Diyarbakır İlinde Kentsel ve Enformel Sektörde İstihdamın ve İş Potansiyelinin Geliştirilmesi

DIYARBAKIR ALAN ARAŞTIRMASI

PROF. IR. SENCER AYAYA

!002

\

J

KENTSEL ENFORMAL SEKTORDE ••

İSTİHDAM VE İŞ POTANSİYELİNİN GELİŞTİRİLMESİ

r . r

8A$ ~ ,. • ı. •. · . •.

GAP &ÔLGr • . . . • · • ., · ·~ı

oo,.. ^{Jİ •} ">• ",'' . ,•

~

...

_...,___

_ _

^,

_ _ _

DİYARBAKIR ~~MİRBA Ş l\5 33

ALAN ARAŞTIRMASI

PROF. UR. SENCER AYATA

2002

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR

7

ÖNSÖZ (TES K -GAP-BKi - UNDP) 9

ÖZET 1 7

ABSTRACT 1 9

GİRİŞ

21

I-

DİYARBAKIR EKONOMİSİNE

GEN EL

BAKIŞ

21

Kamu

Yatırımları

21

Tarım

21

Ticaret 22

Göç ve

Kentleşme

22

Sanayi 23

İşgücü, İstihdam

ve

Eğitim

24

Sonuç 24

II-ENFORMEL SEKTÖRDE

İSTİHDAM

ALAN

ARAŞTIRMASI

1

SONUÇLARI 25

Demografik Özell ikl er ve Sosyal Köke n 27

Mes lek, Beceri ve

Çalışma Yaşamı

33

Çalışanlar, İstihdam

ve

İşgücünün

N ite likleri 38

İşyeri

Mü lkiyeti, Kredi, Hammadde ve Pazarlama 52

Gelir, Örgüt lenme ve Güvence 58

Bir Sosya l Çev re Olara k

Çarşı

ve Sa nay i

Çarşısı

62 Sorunlar;

İşyerinin

ve

İşkolunun Geleceği

65 III-YATIRIM O RTA MI ,

EÔİTİM TALEBİ

VE ALINA C AK

ÖNLEMLER 69

EKLER 77

Küçük

Girişimcilerin

Teknik Bilgi ,

Eğitim

ve E kipman

İhtiyacı

77

KAYNAKLAR 8 1

GRAFİK

ve TABLO

LİSTESİ

Grafık-1: Yaş

Grafık-2: Eğitim

Durumu Grafik-3:

Doğduğu

Yer

Grafık-4: Diyarbakır'a Geliş Yılı Grafık-5:

Çocuk

Sayısı

Grafık-6: Kardeş Sayısı Grafık-7:

Baba

Mesleği

Grafık-8:

Türkçe

Dışında Bildiği

Dil Grafik-9: Meslek

Grafik- 10: Bu

İşte

Kaç

Yıldır Çalışıyor

Grafi k-! 1: Bu

İşi Öğrenmek

Ne Kadar Zama n

Alır

Grafi k- 12:

Çalışan Sayısı

Grafi k-13:

Çalışanların Niteliği

Grafik-14:

Çalışanların Yakınlık

Derecesi

Grafık-15: İşçi Alırken Nasıl

Bir Yo l

İzlersiniz

Grafik- 16:

Çıraklık

Okuluna Gönderme

Grafik- ! 7: Finans

Zorluğu Çektiğinizde

Kime

Borçlanırsınız

Grafik- 18: Banka

Dışı

Borçlanma

Gra fik- 1 9:

1-lamınadde

Tem ininde

Karşılaştığınız

En Önemli Sorun Gra fik-20: Ürünle riniz i Kime

Satarsınız

Gra fik-2 1:

Aylık

Gelirini z Ne K adar Gra fik-22: Gerek li Ge lir

Gra fik-23:

İkinci İş

Grafi k-24: Sosyal Güvenli k

Kurumlarından

Hang isine Üyesiniz

Grafık-25:

Üyesi

Olduğunuz Kuruluşlar

Grafık-26: işyerinde

Akraba ve

Yakınlar

Grafık-27:

En Çok Hang i Al anda

Yardımlaşırsınız

Gra fik-28:

İşyerinizin Gelişmesi

Önünde En Ön emli

İki

Engel Gra fik-29:

İşyerinizi

Büyütmek

İçin

G erekli O lan Birinci Önlem

Grafık-30: İşkolunda

Gelece k

Grafik-3 1: Tekni k

Yardıma İhtiyaç

Duyu lan Konular

Grafık-32: Eğitime İhtiyaç

Duyulan K onu lar

Tablo- 1: Meslekler

Arasında Sayısal Dağılım

Tablo- 2: Esnaf ve

Sanatkarların

Faaliyet

Alanları

Tablo-

3:Beş

ve Üze ri

işçi Çalıştıran İşletmelerin İşkolları

Tablo-

4:İki-

Dört

Kişi Çalıştıran İşletmelerin İşkolları

Tablo- 5:Sürekli ve Geçici

Çalışanların İşkollarına

Göre

Dağılım

Tablo-

6:Çalışanların Yakınlık

D ereceleri ve

İşkolları

Tab lo-

7:Çıraklarını Eğitime

Gönderenle r ve

İşkolları

Tablo- 8:

Farklı Ustalık

Alanlan Olan

İşkolları

Tablo-

9:İkinci İş İşkolları

Ek Tablo-l:Kliçük

Girişimcilerin

Teknik Bilgi,

Eğitim

ve Ekipman

İhtiyacı

27 28 29 30 31 31 32 33 33 36 37 39 42 44 47 50 53 54 56 57 58 59 60 62 63 64 65 66 67 68

72

74

26

34

40

41

43

46

48

5 1

6 1

77

TE ŞE KKÜR

Bu

çalışmanın hazırlanmasında

pek çok kimsenin önemli

katkıları olmuştur. Akın

Atauz anket

sorularının hazırlanması,

anketle rin

uygulanması

ve

çalışmanın

her

aşamasında görüş,

fik ir ve

değerlendirmeleri

il e sürekli d este k

olmuştur.

Proje

çalışmalarını

birli kte

'ürüttüğümüz

Rem z i

Tanrıverdi

yerel ortama

ilişkin sunduğu değerli

b ilgilerin

yanı sıra dostluğu

ve

konukseverliği

ile

çalışmanın tamamlanmasında

büyük rol

oynamıştır.

Prof. Dr.

Murat

Şeker

anket

uygulamasını başarıyla

koo rdine

etmiştir.

Özgür Arun verilerin analizini büy ük bir titizlik ve öz veri ile

yürütmüştür.

Sü ndüs

Aydın

met inle rin

hazırlanmasında

büyük

sabırla yardımcı olmuştur.

·'Kentsel En fo rmel Sektörde

istihdamın

ve

iş

Potansiyelinin

Geliştirilmesi

Projesi"nin

çeşitli aşamalarında

Halil Agah,

İbrahim Tuğrul,

N ilüfer Dersan ve Den iz

Sarıöz'ün

bilgi ve deneyimlerinden

yararlandığımı

belirtmek isterim .

Eşref Tanrıverdi'nin sağladığı yardım

ve destek bu

çalışmanın

en önemli

dayanaklarından

birisini

oluşturmuştur.

ihayet, özellikle vurgula ma k isterim ki

şayet

Alev

Günal'ın inançlı

ve

kararlı

tutum ve

girişimleri olmasaydı çalışmayı başlatmak

ve bitirmek mümkün

olmazdı.

Yukarıda kısaca değinme fırsatı bulduğum

tüm dostlara e n içten

teşekkürlerimi

sunmak isterim.

Prof. Dr. Sencer AYA TA

7

ÖN SÖZ

Ü lkemi z ekonomi sinde

ağırlıklı

bir ye re sa hip olan esnaf, sa natkar ve küçük

ışletmelerin

yerel ekonom ileri

canlandırması,

e konom ik

açıdan

daha

yaşayabilir,

ürdi.irülebilir ve daha fazla

işgücü

emebi lir bir duruma getirilmesi önem arz etmektedir.

Bu

düşünceden

hareketle,

Birleşmiş

Mil letler

Kalkınma Programı

(U DP), T.C.

Başbakanlık Güneydoğu

Anadolu Projesi Bö lge

Kalkınma İdaresi Başkanlığı (GAP-BKİ)

ve 1 o nfederasyonumuzun

işbirliği

halinde

Diyarbakır

ilinde "Kentsel Enformel Sektörde

stihdamın

ve

İş

Potans iyelinin

Geliştirilmesi"

konulu bir ortak proj e 17/ 02/ 1999 tarihinde

ıaşlatılmış

ve bu proje il e istihd am

olanaklarının artırılmasına

yöne lik po litika öneri lerinin

cliştirilmesi hedcnenmiştir.

