Eski Anadolu Türkçesi satırarası Kur'ân tercümesi (Topkapı nüshası, Giriş - metin - notlar - dizin)

(1)

T.C.

KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK DİLİ BİLİM DALI

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMESİ (TOPKAPI NÜSHASI, GİRİŞ – METİN – NOTLAR – DİZİN)

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan Yaşar ŞİMŞEK

Danışman

Prof. Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ

Ocak-2017

Kırıkkale

(2)

(3)

T.C.

KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK DİLİ BİLİM DALI

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMESİ (TOPKAPI NÜSHASI, GİRİŞ – METİN – NOTLAR – DİZİN)

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan Yaşar ŞİMŞEK

Danışman

Prof. Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ

Ocak-2017

Kırıkkale

(4)

(5)

(6)

ÖNSÖZ

Tarihin başlangıcından günümüze Gök-Tanrı, Manihaizm, Budizm, Hristiyanlık, Musevilik gibi farklı dinlerin mensubu olan Türkler, IX-X. yüzyıllarda İslamiyet’i kabul ederek yeni bir dinî muhite girmiştir.

İslamiyet’i seçen Türk boylarının başlangıçta karşılaştığı en büyük problem şüphesiz yeni girmiş oldukları dinin gerekliliklerini anlama ve hayatlarının bir parçası hâline getirme sürecinde yaşanmıştır. Yeni bir dinî muhite giren Türkler, kutsal kitapları olan Kur’ân’ın tercümesine ihtiyaç duymuş, bu ihtiyaç bir süre sonra Kur’ân metninin hemen altına kelime kelime yapılan tercümelerle giderilmeye başlamıştır.

Karahanlılar döneminde başlayan tercüme faaliyetleri Anadolu’ya yerleşen Türkler tarafından da devam ettirilmiş, bugün elimize birçok kütüphanede muhafaza edilen çeşitli Kur’ân tercümeleri ulaşmıştır.

Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçeye yapılan ilk tercümesinin nerede ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Günümüze ulaşan nüshalar arasında en eski olanları Karahanlı Türkçesi özellikleri göstermektedir. Yöntem olarak Arapça metnin hemen altına kelime kelime tercümenin eklenmesiyle oluşturulan bu nüshalar, muhtemelen Farsçaya yapılan örnekleri esas alınarak oluşturulmuştur. Anadolu sahasında bu yöntem bir süre devam ettirilmiş, daha sonra ise tefsir usulü ile yapılan tercümeler artış göstermiştir.

Satırarası Kur’ân tercümelerinin Türkçe söz varlığı araştırmaları için son derece önemli oldukları ilim âleminde mutâbık kalınan konulardan biri olsa da yapılan araştırma / incelemelerin azlığı üzücüdür. Satırarası Kur’ân tercümeleri üzerine yapılacak her çalışma, alandaki önemli bir boşluğu dolduracaktır. Bu düşünceden hareketle doktora çalışmamızın konusunu Anadolu sahasına ait bir Kur’ân tercümesinin çeviri yazısı ve söz varlığı üzerine yapılacak inceleme olarak belirledik.

Bu çalışmaya esas teşkil eden nüsha, Topkapı Sarayı Müzesi Koğuşlar Kitaplığı K.

252 numarada muhafaza edilmektedir. Eser üzerine bugüne kadar herhangi bir ilmî çalışmanın yapılmamış olması ve eserin tam bir tercüme olması, Anadolu sahasında yapılan onlarca benzeri arasından bu nüshayı seçmemizi sağlamıştır.

Topkapı Nüshası, Anadolu sahasında yapılan Kur’ân tercümeleri arasında önemli bir yere sahiptir. Eserde pek çok arkaik kelimenin yer alması ve özellikle diğer satırarası

(7)

ii Kur’ân tercümeleri ile karşılaştırıldığında Türkçe söz varlığının Arapça ve Farsça kelimelere oranla fazla olması nüshanın öne çıkan özelliğidir.

