.
LATERİT
TOPRAKLAR
Sıcaklık ve nemin yüksek olduğu Ekvator çevresinde görülür. Kimyasal ayrışmanın fazla olmasından dolayı toprağın oluşumu daha kısa sürede gerçekleşirken kalınlığı artmaktadır. Demir oksit bakımından zengin olan lateritler kızıl renktedir.
Bu topraklar, yoğun bitki örtüsüne sahip olmasına rağmen aşırı yıkanma ve canlıların humusu tüketmesi nedeniyle organik madde bakımından fakirdir. Bu durum, tarımsal verimin düşmesine yol açar.
Bu topraklar, yoğun bitki örtüsüne sahip olmasına rağmen aşırı yıkanma ve canlıların humusu tüketmesi nedeniyle organik madde bakımından fakirdir. Bu durum, tarımsal verimin düşmesine yol açar.
Ekvatoral İklim
Laterit topraklar görülür. Bu toprağın oluşmasında kimyasal çözünme daha etkilidir.
TERRA-ROSSA TOPRAKLAR
Kırmızı Akdeniz toprakları (terra rossa), Akdeniz iklim bölgesinde kızılçam ağaçları ve maki bitki örtüsü altında özellikle de kalkerler üzerinde oluşur. Bileşiminde çok miktarda demir oksit bulunduğundan kırmızı renkli topraklardır.
Organik madde miktarının az olduğu bu topraklar, genellikle kalker üzerinde geliştiği için kireç yönünden zengindir.
KAHVERENGİ ORMAN
TOPRAKLARI
Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde yaprağını döken ağaçlardan meydan gelen ormanların zemininde oluşur. Organik madde bakımından oldukça zengin ve koyu renklidir. Kireç oranı düşük olan bu topraklar, tarım açısından oldukça elverişlidir.
KESTANE ve KAHVERENGİ RENKLİ BOZKIR
TOPRAKLARI
Yağış miktarının azaldığı orta kuşak karalarının iç kesimlerindeki bozkırlarda oluşur ve organik madde bakımından fakirdir. Yıllık yağış miktarının 400 mm'nin altına düştüğü alanlarda kahverengi bozkır toprakları, üzerine çıktığı alanlarda ise kestane renkli bozkır toprakları oluşur. Yağış az olduğundan kireç oranı fazladır.
PODZOL TOPRAKLAR
Nemli ve soğuk ortamlarda iğne yapraklı ormanların altında oluşmuştur. A
horizonu şiddetli yıkanmadan dolayı boz renklidir. Kanada ve Sibirya’da
geniş yer kaplar.
ÇERNEZYOM (KARA)
TOPRAKLAR
Orta kuşağın yarı nemli alanlarında uzun boylu çayırlar altında oluşur.
Sıcaklığın düşük olması, zengin çayır örtüsünün yavaş yavaş parçalanmasına neden olmakta bu durum da toprağın organik madde yönünden zenginleşmesini sağlamaktadır.
İklim bölgelerinin soğuk olması, bu topraklardan tarımdan çok hayvancılık faaliyetlerinde yarar- lanılmasına neden olmuştur
ÇÖL
TOPRAKLARI
Yıllık yağış miktarının az ve bitki örtüsünün çok cılız olduğu çöl ikliminde
görülür. Bu topraklarının en önemli özelliği yağış yetersizliğinden dolayı
yıkanmanın az, şiddetli buharlaşmadan dolayı tuz ve kirecin fazla olmasıdır.
TUNDRA TOPRAKLARI
Özellikle Kuzey Yarım Küre'de tundra ikliminin etkili olduğu alanlarda görülür.
Kışın düşük sıcaklıktan dolayı donan, yazın da çözünerek bataklık hâlini alan
bu toprakların tarımsal açıdan önemi çok azdır.
Aşağıdaki dünya haritasında zonal toprakların bulunduğu alanlar numaralarla gösterilmiştir. İsimleri verilen toprak türleriyle harita üzerindeki numaraları eşleştiriniz.
5 2 7 4
6 3 8 1
İNTRAZONAL TOPRAKLAR
Oluşumunda yeryüzü şekilleri ve
anakaya gibi faktörlerin etkisinin daha
belirgin olduğu topraklardır. Ana
materyalin fiziksel ve kimyasal
özellikleri bu topraklar üzerinde daha
etkilidir. Bütün horizonların tam olarak
gelişemediği intrazonal topraklarda
genellikle A ve C horizonlarının daha
fazla geliştiği görülmektedir.