Projenin yerel düzeydeki

çalışmaları

Konfederasyonumuzca 20.07 .2000 tarihinde

Diyarbakır'

da

açılan

Proje Ofisinde

ylirliti.ilınektedir.

Bu proje;

• Esnaf, sanatkar ve küçük

işletmelerin

durumuna

ilişkin

yerel düzeyde bir

araştırma yapılmasını,

• Bu

araştırma

ve rilerinden yola

çıkarak

enformel sektörde

çalışanların

formel ekonomiyle

bütünleşmesi,

ekonomik

gelişmeye katkısı

ve

işgücü

emme potansiyelinin

geliştirilmesi amacıyla

yeni

iş olanaklarının oluşturulması

ve mevcut

iş

yerlerin in

geliştirilmesini, eğitim

ve kredi

imkanlarının

ve destek

boyutlarının artırılması amacıyla

bir eyle m

planının oluşturulmasını

içeren iki önemli boyut

taşımaktadır.

Projede öngörü len a lan

araştırması Diyarbakır'da

7- 1 0 /12/2000 tarihinde

yapılmış

ve

işletmelerin

genel profi linin

çıkarılması,

kentsel ekonominin

ayrıntılı

bir analizinin

yapılması

ve ildeki

işletmelerin

gereksinimlerinin

saptanması sağlanmıştır.

Alan

araşlırmasının sonuçları;

•

Diyarbakır

eko nomisine genel

bakış-yapısal

özellikleri, sanayi ve hi zmet sektörlerinin

gelişme

potansiye lleri ve istihdam yaratma kapasitesi,

•

Diyarbakır

e konomisinin mevcut durumu il e alan

araştırması bulgularından

yola

çıkarak

enforme l sektörde

üretkenliği, verimliliği

ve

istihdamı artırmaya

yöne lik politika önerile ri ,

Bu kitapta

toplanmıştır.

Bu kitapta

ayrıca

ki.içlik

girişimcilerin

teknik bilgi,

eğitim

ve ekipman

ihtiyacı

konusunda

yapılan

tespitler de tablola r hal inde

verilmiştir.

Önemli bir kaynak

niteliğini taşımakta olduğunu düşündüğüm

bu

çalışmanın

ilgililere

yararlı olmasını

dile r,

başta

bu

kitabın yazarı

Prof. Dr. Sencer Ayata o lmak üzere,

Akın

A tauz ve Dr.Remzi

Tanrıverdi'ye

ve

emeği

geçen ti.im

kurum/kuruluş/kişilere teşekkür

ederim.

9

Derviş

GÜ DA Y Türkiye Esnaf ve

Sanatkarları

Konfederasyonu Genel

Başkanı

ÖN SÖZ

Dicle ve

Fırat havzalarındaki

su ve to prak

kaynaklarının geliştirilmesini

amaç layan.

suya

dayalı

bir

kalkınma

projesi olarak

başlatılan Güneydoğu

Anadol u Projesi (GA P ), 1 989 )

ılında

GA P M aste r

Planı'nın hazırlanmasıyla

bi rl ikte çok sektörlü , e ntegre bir sosyo-

·konomik bölgese l

kalkınma

projesi

niteliğine kavuşturulmuştur.

Proj e nin bu

niteliğe

·ıvuşması,

sektörle r

arası

entegrasyon ve k urum la r

arası

koordinasy o n

ihtiyacını doğurmuş

c bu

ihtiyacı karşılamak

üzere 1 989

yılında

ülk e mi zin ilk ve tek bö lge

kalkınma kuruluşu

an GAP Bölge

Kalkınma İdaresi Teşkilatı kurulmuştur. İdare tarafından,

d a ha

kuruluşundan

baren. bölge

halkının nabzını

tutmaya, sosyo-e ko nomik

yapısını

anlamaya, toplumun soru n c önceliklerini belirle m eye yönelik

araştırmalara girişilmiştir.

13u

araştırmalarla

temel olarak,

ıölgede farklı

sosyal

katmanların bulunduğu

ve bu

farklı katmanların farklı

sorun ve T'Celiklerinin

olduğu

ve projeden

farklı şekillerde

etkilenebi lecek le ri , d aha da öneml isi

!aavantajlı

olarak

tanımlanabilecek

bir

takım

to plumsal

grupların (kadınlar, topraksız

ve k

ıçük topraklı

çiftçile r, gençler, küçük

işletme

sahi pleri. ke nt

yoksulları

vb .) özel olarak ele

ınıp

güçlendirilmeye ve

kalkınmanın

te m e l

katılımcıları

haline getirilmeye gereksinim

<luy<lukları

ortaya

konulmuştur.

GA P

İdaresi

bu

araştırmaların sonuçlanmasını

taki ben,

sonuçların değerlendirilerek

sosyal

kalkınma

po litika ve stratejilerinin

tanımlanması amacıyla

iini\·ersiteler, ilgili ka mu

kuruluşları, lıükümet dışı kuruluşlar

ve

uluslararası kuruluşların

c.:msilci l erinin

katıldığı çalışmalar başlatmış

ve bu

çalışmaların

s onucunda 1994

yılında

GA P Sosyal Eylem

Planı hazırlanmıştır.

Bu

çalışmalara

e k o larak, 1995

yılına gelindiğinde GAP'ın içerdiği

önemli büyük fiz iksel

yatırımlar

büy ük ölçüde tamaml anma

noktasına gelmiş

ve Ha rra n

Ovasına

ilk su verilmeye

başlanmıştır.

Bu a rada bölgede öne m li demografik ve sosyo-e ko nomik

değişmeler gerçekleşmiş

ve

kalkınma

ö nce likleri

değişmeye başlamıştır. Yaşanan

bu deneyimlerin

ışığında

ve kürese l ö lçekt e

kalkınma paradigmalarının değişmesinin

e tki si ile 1995

yılından

itibaren,

GAP'ın kalkınma yaklaşımında değişime gidilmiş,

temeline

insanı

a la n,

kalkınmanın

sosya l-insani ve çev rese l-ekoloji k

boyutlarını

g özeten bir

yaklaşımla,

G AP sürdürülebilir insani

gelişme

proj e si o la rak ele

alınmaya başlanmıştır.

Sü r dü rülebilir

kalkınma yaklaşımı, kalkınma

stra tejile rinde sosyal, ekonomik ve çevresel

unsurların

b ir a rada ele

alınması,

optim izasyonu ve he r ne

pahasına

olursa o ls un e konomik büyüme yerin e,

insanın yaşam

ka litesini

artırmayı

a m aç layan bir

kalkınma anlayışını

gündeme getirme kteydi. Bu

yaklaşım başta Birleşmiş

Mill e tle r

Kalkınma Programı

(UNDP) olmak üzere

uluslararası kuruluşların

da ilgisini

çekmiş

ve ilk somut meyvesini

ı

996

yılında U

DP ile

işbirliği

iç inde

hazırlanan

ve 29 alt-projeden

oluşan

·'GAP'ta Sürdürüle b ili r

Kalkınma Programları"

p roje paketi olara k

'ermiştir.

Sürdürülebi lir

kalkınma yaklaşımı kalkınma

strateji lerinde üç te m e l unsuru ön plana

çıkarmıştır.

Bunla rda n biri ncisi

katılımcılıktır. Katılımcılık

ka ra r

alına

(planlama) ve uygulama süreçlerine projeden

yararlanacakların

ve etkileneceklerin da h il edilmesi ve bu yolla toplumun güç lend irilmesi olarak

tanımlanmaktadır. İkinci

unsur ise

kalkınmada eşitlik

ve

adilliğin sağlanmasıdır.

Bu unsur bir ya nda n

dezavantajlı

durumd a bulunan to plum sa l

grupların

konumu nu n g üç lendir ilm esi,

diğer

y a ndan da

kalkınma çabalarının

külfet ve nime tlerinin

farklı

ka tma nla r ve kategoriler

tarafından

göreli olarak adil

paylaşılması

ve

çağın standartları

ölçüsün de m utlak

yoksulluğun

o rta da n

kaldırılması

olarak

tanımlanmakta

ve

anlaşılmaktadır.

Üçünc ü unsur ise insan

kaynaklarının geliştirilmesidir

ki , bu unsur

insanların

y apabilir

kılınması

o larak

tanımlanmakta

ve

kalkınmanın

hem teme l iti c i g ücü hem de temel hedeflerinden biri o lara k gör ülmektedir.