Bu çalışma Giriş - Metin - Notlar ve Dizin olmak üzere 4 ana başlık üzerine bina edilmiştir. Giriş kısmında kısa bir literatür değerlendirmesinin ardından eserin tavsifi, tercüme tekniği ve dil özellikleri üzerinde durulmuştur. Satırarası Kur’ân tercümelerinin birbiri ile ilgisi meselesi, Türkçe Kur’ân tercümeleri çalışmalarında önemli bir ayrıntı olduğu için bu konu üzerine de bir başlık açılmıştır.

Eserin dil özellikleri ana hatlarıyla giriş bölümünde değerlendirilmiştir. Eski Anadolu Türkçesi üzerine çok sayıda araştırmanın yapılmış olması, çalıştığımız tercümenin dil özelliklerinin bu dönemde ortaya konan diğer eserler ile oldukça benzer olması gibi sebeplerle nüshanın dil özelliklerini detaylı olarak incelemek yerine söz varlığına odaklanılmıştır.

Metin bölümünde yazmanın hâkim seslik özellikleri dikkate alınarak yapılan çeviri yazı yer almaktadır.

Notlar başlığı altında metnin öne çıkan söz varlığı değerlendirmeye alınmış, bazı etimolojik açıklamalar yapılmıştır. Kelimenin tarihî gelişim seyri gösterilerek yapılan bu açıklamalarda, tercümesi yapılan kavram diğer nüshalardaki tercüme ile karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

Dizin bölümü ise metnin söz varlığını ortaya koymak için tercümede geçen bütün sözlük birimler alınarak oluşturulmuştur. Çalışmada uygulanan yöntem giriş bölümünde detaylı olarak anlatılmıştır.

Çalışmam boyunca eleştiri ve önerilerini eksik etmeyerek her zaman yanımda olan hocam Prof. Dr. Bilgehan A. Gökdağ’a bana öğrencisi olma sevincini yaşattığı için teşekkür ederim. Çalışmanın şekillenmesinde yardımlarını gördüğüm Prof. Dr.

Ahmet Karadoğan’a, Doç. Dr. Serkan Şen’e, Yrd. Doç. Dr. Murat Küçük’e, Arş.

Gör. Abdullah Mert’e müteşekkirim.

Yaşar Şimşek Kırıkkale / 2017

(8)

iii ÖZET

Şimşek, Yaşar, “Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’ân Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş - Metin - Notlar - Dizin)”, Doktora Tezi, Kırıkkale, 2017.

Bu çalışma, Türkçe satırarası Kur’ân tercümelerinden Topkapı Sarayı Müzesi Koğuşlar Kitaplığı K. 252 numarada muhafaza edilen nüshanın çeviri yazısı ve söz varlığı üzerine bina edilmiştir. Giriş - Metin - Notlar - Dizin olmak üzere 4 ana başlıktan mütevellittir.

Çalışmanın giriş bölümünde Türkçe satırarası Kur’ân tercümeleri ve bu tercümeler üzerine yapılan çalışmalar üzerinde durulduktan sonra, eserin tavsifi, tercüme tekniği ve tarihlendirilmesi yapılmıştır. Metin bölümü, eserin seslik özellikleri dikkate alınarak oluşturulan çeviri yazıdan ibarettir. Notlar bölümü, eserde öne çıkan söz varlığını incelemeyi amaçlamıştır. Bu bölümde, Türk dili tarihinde nadiren karşımıza çıkan kelimeler incelenmiş, bazı etimolojik açıklamalar yapılmıştır. Metnin söz varlığını ortaya koymak için hazırlanan dizin bölümü, bütün sözlük birimlerin alınması ile oluşturulmuştur. Çalışmada uygulanan yöntem, giriş bölümünde detaylı olarak anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kur’ân, Satırarası Kur’ân Tercümesi, Eski Anadolu Türkçesi.

(9)

iv ABSTRACT

Şimşek, Yaşar, “An Interlinear Qur’an Translation Into Old Anatolian Turkish (Topkapı Copy, Introduction - Text - Notes - Index)”, Ph. D. Thesis, Kırıkkale, 2017.

This work is based on the transcription and the vocabulary of the copy which is one of the Turkish interlinear Qur’an translation, preserved at number K. 252, in Koğuşlar Library at Museum of Topkapi Palace. It is consisted of four main topics as Introduction-Text-Notes and Index.