HALOMORFİK TOPRAKLAR
Havza tabanlarında suda çözünmüş hâlde bulunan çeşitli tuz ve karbonatların suyun buharlaşması sonucu toprağın yüzeyinde veya derinliklerinde birikmesiyle oluşur.
Kurak-yarı kurak iklim bölgelerinde görülen ve sadece tuzcul bitkilerin yetiştiği bu çorak topraklar, tarım için elverişli değildir.
HİDROMORFİK TOPRAKLAR
Taban su seviyesinin yüksek, drenajın da kötü olduğu sazlık ve bataklık
alanlarda oluşur. Tarıma elverişli olmayan bu topraklar; devamlı veya uzun
süre su altında olduğundan suyu seven saz, ot ve kamışlarla kaplıdır.
KALSİMORFİK TOPRAKLAR
Kalsimorfik topraklar killi veya kireçli olup yumuşak kireç taşı ve killi kireç
taşları üzerinde oluşur. Bu topraklar, vertisoller ve rendzinalar olmak üzere
ikiye ayrılır.
Vertisoller Rendzinalar
Özellikle eski göl tabanlarındaki killi anakaya üzerinde oluşur. ‘’Dönen Topraklar’’ adı da verilir.
Genellikle koyu renkte olup alt kısımları kireç yönünden zengin olan bu topraklar, yumuşak kireç taşları üzerinde oluşur.
Hidromorfik Vertisol
Halomorfik
Rendzina
AZONAL TOPRAKLAR
Dış kuvvetlerin aşındırıcı etkisi
sonucu taşınarak biriktirilen
malzemenin ayrışmasıyla oluşan
topraklardır. Düzenli horizon
yapısına sahip olmayan bu
topraklar, genellikle mineral
yönünden zengindir.
ALÜVYAL TOPRAKLAR
Akarsuların taşıdığı malzemenin (alüvyon) delta veya dağ içi ovaları gibi eğimin az olduğu alanlarda birikmesiyle oluşur. Oldukça kalın ve geçirgen olan bu topraklar, akarsuyun geçtiği yerlerde anakayadan etkilenir.
Alüvyonlar, besin maddesi yönünden zengin ve tarım için oldukça elverişlidir.
Yukarıdaki topoğrafya haritasında taralı alandaki alüvyal topraklarda horizonların oluşmamasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Eğimin azaldığı yerlerde oluşması
B) Mineral ve organik madde bakımından zengin olması C) Taban suyunun yüksek olması
D) Kil içeriğinin yüksek olması
E) Akarsuların getirdiği malzemelerle sürekli yenilenmiş olması
2013-YGS
Kolüvyal topraklar: Eğimli yamaçlarda ayrışan malzemenin sel suları ve yer çekiminin etkisiyle dağların eteklerinde birikmesi sonucu oluşur. Kumlu ve çakıllı bir yapıya sahip olan bu toprakların su geçirgenliği yüksek, su tutma kapasiteleri ise düşüktür. Bu toprakları oluşturan kumların erozyonla taşınması sonucu geride iri malzeme kalır. Bu şekilde oluşan topraklara da litosol (taşlı toprak) denir.
Kolüvyal topraklar Litosol topraklar
REGOSOL TOPRAKLAR
Regosol topraklar, volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzeme ile
akarsuların oluşturduğu kum depoları üzerinde oluşur.
LÖS
TOPRAKLARI
Rüzgârın taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır. Bu topraklar
ince unsurlu ve gevşek yapılıdır.
MOREN
TOPRAKLARI
Moren toprakları, buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Bu topraklara
yüksek enlemlerde ve buzulların etkili olduğu dağlarda rastlanır.
Laterit Alüvyal Çernozyom
Regosol Moren Terra rossa
Tundra
Kahverengi Orman
Çöl
Kestane ve Kahverengi Bozkır
Kolüvyal Podzol
Litosol
Lös
1. Soğuk ve nemli bölge toprağıdır. Kanada ve Sibirya’da geniş yer kaplar.
2. Taban suyu seviyesinin yüzeye yakın olduğu yerlerde görülen intrazonal topraklardır.
3. Rüzgârın taşıyıp biriktirdiği topraklardır.
4. Karasal iklim bölgesinde çayır bitki örtüsü altında oluşan zonal toprakların en verimlisi.
5. Dönen topraklar olarak da bilinen intrazonal toprak.
6. Akdeniz iklim bölgesinde kalkerli arazide oluşan toprak.
7. Ekvatoral bölge toprağı.
8. Ilıman karasal iklim bölgesi toprağı.
9. Akarsuların taşıyıp biriktirdiği topraklar.
P O D Z O
L
H İ D R O M O R
F İ K
L Ö
S Ç
E R N
E Z Y O M
V E R T İ S O
L
T R A R O S A A T E İ T
K A H V R E N G B Z K I R
A L Ü V A L
• Yağışa bağlı yıkanma ve birikme süreci uzundur.