11

"Kentsel Enformal Sektörde

İstihdamın

ve

İş

Pota nsiye linin

Geliştirilmesi"

projesi böyle bir

yaklaşımın

ürünüdür ve bir yandan kent

yoksullarının

mesleki beceril e rini

artırarak

istihda m

olanaklarını artırmayı

ve

çalışma koşullarını iyileştirmeyi, diğer

ya nd a n da bu

işgücünü

ilk planda emme potansiyeli

taşıyan

kliçük ve mikro

işletmelerin geliştirilmesine

yön e lik strateji ve eylemlerin

tanımlanmasını,

bu a la nda bir model

geliştirilmesini amaçlamaktadır.

Bu amaca yö nelik o larak

Diyarbakır

ke ntinde pilot

araştırma,

pla nlama ve

uygulamaları

içeren bu proje "GAP Bölgesi'nde Sürdürülebilir

Kalkınma Programı"

kapsamında

yer alan 29 projeden biridir.

Katılımcılık

ve

sürdürülebilirliğin

bir

gereği

olarak, projenin

uygulanması

bu kes imin te me l üst örgütü o lan Türkiye Esnaf ve

Sanatkarları

Konfederasyonu (TESK) ve onun yerel örgütü olan

Diyarbakır

Esnaf ve Sanatkarla r

Odaları Birliği

(DESOB)'ne delege

edilmiştir.

Burada temel bekle nti, strateji ve eylem

planının

bizzat bu kesim in

katılımı

ile belirlenmesi ,

uygulamaların

bu kesim in örgütleri

aracılığıyla

yürütülmesi ve projenin

tamamlanmasından

sonra da proje

çıktılarının

sürdürülmes i ve tüm bölgeye

yaygınlaştırılmasıdır.

Tabandaki kitlenin

katılımının

da bi r

aracı

o larak görülebilecek e limiz dek i bu

araştırma

raporu;

araştırma-planlama,

uygulama ve

izleme-değerlendirme

olmak üzere üç ana

bileşenden oluşan

projenin ilk

aşama

ürünlerinden biri o lu p, bu kesimin temel

sorunlarını,

potansiyellerini,

ihtiyaçlarını

ve beklentilerini ortaya

koymaktadır.

Bölgeye

ilişkin

bu kesime yöne lik ilk ve tek

kapsamlı araştırmanın sonuçlarını yansıtan

bu raporu n biri be kle nen ve

tanımlanmış, diğeri dolaylı

iki e tki sin in

olacağını düşünüyorum.

Bunlardan birincisi, eylem

planının hazırlanmasına

verme kte

olduğu

girdi, ikincisi ise politika

oluşturanlara sağlayacağı

bilimsel verile rin

yaratacağı

etkidir. He r iki etki de

eşit

ö ne me sahi p

bulunmaktadır.

Temelde istihdam

artışı yaratmayı

ve

işgücünün

ka litesini

artırmayı

a maçlayan proj ede bundan sonraki

adımlar, hazırlanmakta

olan ey lem

planı doğrultusunda,

önce

Diyarbakır'da

bir pilot uygulama

yapılması

ve daha sonra elde edilecek sonu ç la ra

dayalı

olarak GAP bölgesi için

yaygınlaştırılabilmeye elverişli

bir m odel olarak

kullanılmasıdır.

Bu çerçevede pilot

uygulamanın Diyarbakır

kentinde istihdam

yaratıcı/artırıcı

yönde etki

yaratması

ve

eşzamanlı

olarak eyle m

planı doğrultusunda

k ent ekonomisine ivme

kazandırıcı

yeni proje le r

hazırlanması

ve k amu, özel sektör ve top lumun

işbirliğiyle uygulanması

bu projenin önümüzdeki dönemde arz u edi len

çıktılarını oluşturmaktadır.

Uzun vadede ise

geliştirilen

modelin tüm bölgeye

yaygınlaştırılabilmesi

projenin temel

başarı

göstergesi

olacaktır.

Böyle bir

çalışmanın

ülkemizin en büyük siv il toplum

kuruluşu

o la n TESK ile

ortaklık

içinde yürütülüyor

olması,

bu alandaki ümit le rimi güçlendirmekted ir. Böy le bir

çalışmaya

ve rdikleri

katkılardan dolayı

Konfederasyon

Başkanı Sayın Derviş

GÜNDA

Y'ın şahsında

tüm TESK üyelerini kutla r,

çalışmalarında başarılar

dilerim.

Ayrıca, başta

Prof. Dr.

Se nce r A yata olmak üze r e, bu rapo run

hazırlanmasında emeği

geçen tüm

uzmanları

kutlar,

katkılarından dolayı şükranlarımı sunarım.

Esnaf ve sa na tkar kesimine

hayırlar

getirmesini dilerim.

12

Dr. i.H. Olcay ÜNVER GAP Bölge

Kalkınma İdaresi

Başkanı

ÖN SÖZ

Birleşmiş

Mi ile ti e r

Kalkınma Programı

(UN DP), sürdürülebi 1 ir

kalkınma

için uygun

1olitikaların oluşturulması amacıyla

tüm dünyada ulusal makamla rla

işbirliği yapmaktadır.

'3 u

politıkaların oluşturulması

içi n

çalışmalarımızın

odak

noktasını

tüm toplumsal iri mleri n

nasıl

ge lir ürettiklerini ve

karşılaştıkları darboğazların anlaşılması luşturmak dır.

Bu

yaklaşım,

ulusal

ortaklarımızın

ve bi zim ,

sınırlı

ulusa l mali

kaynakların

iirdürül eb r insani

kalkınmanın gerçekleştirilmesi

için en etkin

şekilde kullanılmasını 1ğlayan

pr

Jgramları teşvik

etmemize im kan

tanımaktadır.

Tür ·ye'nin c iddi bir ekonomik reform

programı uyguladığı şu sıralarda

sosyal ve konom ik

gelişmeye yardımcı

olmak iç in ulusa l

kaynakların

dikkatli ve verimli

ullanılm"

yeni bir önem

kazanmıştır. Kısaca, kaynakların kıtlığı,

tüm kamu

kuruluşları

ve yasi erk sadece Türkiye'nin sosyal ve ekonomik

gelişimini canlandırmak

için hayati nem

taşl\

n faa li yet ve sektörl erdeki prog ramlar için kayna k

ayırabileceği anlamını .ışımaktadır.

Bı..

,edenle, Türkiye Esnaf ve

Sanatkarları

Konfederasyo nu (TE K)'nun, UN DP'nin AP Bölge.. el

Kalkınma İdaresi(GAP BKİ)

ile uz un süreli

işbirliği

sonucunda

hazırladığı

bu

ı ıpor, plaı •nacılar

ve

politikaları

belirleyen yetkililer

açısından

çok önemli bir

araçtır.

Prof.

)r.

Sene .\yata

tarafından

ve U DP-GAP

BKİ

destekli bir dizi program

kapsamında luşturula.

erel ortaklar

ağından yararlanılarak hazırlanan

bu rapor,

Diyarbakır'da

··kentsel nformel ktör" (da ha iyi bir

tanımlama olmadığı

için )

tanımlamış olduğumuz

bi r nplumsal, ek onomik g rubun durumun u ortaya

koymaktadır.

Ara

ırmacılar

ve po litika belirleyen ye tkililer

tarafından

sürekli olarak

belirtildiği

gibi

)iyarbakır

fürkiye' nin ekonomik reform

programının belirlediği

ö ncel iklerin ve Avrupa

1irliği'nc

üyelik da hil olmak üzere öteki ulusal

kalkınma

hedeflerinin bir

çoğunun

•crçckleştirılmesinde karşılaştığı kalkınma sorunlarına

örnek

oluşturan

b ir

şehirdir.

Raporda yer verilen bilgiler , ulu sal polit ika

konuları açısından

bu

şehrin

ve nüfusunun

sınırları

ötesine uzanan b ir önem

taşımaktadır

ve bu nede nle Türkiye' nin ulusal

kalkınma

hedeflerini ilgilend irmektedir.

Bu

bulguların,

u lusal

planlamacılar

ve Dünya

Bankası

ve Avrupa

Birliği

dahil olmak üzere Türkiyc'nin ö teki

uluslararası kalkınma ortaklarının

büyü k il gisi ni

çekeceğine inanıyorum.

Rapor,

Diyarbakır'ın

kentsel "enfo rmel" sektörünün e ko no mi k

verimliliğini artırabileceği

ve gel

işti

re

bileceği alanları

çok

başarılı

bir

şekilde

gösterme kte ve bu sektörün stratejik teknik desteklerle

oluşturulabileceği

ulu sal gel ire

katkıda

bu lunma kapasitesini ortaya

koymaktadır. Diyarbakır

kent ekono mi sinde gözlemlene n b irçok dar

boğaza karşın,Rapor

beli rlene n sektörleri dikkatli bir

şekilde

hedefleyen bir programlar paketi ö nermektedir.

Ayrıca,

gençleri n istihdam ve

eğitim

ge reksinimleri ve sosyal ve ekonomik

açılardan

önemli ka tma

değer sağlayacak

te kno lojik yeni likler üzerinde

durmaktadır.

UNDP kend i

adına

bu raporun

bulgularından yararlanılması

iç in uzun dön emli

ortakları,

özel likle de GAP Bölge

Kalkınma İdaresi

ile

işbirliğine

devam etmeye

hazırdır.

UNDP 'nin bu konudaki niha i

amacı

Tü rkiye'n in ulusal

kalkınma

aktörlerinin ve

ortaklarının

bu raporu n

bulgularının

rasyonel, e tk in ve verim l i

yatırım planlarına dönüştürülmesi

için destek lenmesidir. Bu yö ndeki çabalar Türk iye 'nin ulusal

kalkınma

hedeflerinin

gerçekleştirilmesine

somut

katkıda bulunacaktır.

13

UN DP, bu raporun

hazırlanmasındaki katkıları

nedeniy le bütün kurumsa l

ortaklarına

özellikle de GAP Bölge

Kalkınma İdaresi

ve TESK'e

teşekkür

eder.

UNDP,Diyarbakır

Esnaf ve Sa natka rlar

Odaları Birliği'ne(DESOB) konukseverliği

ve

sergilediği işbirliği

ruhu nedeni y le

müteşekkirdir.Her

zaman

olduğu

gibi UNDP, P rof. Dr. Sencer Aya ta'ya

açık

anali zi ve

kapsamlı bulguları, Sayın Akın

Ata uz' a da proje faaliyetlerini etkin

şekilde

koord ine e tmesi

dolayısıyla teşekkür

eder.

Alfred o Witschi Cestari D aimi Tem silci

UNDP Ankara Mart 2002

14

fO REW ORD

The U nited Nations D cvelopment Program (UNDP ) wo rks with gvernment authori ties

\Orld wide to create the rig ht p olicies for s usta inable

developnıent.To

graps how societies, om indi, iduals to e nte rprises and to governme nt institutions, ge nerate income and

ıo

nderstand the bottle necks th ey face, are issues th at we place at the core of our work.This

ıderstandıng

allows ou r national

partııers

a nd us to advocate for po lic ies and

progranıs

at utilise 1 mited nationa l

fınancial

rcsources in

tlıe

most time and cost

effıcient

manner achieve ustainabl e human

developnıent.

Espı.:

ially as T urkey undergoes a n econe mi c reform program of unparalleled

•nensions. mcticul ous and

producıive

plannin g a nd use of national reso urces fo r assisting

'İal

and

~onomic

deve lopment havc ga ined a new

signifıcance

.In short,scarcity of .ources h. meant that govern ment institutions, including the Turkish cabinet itself , can

ıly

spare unds for prog rams in

secıor

s and activities that are vital for spurring Turkey's cial and cconomic deve lopment.

Tht. fo re, th e report produced by Confederat ion of Turkish

Crafısmen

and

·adesmen E SK) as a result of

ıhe

U DP 's long enjoyed cooperatio n

wiıh

the GAP

~gional

Ot.:velop me nt Administration (GAP RDA), is very impo rtan t too l for planners and )licy mak ·s alike .Authored by Prof. Sencer Ayala and

benefıting

from a network of loca!

rtners es

blislıed

under several UNDP- GAP RDAsupported programs, the repon maps

"'situatic of an eco no mic group ( for want ofa beller term) we ha ve labelled the '"urban forma!

^St

or"' in Diya rbakir.

As peatedl y n o ted by

sclıolars

a nd policy makers, Diyarbak ir is a city that

ıitoınizes ıe

development

clıallenges

Turkey faces in its handling of the priorities set by

ıe econonııc

reform progra m and

nıany

of th e other national

developmenı

objectives,

ıcluding

I'U accessio n.The report's

fınding

a re relevant for national policy matters

tlıat

go yond this city's a nd its populat ions2

confınes

a nd therefore, concern Turk ey's

natioııal

·velopment objectives.

l tru st that these

fındings

will catch the ful l attention of nati o na l planners and

1

urkey's other internatio nal development part ne rs inc luding

tlıe

World B ank and Europen Jnion .The Report shows, very successfully, the mechanisms with whi ch Diyarba ir 's urban "

nformal" scctor ca n increase and

inıprove

its economic

effıciency.lt

hig hli ghts this sector's ability to contribute to na tional

inconıe,

with the he lp of strategicall y fo rmulated techni cal assistance.lndeed, de p i te the ve ry many bo ttle nec ks observed in Diyarbakir 's urban economy, the R eport proposed a relevant set of p rogra ms carefully targe ted at th e sector s

identifıed.lt

further focused on the young peoples e mployment and training needs, and on the technological innovation that will yield crt ical va lue added in soc ial and economic

ternı.

The UN DP for its pa rt is ready to continue its work

wiıh

its lo ng- term partners, notably the GA P Regiona l

Developınent

Admini strati on, in

proınoting

the

fındings

of this re port.The ultimate a im of the UN DPin thi s regard would b e to support Turkey's national development actors and their international partners to translate

ıhe fındings

of this repon into rational, effective a nd

effıcent

investme nt pla ns.This effort should the refore concrctely contribute to the rea li zatio n of Turkey's nationa l

developnıent

objecti ves .

15

The U DP wislıed to thank ali this partners, notably ılıe GAP Regional Development Administration and TESK, for tlıe preparation of this report.The UNDP is also grateful to the hospitality and sprit of cooperation offered by the Diyarbakir Chaınber of Craftsmen and Tradesmen (DESOB).As always,U DP is thankful to Prof. Sencer Ayata for his incisive analysis and thorough findings and to

Mr.

Akin Atauz for his effective coordination of projeci activities.

Alfredo Witschi Cestari Resident Representative UNDP

Ankara March 2002

16

ÖZET

Kentsel Enform el Sektörde

İstihdamın

ve

İş

Pota nsiyelinin

Geliştirilmesi

Projesi 'nin

başlıca amacı Diyarbakır

kent ind e

yaşayan

nüfu s un yeni

iş alanları

ve ge lir

kaynaklarına kavuşmasına

yönelik po litikalar önerme ktir. Bu

çalışma

enformel kesimin istihdam

olanaklarını Diyarbakırlı

esnaf ve sanat kar lara uygulanan anke t ve rile ri temelinde

incelemekıedir.

Sahip

olduğu

önemli sosya l ve ekonomik

fırsatlara

ve potansiye le

rağmen Diyarbakı )Oğun

bir istihdam ve artan

işsizlik

sorunu ile

karşı karşıyadır. Dolayısıyla

kentte büyümc}i

sağlamak

ve yerel nüfusun refa h dü zeyini yükseltmek büyük ölçü de isti hdam

olanaklarının geliştirilmesine bağlıdır.

Araştırma sonuçları Diyarbakırlı

küçük

girişimcilerin

ge nç ve o rta

yaş kuşağında

ve

:lğırlıkla

kent kökenli kimse ler

olduklarını oı1aya koymaktadır.

Küçük

girişimcilerin

önemli hi r kesim pek

azı

fo rmal mesleki

eğitimden geçmiş

olmak la birlikte

vası nı

ve belirli bir düzeyde

'ğitim

sahibidir. Bu yönüyle enformel kesim kent top lum unun

yerleşik

ve

stikrarlı

b

tabakasını oluşturmaktadır.

Üc rets iz

çalışan

aile üyeleri dahi l

işletmelerin

ancak

yarısında şçi çalıştırılmaktadır

ve

bunların beşte

dördü

beşten

az

işçi çalıştıran

küçük

işletmelerdir. Diğer

ken tle rden

dış alım

yapan o ldukça

gelişmiş

bir ticaret

ağı

sayesinde g irdi ve hammadde ge reksinimlerini

karşı

!ayabi len

Diyarbakır

en fo rme l kesimi kendi

ürettiği

md ve hiz metl e ri

dışarıya

satmakta çok

sınırlı

bir kapasiteye sa hiptir. Esnaf ve sanatka•l

ı

en

başta

fina ns güçlüklerinden

dolayı

zorda

kaldıklarını

beli rtirken buna genel talep

)Ct sizliği, işyeri mekanı darlığı. yoğun

rekabet

ortamı

ve te kno lojik

değişimi ızlemedd

zorluk lar gibi

sorunları

da eklemekted ir.