• Yaygın olarak kırmızı veya kırmızımsı renktedir.
• Bitki örtüsü gür fakat humus bakımından fakirdir.
• Sıcak ve nemli tropikal bölgelerde daha çok görülür.
Yukarıda bazı oluşum özellikleri verilen toprak tipi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Laterit
B) Terra-rossa C) Podzol
D) Çernezyom
E) Vertisoller
2014-YGS
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
Özellikle eski göl tabanlarındaki killi anakaya üzerinde ………. topraklar oluşur. Bu topraklara ‘’Dönen Topraklar’’ adı da verilir.
Akarsuların taşıdığı malzemelerin delta veya dağ içi ovaları gibi eğimin az olduğu alanlarda birikmesiyle ………. topraklar oluşur.
Nemli ve soğuk ortamlarda iğne yapraklı ormanların altında ………...
topraklar oluşur.
……….. yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışmasıyla oluşan, içinde çeşitli inorganik ve organik maddeler, canlı organizmalar, hava ve su bulunan yüzeysel örtüdür.
……… ayrışma; nem oranının az olduğu çöller, yüksek kesimler ve karasal iklim bölgelerinde daha fazla görülür.
Fiziksel
Toprak
Podzol
Alüvyal
Vertisol
BOŞLUK DOLDURMA
Yağışın fazla olduğu nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmanın şiddetine bağlı olarak toprak oluşumu hızlıdır.
Akdeniz iklim bölgesinde kızılçam ağaçları ve maki bitki örtüsü altında özellikle de kalkerler üzerinde terra rossa topraklar oluşur.
Eğimin az olduğu yerlerde toprak tabakası daha ince bir yapıdadır.
Tundra toprakları; sıcaklık ve nemin yüksek olduğu Ekvator çevresinde görülür.
Kalsimorfik topraklar taban su seviyesinin yüksek, drenajın da kötü olduğu sazlık ve bataklık alanlarda oluşur.
DOĞRU-YANLIŞ
• Sıcak ve nemli bölge toprağıdır. Bitki örtüsü gür olduğu halde humus oluşumu azdır.
• Soğuk ve nemli bölge toprağıdır. İğne yapraklı ormanların altında gelişmişlerdir.
• Kalkerli arazi üzerinde gelişen topraklardır. Genellikle kırmızı renktedirler.
• Yılın büyük bir bölümünde donmuş halde bulunan topraklardır.
1) Yukarıda bazı toprak türleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi bu türlerden birisi değildir?
A) Çernozyom B) Podzol
C) Laterit D) Tundra
E) Terra-rossa
• Akarsuların aşındırıp taşıyarak biriktirmesiyle oluşmuşlardır.
• Mineral madde oranı fazladır.
2) Yukarıda bazı özellikleri verilen toprak tipi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kalsimorfik B) Alüvyal
C) Regosoller D) Laterit
E) Kestane renkli bozkır
3) Aşağıdakilerden hangisi kayaçların fiziksel yollarla parçalanmasına neden olaylar arasında gösterilemez?
A) Rüzgarların aşındırma faaliyetleri
B) Günlük sıcaklık farkının fazla olması C) Kaya çatlaklarındaki suların donması
D) Kayaçlara yerleşen bitki köklerinin gelişmesi
E) Yıllık yağış miktarı ve sıcaklığın fazla olması
4) Yukarıda Dünya haritası üzerinde numaralandırılarak verilen bölgelerin hangisinde morenlerin daha yaygın olarak görülmesi beklenir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
Dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınan malzemelerin birikmesiyle oluşan topraklara azonal topraklar adı verilmektedir. Alüvyaller, kolüvyaller, lösler, morenler ve regosoller azonal toprak grubu içerisinde bulunmaktadır.
5) Haritada üzerinde işaretlenen hangi alanın toprak özelliklerine ait bilgi verilmemiştir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
Aşağıda Zonal topraklar hakkında bazı bilgiler verilmiştir.
• Kuraklık ve buharlaşma nedeniyle tuz ve kireç toprak yüzeyini kaplamıştır.
• Kalkerli araziler üzerinde oluşan topraklardır. Kalkerin içerdiği demir oksit nedeniyle kırmızı renklidirler.
• Soğuk ve nemli bölgelerde iğne yapraklı ormanların yaygın olduğu alanlarda oluşmuşlardır.
• Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde oluşurlar. Fazla yıkanma nedeniyle humus miktarı az, verim düşüktür.