Bu

çalışına aynı

za ma nd a

Diyarbakır

enformel kesim inde tek nik

eğitim

ve

yardım

talebinde bulunan sanatkarlar ve küçük sanay icile rin öncelikl e yeni makinelerin

kullanım

ve

bakım konularında eğitimini vurgulamaktadır. Danışmanlık

ve

eğitim programlarından yararlanması

öngörüle n hedef kitle öncelikl e genç, kentli ve yenilikçi küçük

girişimcilerdir.

Enformd kesimde

istihdamı geliştirmeyi

a maç layan proje ve program la r buna ek olara k y üksek büyüme potans iyeli olan kesimler üzerind e

yoğunlaşma! ıdır.

Dikkate

alınması

gereken

bır başka

ö ne mli konu büro

çalışanlarının eğitimidir.

Bir

diğer yaklaşım

MEM ve ME KSA gibi iki ö ne mli

kuruluşun

mevcut

eğitim programlarının geliştirilmesi

ve bunlara yeni

alanların

eklenmesi o la bilir.

Diğer

ya nda n,

kazandırma programları

küçük

girişimcilerin

kendilerinin en öne mli gördükleri kesimle re yönelik ola rak da dü zenle nebilir. Nihayet,

geliştirilecek programların

enformcl

işletmelere çeşitli

hizmetl e r suna n

kurumların etkinliğini

ve

evrimliliğini artırmaya

yönelik

çabaları

dikkate

alması düşünülebilir.

17

\B STRACT

>ıc

major

ainı

of the p roj eci on the dcvelo pm ent o f employ ment in the informal sector is

ıo

·pose policies ori e ntcd towards

tlıe

creatio n o f ncw jobs and gene ra tio n of incomes fo r re people in lhe city of

Diyarbakır.Tlıis

study examin es the employ me nt

prospecıs

for

ıhe

·rmal scctor in th is pa rticular city on the basis of survey dala gath ered fro m small-scale ..:rpreneurs.Despi te its considerable socia l a nd economic oppo rtunites and

poteııtials ..ırbakır

suffers fro m serio us employment probl ems and

growiııg

une mpl oyme nt.Therefore, ain ing urban g rowt h and increasing the we l fare of the loca ! population depends

ıificantly

on improving the

employnıent

prospects in the city.

research results ind icate

ıhat Diyarbakır's

sm a ll-scale

eıılerpreneurs

are genereally young midd le aged people , many ofwhom have urban

backgrouııds.

A

signifıcant sectioıı ofıhe

l enterpreneurs are ski lled and educated people despite the

facı

tha t very few among

tlıeın

\ forma ! vocational training. As

suclı

they const itute an establishe d a nd stable

stratunı

in urban society .Only one half ot the enterp rises employ worke rs, inc luding the

uııpaid ı

ily membcrs, and fou r fi ft hs of these employ less than

fıve

persons. T he majority of the il

entrepreııeurs

eam incomes below the average per capita

incoıne

in T urkey. Via a higl y cloped trade metwork basedon

iınports

from o ther cities the informa l sector in

Diyarbakır

n ides its input and rawmaterial needs but the secto r has an extreme ly li mi ted potential for 1rting the goods and services that it prod uces. T he shopkeepers and ar tisans maintain that suffe r

ınost

frorn

fınancial

difficulties a nd

ıo

this they add othe r p roblems

suclı

as

ıfficient denıand

fur products, shortage of wo rkplace space. intensive co rnpetition

aııd ıhe

iculties invol ved in [ollowing the ternds in innovation and technologica l c hange.

Thc study a lso attempts to identify the need for tec hnical assistan ce and

educaıion

r ong

Diyarbakır's

in fo rma l sector

eııterprises

a nd suggest possibl e training

prograıns.The

t.sans

aııd snıall-scale industrialisıs

w ho d o d em and technical educatio n a nd

asistaııcc

give

ıority

to training in the use and

ınaiııtanance

of new

eguipınent.

in the case of the .. 1pkeepcrs the ern p hs is is on marketing a nd b usiness

orgaııization.The

target group

ıo

ııcfit froın

the consultin g and educatio n progra rns should be th e yo ung,

urbaııized aııd

novati vc

snıall-scale cnterpreneurs.lıı

additi o n, it is argued that projec ts a nd programs

ıhat rn

designed to develop

cnıploymeııt

in the inform al sector should primar il y focus

011

those scctors of the econorny that ha ve a high growth p o te ntial.Another area of

concentraıion

could

·)e training of

offıce

worke rs. The

iınrovement

o f the ex isting tra ining

prograıns

of the two major institutions

(MEM

and MEKSA) and he lping these insititutions to o pe n

ııew

ar eas can be another policy. Tra ini ng programs can also be ori ented towards those a reas of acti vity

nıost

highly esteemed by the

snıall

entrepreneurs the rnsel ves.Finally, prog ra rns may take

inıo

account the efforts towards increasing the effi c ie ncy amd prod uctivity of

institutioııs ıhat

provide various services fo r the

inforınal

enterprises.

19

GİRİŞ

Bu

çalışma

üç a na bölümden

oluşmaktadır.

Birinci bölümde

Diyarbakır

ekonomisinin

'Jazı yapısal

özellikle ri e le

alınmakta

ve sa nayi ve hizmet sektörlerinin

gelişme

potansiyelleri

·e istihdam yaratma kapasitesi üze rinde

durulmaktadır. İkinci

bölümde enformal sektörde stihdam

\'t' iş

pota ns iye linin

geliştirilmesini

a m aç layan proj enin bir

basamağını oluşturan

lan

araştırmasının

teme l

bulguları

ort aya

konmaktadır.

Üçlincü ve son bölümde ise ,

)iyarbakır

·konomisinin özellikleri ve ala n

araştırması bulgularından

ilerleyerek

enforıııal

e ktörde

•retkenliği, verimliliği

ve

istihdamı artırmaya

yöne li k politika önerileri

1rtışı

lmakL

jır.

1-DIYARBAK IR

EKONOMİ İ:

Gl .EL

BAKIŞ

D)

bakır,

içinde

bulunduğu

bö lgenin e ko nomik, kültlirel ve ida ri merkezi olara k üy ük bir r hi ve

coğrafi

öneme sahiptir. Ke nt, çok uzun bir süreden be ri, Mardin. Batman, rfa,

Adı~ ınan. Elazığ,

Bingöl ve

Muş

illerini kapsayan

geniş

bi r bölgen in

kavşak noktası

•lagelmiş,ır

M erkezi ko numu, kente ön eml i bir ta rihi birikim ve insan

kaynakları bakımından

•üy ük potJnsiyel

taşıyan

zengin bir kültüre l d o ku

kazandırmıştır.

Çevreden ve

geçmişten

•e len

ah.ı

1J lara

rağmen

kent özelli kle

yakın

dönem tarihinde ekonomik

gelişme

ve Jplumsal

llkınma bakımından

bir duraklama ha tta gerileme sürecine

girmiştir.

Özellikle son irmi

yı 1..

kent eko no misi

istikrarlı

bir büy üme çizgisi

izleyememiştir. Diyarbakır, .anlıurfa

n n G AP

yatırımlarının

merkezinde

bulunması

ve Gazi ante p' in

girişimci

dinami zmi ayesinde 1

azandığı

gel

işıne

ivmesini

yakalayamamış

ve sonuçta sosyo-eko nomik

bakımdan

'"IU kentlcrın

gerisine

düşmüştür. Coğrafi

üstünlüklerine, tarihi biri kimine ve

hızla

artan

1üfusuna r· gmen

sanayileşememe

kentin

karşılaştığı sorunların

te me li nde yatan

başlıca

tkendir.

Kaı

u

Yatırımları

Diyarbakır'

da a ncak son bi rkaç

yılda tırmanış

göste r en kamu

yatırımları

oldu kça

cılız

b ir düzeyde

kalmıştır.

Bu

yatırımlar

esas o lara k enerji,

tarım

ve

altyapı alanlarında toplanmıştır. İlde

to pla m banka

mevduatı,

topla m banka kredisi,

kişi başına düşen

banka k redisi Türkiye

ortalamalarının

çok

altında kalmıştır.

Bununla birlikte bölgede bulunan devlet görevlilerinin

yarattığı

ma l ve hizmet talebi

Diyarbakır

ekonom isinin

baş! ıca dayanaklarından

birisi olarak görülmekte dir.

Diğer

yandan

eğitim, sağlık

ve

diğer

sosyal

alt-yapı yatırımları hızla

büyüyen nüfus un

ihtiyaçlarının karşılanmasında

çok yetersiz

kalmaktadır.

Tarım

Diyarbakır

ilinin

tarımsal yapısından

gelen

bazı

olumsuzluk lar e ko nomik

gelişmeye

e ngel

teşkil

eden

başlıca

nedenler

arasında

görülmektedir. ulu

tarım

arazisinin Tlirkiye

ortalamasının

ancak

yarısı (%

7.

1)

düzeyinde

kaldığı

ilde

tarımsal

ürün deseni

çeşitlenme gösterememiş

ve büyük ö lç üde hububat ve m ercimek üretimi ile

sınırlı kalmıştır.

on bir kaç

yılda

özellikle Bism il 'd e gözlenen sulu

tarım

ve pamuk ek im inin bu il çeye gözle görünür bir canlanma ge tirmesi

şimdilik

bir isti sna

teşkil

etme ktedir. Ekilebi li r ara z ini n

çoğunluğunu

e llerinde tutan büyük to prak sahipler i güçlü bir ticari

tarım

yaratma veya

kaynaklarını

kentsel e konomik faaliyetle re ve sa nayiye aktarmada kayda

değer

bir

başarı sağlayamamışlardır.

1 993

yılı itibarıyla tarım

kes iminde faa liyet gös teren hane lerin %44.Tsi

topraksız

ve yoksul köylülerden

oluşmaktadır

(Sönmez, 1 992) ve bu kes im kent ekonomi si iç in

canlı

bir pazar

21

oluşturmada

çok yetersiz

kalmaktadır.

Bölgede

yaşanan çatışma

ve terör

ortamı tarım

ekono mi sinin

karşılaştığı

güçlükl e ri ve engelleri

aşamamasının başlıca

nede nl e rinde n biris idir.

Tarımsal

ekonominin ca n

damarı

olan

hayvancılık

son yirmi

yılda

eski ö ne mini kaybede rek ciddi bir gerileme süreci iç ine

girmiştir.

Hayvan

sayısında

azalma görülmektedir.

Buna

bağlı

olarak besicilik

alanında kullanılmayan

büyük bir

atıl

kapasite mevcuttur. Nitekim kentte tavukçu luk faaliyetlerinin da hi

gelişmemiş olması

dikkat çekicidir.

Kısacası Diyarbakır

ili ve çevresinde

tarım

ekono mi s i kentsel ekonomiyi ve

sanayileşmeyi

deste k leyecek ve sürükJeyecek bir lokomoti f ro lü

oynayamamıştır.

Özetleyecek olursak

tarım

kesimi; sanayi ve hi z m et sektörleri için paza r rolü oyna makta, sanayi kesimi için g irdi üretmekt e ve sa nayi

yatırımlarının finansmanında kullanılacak

sermaye ve kay nak tra nsferi

sağlamakta

son derece yetersiz

kalmıştır.

Ticaret

Diyarbakır

kentine

bağlı hinterlandın

son y irmi

yılda daralması

ilin

tarımsal

eko nomisinin

karşılaştığı

sorunlar kadar çevre illerd e de görülen benzer bir siyasal

çatışma,

siyasi

istikrarsızlık

ve ekono mik durgunluk

ortamının

d a sonucudu r.

İlin doğusunda,

kuzey inde ve güneyinde ticari hayat ve

tarımsal

faal iye tin geri lemesi

Diyarbakır iş dünyası

için c iddi bir talep

daralması yaratmıştır. İstikrarsızlık

ve belirginsizlik

ortamı

bö lgede

birikmiş

o lan sermayeni n bölge

dışına

göçmesin e yol

açmış

ve bu duru m zate n

cılız

ola n tasa rruf ve

yatırımların

büsbütün

azalması

sonucunu

doğurmuştur.

Nihayet,

Güneydoğu

Anadol u Bölgesi' ni

ı990·1ı yıllarda

en derinden etkileyen

gelişme

1991

yılındaki

Körfez

Savaşı sonrasında

Türkiye' nin en önde gelen ticaret pa rtnerlerinden Irak.la

ilişkilerinin

son

yıllarda

bir ölçüde

açılan sınır

ticareti

dışında

neredeyse durma

noktasına

gelmesi ve bunun kada r öneml isi bu güzergah üzerinde yer alan tüm

yerleşim

birim lerinin can

damarı

olan

sınır

ticaretinin çökmesi

olmuştur.

Ticaretin

durması başta ulaşım

o lmak üzere

dış

ticare te hi zmet veren sa nayi ve hizmet kesimle rini telafis i mümkün olmayan bir

durgunluğa sürüklemiştir.

Tarım

kesiminden gelen tale bin

daralması, dış

ticare tin ve transit

taşımacılığın

gerile mesi ve bö lgeden sermaye göçünün

hızlanması Diyarbakır'da

üretimi

zayıflatmış

ve kentin birço k temel ürün

bakımından dışarıya bağımlı

tüke tici bir kent h aline gelmesine yo l

açmıştır.

Göç ve

Kentleşme

Diyarbakır

kentinin son dö ne md e

yaşadığı

en öne m li so run giderek kitlesel bir boyut kaza nan göç sürecidir.

Başta

kendi

sınırlan

içinde yer a la n köy ve kasabalar o lmak üzere

geniş

bir yöreden

Diyarbakır

a yöne len göçün önde gelen ne d enleri

kırsal

bölge lerde görülen

hızlı

nüfus

artışıdır. İlin

nüfus

artışı yaşanan yoğun dış

göçe

rağmen

1985

yılında

934,505' ten 1 990 ' da l ,094,996'ya kadar

yükselmiştir

ve 2000

yılında

ilin toplam nü fusu nun 1,488,700

olacağı

tahmin edilmektedir. Bu ve rile r bir yanda

yılda

ortalama %3,2 düzey ine

ulaşan

bir nüfus

artış hızını

ve

diğer

yand a ise son on

beş yılda yarı yarıya artmış

olan bir nüfus

büyüklüğünü

ortaya

koymaktadır. Diyarbakır

ilinde ortalama ha ne

büyüklüğü

7 , 1 'dir ve bu

değer

Türkiye

ortalamasının

iki puan üzerindedir. Yüksek

ortalamanın başlıca

nedeni yüksek

doğurganlık oranıdır.

Bu

koşullarda

nüfusu

tarımda

tutma

olanağı

giderek

azalmıştır.

i lin

kırsal alanlarında

so n derece

yaygın

olan

topraksız

köylü olgusu ile

birleşen hızlı

nüfus

artışı işsizliği

ve

yoksulluğu kamçılamak

suretiy le

kırsal

nüfusu kentlere ite n

başlıca

e tke n

olmuştur.

Traktö r ve biçe rdöver

kullanımının yoğunlaşması

sonuc u

yaygınlaşan makineleşme

büyük toprak sahiplerinin

tarımsal işgücünü kırda

tutma

gereğini

büyük ölçüde ortadan

kaldırmıştır.

Nihayet, 1990'

lı yıllarda tırmanan çatışma ortamı

ve buna yönelik olarak

22

alınan bazı

güvenlik önle mle ri göç ede nl e rin

sayısını

katl ayarak

artırmıştır.

B ütün bu

gelişmeler

söz konus u d önem süresinde

yılda

%5 ile% 7

arasında değişen

oranlarda kentsel büyüme

hızlarına erişilmesine

yol

açmıştır.

1990

yılı itibarıyla

kentl erde

yaşayan

nüfus

oranı

%54.8'e kadar

yükselmiştir. Diyarbakır

kent nüfusu ise on

yıl

içeris inde ne redeyse ikiye katlanara k 800,000'e

ulaşmıştır.

Diyarbakır

ke ntinin

karşılaştığı

e n büy ük sorunu en öz lü biçimde

şöyle

if ade edebiliriz.

Kırdan

ke nte

hızlı

göç ile kentte

hızlı doğal

nüfus

artışı

sonucu, büyük bir

hızla

büyüyen kentsel

işgücü arzı

ve bu

hızda

istihda m ya ratmakta büyük zorluk la rla

karşılaşan

bir kent ekonomisi.

Örneğin,

Türk iye 'de a k tif

işgücü

( 15-65) %60 ,6

dolayında

ike n

Diyarbakır'da

bu oran %49. 7 düzey inde

kalmaktadır.

Çünkü

Diyarbakır

nüfusunun

yarıya yakın

bölümü 15

yaşın altındadır. Eğitim olanaklarının yetersizliği

ned e niyle ekonomik

bakımdan

aktif

işgücü sınırları dışına taşan

yani 15

yaşın altındaki

nüfusun ö ne mli bir bölümü de dahil

edildiğinde

istihdam sorununun

boyutları

daha net bi r görünüm

kazanmaktadır.

1 990 nüfu s

sayımı sonuçlarına

göre

Diyarbakır

ilinde me dyan

yaş

1 4-1 6' dir. Böylesine genç bir n üfusun

varlığı

ö nümüzdeki on

yılda

kentin

karşılaşacağı

en öne mli sorunun istihdam

olduğunu

ortaya

koymaktadır. Diğer

yanda n bir ö nceki dönem e göre

yavaşlamış

olmakla birlikte yüksek

doğurganlık

ve yüksek nüfus

artışı

sü rmektedir.

Sanayi

Diyarbakır

ili geneli nde nüfus esas o la rak

tarım

sektöründe istihd am edilmektedir.

1985

yılında

%7 1.4 düzeyinde olan

tarımsal

istihdam

beş yıl

sonra anca k %69"a

getirilmiş

ve zaten çok

düşük

o lan sanay i sektöründe istih dam % 12

dolayında gerçekleşen

Türkiye

ortalamasına karşıtı

k a ncak %3, 1 düzeyine

ulaşabi imiştir.

1995

yılı

iti

barıyla

Türkiye'de im alat sanayi

GSMH'nın

%25' ini

oluştururken

bu oran

Diyarbakır'da

%4,1 düzeyinde

kalmaktadır. Sanayileşememe Diyarbakır'da

istihdam

alanında yaşanan sorunların başlıca kaynağıdır.

Diyarbakır

T ica re t ve Sanayi

Odası

veri ler ine göre odaya

kayıtlı

bulunan 100 sanayi

işletmesinde

toplam 4,564

kişi

istihdam edi lme kte dir.

Çeşitlenme

düz ey i o ld ukça

zayıf

olan

Diyarbakır

sanayi inde

işletmeler

esas olarak

gıda,

dok uma ve giyim, kimya-pe trol.

taş-toprak

ve metal sanayinde

toplanmıştır.

H atta

işletmelerin

ve özelli kle

istihdamın

(% 78) esas olarak iki sektörde,

gıda

ve te kstil de,

yoğunlaştığını

söy le memi z müm kündür.

Gıda

sanayi

ağırlıkla

mezbaha, süt ürünle ri, un ve unlu m amul le r,

şekerleme, çeşitli tarım

ürünle ri

işleme,

hayvan yemleri ve içki üretimi g ibi faaliyetler den

oluşmaktadır.

Tekstilde ise

çırçırlama

ve dokum a ön plana

çıkarken

g iy im ve konfe ksiyon ço k

cılız

bir düzeyde

kalmaktadır. Diğer

sanayi

dallarının gelişmesine

ö nemli

katkı sağlayan

madeni

eşya

sa n ayi o ldukça geri bir

durumdadır. Kısacası

ke ntin ve ilin nüfus

yapısı

dikkate

alındığında,

sanay i küçük,

cılız, düşük

ve az

çeşitlenmiş

bi r düzeyde

kalmaktadır.

Diyarbakır'da

sa nayi faaliyetlerinin ö ne mli bir bölümü kü ç ük sanay i si telerinde sürdürülmek tedir. A ta Küçük Sanayi 33 1 , Oto Ta mircileri 298 ve Mara ngozlar ilesi

yaklaşık

100

işycri barındırmaktadır.

Bismil, Ergani ve Silva n"da da küç ük sanay i siteleri

bulunmaktadır.

Ata sitesinde biri

ağaç işleri

ve mo bilya

diğeri

oto tamirc ile ri olmak üzere iki ana dalda

üretim-bakım-onarım

faa liyetleri s ürdürülmektedir.

Diğer

iki a nay i sitesinde oto tamircileri büyük

çoğunluktadır. Diyarbakır

me rkezde küçük sanay il erin o rganize san ayi site lerinde

toplanması

he nüz

tamamlanmamış olduğundan

bir çok

işyeri

faa liyetl erini halen kenti n

iş

ve konut bö lge le rinde sürdürmektedir. Bu durum tüketici

açısından bazı kolaylıklar sağlasa

da bir yanda sanayi

kuruluşları

bir arada

bulunmanın

ve

ıoplulaşmanın

getirilerinde n yara rla namam akta

diğer

yand a ise

işletmelerin

faa li yetleri nin

kayıt altına alınması zorlaşmaktadır.

Nihayet,

Diyarbakır

küç ük sa nayiinde özellikle dikka t çeke n bir durum

23

faa liyet

dallarındaki çeşitlenmenin düşük

bir düzeyde

kalmış olmasıdır.

Sektör

bazında

ortaya

çıkan

gene l tablonun

yanı sıra,

Türkiye 'de halen yürütülm e kte olan 300-350

dolayındaki

meslek

dalından Diyarbakır'da, yalnızca 80-90'ının

bulunuyo r

olması

bu durum iç in iyi bi r örnek

teşkil

etmektedir.

İşgücü, İstihdam

ve

Eğitim

Diyarbakır'da hızla

büy üyen kentsel

işgücü

ö nce likle çok genç bir n üfustan

oluşmaktadır

ve önümüzdeki on

yılda

halen on

beş yaşın altında

olan büyük bir n üfusun

işgücüne katılımıyla işgücü

pira midinin

tabanı

daha da

genişleyecektir. İstihdam

sorun u büyük ve cidd i

boyutlardadır; işsizliğin

en

yaygın

biçimde y irm i

beş yaşın altındaki

kesimde gö rülmesi, üzerinde öncelikle

durulması

gereken bir

yapısal

sorun ve bir sosya l poli tika konusudur.

İşgücüne ilişkin

ikinci tem e l sorun

eğitim

düzeyinin çok

düşük olmasıdır.

1990

yılında

1 4 ve

altı yaş

grubu Türk iye'd e %35 iken

Diyarbakır'da

%48 ve okuma yazma bile n nüfus

oranı,

T ürki ye' de %80,40 iken

Diyarbakır'da %56,26'dır. Kadınlarda okur-yazarlık

%38.82 gibi ç ok

düşük

bir düzeyde

kalmaktadır. Aynı şekilde okullaşma oranları

da son de rece

düşüktür. Örneğin Diyarbakır

ilinde orta dereceli ve mes leki okullarda okuyan

öğrenci oranı

Türki ye

ortalamasının

neredeyse

yarısı kadardır. Tarımda kazanılan

deneyim ve becerile r kent eko nomis i

tarafından

talep

edilmediğinden

nüfusun ço k bü yük bir böl ümü

vasıfsız işçi konumundadır.

Sonuçta

karşımıza

çok

geniş,

çok ge nç,

eğitim

düzeyi oldukça

düşük

ve

çoğunlukla vasıfsız

bir

işgücü yapısı çıkmaktadır.

Böy les ine bir ortamda ekonomik

üretkenliği

ve kent sel

istihdamı artırmaya

yönelik çaba ve

girişimler kuşkusuz

büyü k önem

kazanmaktadır.

SONUÇ

Sahip

olduğu

ön emli top lumsal ve e konom ik potans iyele

rağmen

siyasa l

çalkantılar, tarımın

gerilemesi, kamu

yatırımlarının yetersizliği

ve

sanayileşememe

gibi nede n le rle

yoğun

bir

işsizlik

ve istihdam sorunu ile

karşı karşıya

buluna n

Diyarbakır

kentinde ye ni gelir ve istihd a m

olanakları

ya r atabil ecek

atılımların başlatılması

e ko nomik

kalkınma

ve to plumsal refah düzey inin yükseltilmesi

bakımından

büyük önem

taşımaktadır.

24

II- ENFORMAL SEKTÖRDE

İSTİHDAM

ALAN

ARAŞTIRMASI

SONUÇLARI

'Kentsel Enforma l Sektörde

İstihdam

ve

İş

Potansiyelin in

Geliştirilmesi' başlıklı

proje

kapsamında Diyarbakır

il merkez inde faaliy et göstere n enformal

işletmelerin

genel profi lini

çıkartmayı

amaçlaya n bir a nket

uygulaması gerçekleştirilmiştir.

Anket

uygulaması

7-1 0

Aralık

2000 tarihinde

yapılmıştır. Araştırmanın

hede f kitlesi

Diyarbakır

merkezde

iş

yapa n ve reel

sayılarının,

kesin bir

kayıt olmamasına rağmen

20,000

dolayında olduğu

tahmin edilen sokak

satıcıları

da da hil olmak üzere esnaf ve zanaat kesimi o la rak

düşünülmüştür.

işyerlerinin

topluca

bulundukları

ye rlerde

(örneğin

siteler gibi) den ekler

coğrafi

tesadüfi ö rneklem

kuralına

g öre

seçilmiştir. İnşaat işi yapanların işyerleri olmadığı

ve

bunların

belli

başlı

üç kahvede

iş

bekle dikleri

saptanmış

ve denekler bu kahvelere gidi lerek tesadüfi ömeklemle

seçilmiştir.

Seyyar

satıcılar

haneye

değil

bireye gidilen kamuoy u

araştırmalarında olduğu

gibi,

bulundukları

yerlerde tesadüfi örnekl eme göre

seçilmiştir. Bunların dışında

kalan

işyerleri

mahalle düzey inde

saptanmıştır.

Bu

işyerleri

merkezi m ahallelerde daha çok

sayıda,

kenar mahallelerde d a ha az

sayıda bulunmaktadır.

Gidile n m ahallelerde de nekler tesadüfü örn eklem

kuralına

göre

seçilmiştir.

Yukarıda kısaca

özetl e ne n

araştırma

metodo lojisi çerçevesinde hepsi

Diyarbakır İl

M erkezinde olmak üzere 83' ü sokak

satıcısı

topl am 678

işyerinde

a nket

uygulaması gerçekleştirilmiştir.

An.ke tle rin meslekler

arasında sayısal dağılımı aşağıda gösterilmiştir.

25

MESLEKLER ARASINDA SAYISAL DAÔILIM

ODA YAPILAN PLANLANAN

1

Bakırcı-Sobacı

15 1 5

2

Berber-Kuaför

50 52

3

Demirci

15 14

4

Direkçi

5 5

5

Elektrikçi

16 17

Hurdacı

15 20

7

İnşaat

35 34

8

Kasap

45 44

9

Kundura İmalat

27 24

10

Kuyumcu

14 1 3

1

ı Lokanta

45 44

1 2

Marangoz

53 51

13

Oto Tamiri

40 40

14

Terzi

30 27

1 5

Bakkal

97 116

16

Camcı

..,

.)

1

1 7

Fırıncı

6 4

1 8

Fotoğrafçı

3 1

1 9

Konfeksiyon

20 1 3

20

Kahveci

11 10

2 1

Karpuzcu

11 11

22

Kavaf

1 1

23

Komisyoncu

13 11

24

Kömürcü 1

1

25

Mahrukatçı

1 2

26

Oto Park

1 1

27

Saat ve Gözlük

3 3

28

Şoför

14 14

29

Turistik Eşya

5 6

30

Seyyar Satıcı

83

^-

Toplam

678 600

26

Demografik Özellikl er ve Sosya l Köken

Diyarbakırlı

küçük

girişimcilerin

genç de neb ilecek bir kesimi

oluşturduğu

öncelikle t çekmektedir. Grafik J'de

izlenebileceği

g ibi e lli

yaşın

üzerindeki nüfus sadece %7,7 inde

kalırken,

büy ük

çoğunluğu

ge nç ve orta

yaşlılar oluşturmaktadır.

En genel yönüyle

ı.:decek

olursak bu nüfu s

yapısı

ileriye dönük ve uzun vadeli planlar yapabi lecek bir

girişimci

kes iminin

varlığına işaret

etmekte d ir.

YAŞ

222

200

150

100

50

o

YAŞ

Özellikle otuz

yaşın altındaki

küçük

girişimciler arasında Diyarbakır'a

son on

yılda

gc !enleri n

oranı

görece d a ha yükse ktir. Yine bu kesimde anne baba il e bi rlikte oturma ve

<

kraba çevresi ile gerek a ile gerekse

iş

çev res inde

yakın ilişki

iç inde o lma yan i köken

bağlarını

sürdürme

eğilimi

bir hayli beli rgindir.

Genel olarak

bakıldığında

enfo rma l küçük

girişimcilerin eğitim

dü zeyleri oldukça

düşüktür.

Yüksek ok ul mezunu yok denecek kada r azken okur yazar dahi o lmayan (%5.5) ve

bunları

da içinde

barındırmak

üzere ilkokulu

bitirmemiş

%12.9

büyüklüğünde

bir kesim mevcuttur. Bununla birlikte,

aynı

olguya bir

başka açıdan

bakarsak

yaklaşık

on

girişimciden

sekizinin temel ilko kul

eğitiminden geçmiş olduğunu

ve

asıl

önemli si bu kesimin %40'a

ulaşan

bir diliminin orta dereceli okul mezunu

olduğunu

görmekteyiz. Söz konusu oran

eğitim

d üzeyi olarak Türkiye

ortalamasının

üzerin e

çıkmaktadır. Çoğunluğu oluşturan

ilkokul

mezunları

ve hatta bu düzey in de

altında

formal

eğitim görmüş

kes imi göz

ardı

etmemekle birlikte orta

eğitim standardını aşan

bu kadar

geniş

bir kesimin

varlığı

insan

kaynakları

yönünden

çeşitli eğitim programlarının uygulanmasını

mümkün

kılacak

b ir alt

yapının

mevcud iyetine

işaret

e tme ktedir.

27

EÖITIM

DURUMU

296 300

200

134

100

o _,

c

_w ..J ^{::::ı ..J w}

ıı:: ::::ı en

_,

o

o

^{ıı:: :::; ::::>}

ıı::

o

:.::

er ::::ı

.::! ^4:

o

~ ^z

^{::::ı 1-a: :.:: w}

~

^{N LU} :::E

^o

^en

^_,

w

::::>

_,

_:::e

:.:: ::::ı

o 5

_:.::

~

Diyarbakır'da faaliyet gösteren küçük girişimcilerin büyük çoğunluğu Diyarbakır ve neredeyse tamamı Doğu ve Güneydoğu Anadolu doğumludur. Küçük girişimciler arasında

köy kökenlilerin dörtte bir düzeyinde kalmasına karşın yalnızca Diyarbakır kentinde doğup

büyüyenlerin oranı %45 gibi oldukça yüksek bir düzeye ulaşmaktadır.

28

DOODUÖUYER

iL

. KÖY

ll!RILÇE

İl

ve ilçe merkezlerinde

doğanların

dörtte üçlük büyük bir

çoğunluk oluşturduğunu

göz önünde bul undurarak

Diyarbakırlı

esnaf, sanatkar ve seyyar

satıcıların ağırlıkla

kasaba ve kent kökenli ve öncelikle bu nedenle ke nt k ültürüne

yakın

ve

yatkın

k im seler

olduklarını

söyleyebiliriz.

So n

yıllarda hızlı

bir

kırdan

kente göç hareketi sonucu

patlarcasına

büyüyen

Diyarbakır'ın

bir hay li

kabarık

yüzer gezer köy kökenli göçmen nüfusuna

karşın

küçük

girişimci

kesim oldukça

yerleşik

ve kentli bi r görün üm se rgilemektedir. N itekim

Diyarbakır·a

son on

yılda

göç

ettiğini

belirten kesim % 15.7 g ibi oldukça

düşük

bir düzeyde

kalmaktadır.

Kente sonradan ge le n le rin üçte ikiden

fazlası

o n

yıldan

fazla bir sü redi r

Diyarbakır'da yaşamaktadır.

Buna

karşılık

seyyar

satıcı

k es im içinde ye ni göçmenle re daha

sıkça rastlanmaktadır.

29

DIYARBAKIR'A GELiŞ YILI

308

199oONcesı

Girişimciler

oldukça

kalabalık

ailelerden gelmektedir.

Beşten

çok

kardeşi olanların oranı %

71 'i bulurken, ortalam a

kardeş sayısı

yedi-sekiz düzeyine

ulaşmaktadır.

Buna

karşılık

ortal a ma çocuk

sayısı

bunun çok da ha

altındadır;

küçük

girişimcilerin

kendilerinin ortalama üç dört

çocukları vardır.

Bir önceki

kuşakla karşılaştırıldığında doğurganlık,

ç ocuk

sayısı

ve nüfus

artış hızı bakımından

ö nemli bir

düşüşün gerçekleştiğini

görmekteyiz. Çocuk

sayısında

meydana gelen bu

değişmenin

o rta ve uzun dönemde a il e

yapısı

ve aile

ilişkileri

üzerinde öneml i etkileri

olacağı kuşkusuzdur. Diğer

yandan küçük

girişimcilerin

önem li bir bölümü henüz o ldukça gençtir ve bu kesimde yer alan ai lelerde çocuk

sayısı

ileride artab ilir. Ni tekim

kırk yaşın

üzerindeki küçük

girişimcilerin

çok büyük

çoğunluğu

en az üç çocuk sahibidir.

Orta di limde yer alan (3 1-40)

kuşağındakilerin%

7

l ,6'sı

d a üçten fazla

çocuğa

sahiptir.

30