In the introduction part of the work, after dwelling on the interlinear Turkish Qur’an translations and the works based on them; definition, translation technique and the dating of the work is done. Text part is consisted of transcription created by considering the phonotheque characteristics of the work. In the notes part, it is aimed to analyze the vocabulary prominent in the work. In this part, words that we seldomly come across with in Turkish Langage history are analyzed and some etymological explanations are made. Index part which is prepared to show the vocabulary of the text is created by taking into account all the lexemes. Method applied in the work is explained comprehensively in the introduction part.

Keywords: Qur’an, Interlinear Qur’an Translation, Old Anatolian Turkish.

(10)

v KISALTMALAR

Alt. Altay Türkçesi

Alt. ağ. Altay Türkçesi Ağızları

Ar. Arapça

Az. Azerbaycan Türkçesi

Çuv. Çuvaş Türkçesi

Bşk. Başkurt Türkçesi

ET. Eski Türkçe

Gag. Gagavuz Türkçesi

Fa. Farsça

EAT Eski Anadolu Türkçesi

Hak. Hakas Türkçesi

Küer. Küerik Türkçesi

Kzk. Kazak Türkçesi

Krg. Kırgız Türkçesi

Kum. Kumuk Türkçesi

KKlp. Karakalpak Türkçesi

Özb. Özbek Türkçesi

Nog. Nogay Türkçesi

Trkm. Türkmen Türkçesi

Tuv. Tuva Türkçesi

Uyg. Yeni Uygur Türkçesi

Şor. Şor Türkçesi

TatK. Kırım-Tatar Türkçesi

Yak. Yakut Türkçesi

Yak. ağ. Yakut Türkçesi Ağızları

(11)

vi

Abuşka Abuşķa Lüġati

Güzeldir M., Abuşka Lügati (Giriş-Metin-İndeks), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Erzurum, 2002.

ADİL Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti

Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti, Azǝrbaycan Milli Elmlǝr Akademiyası, Nǝsimi Adına Dilçilik İnstitütü, Bakı, 2006.

Bürh. Bürhan-ı KatıǾ Tercümesi

XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, (3. Baskı), 1995.

DİB KM Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’ân-ı Kerîm Meali

Kur’ân-ı Kerîm Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları / 527 Kaynak Eserler / 26, Ankara, 2006.

DLT Dîvânu Lugâti’t-Türk

Ercilasun, A. B. – Akkoyunlu, Z., Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.

DLT I-IV Dîvânu Lugâti’t-Türk

Atalay, B., Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk C. I-IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.

DS Derleme Sözlüğü

Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-XI, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.

EDAL An Etymological Dictionary of Altaic Languages

Starostin, S. – Dybo, A. - Mudrak O., An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Brill-Leiden-Boston, 2003.

(12)

vii EDPT An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

Turkish

Clauson, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford, 1972.

Enb. Kısas-ı Enbiya

Ferec. Ferec BaǾde’ş-Şidde

Erciyas, O., Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinden Ferec BaǾde’ş-Şidde’nin Söz Varlığı (15. YY. Budapeşte Nüshası) Atasözü, Deyim, Kelime, İkileme ve Kalıp Sözler, Kesit Yayınları, İstanbul, 2015.

Fütuh. Fütuhu’ş-Şam

Güvahi Pendname-i Güvahi

Hasirizâde Elif Efendi En-Nûru’l-Furkân Fî Şerhi Lugati’l-Kur’ân Kur’ân Lügati Hasirizâde Elif Efendi, En-Nûru’l-Furkân Fî Şerhi Lugati’l- Kur’ân Kur’ân Lügati, (Yayına Hazırlayanlar: Mustafa Koç – Eyyüp Tanrıverdi), 2 Cilt, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Ankara, 2015.

Kam. Osm. Kamus-ı Osmani

(13)

viii

KB Kutadgu Bilig

Arat, R. R., Kutadgu Bilig I Metin, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1947.

Arat, R. R., Kutadgu Bilig II Tercüme, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1959.

Arat, R. R., Kutadgu Bilig III İndeks, (Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul, 1979.

Kel. Kelile ve Dimne

KTL Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür Bakanlığı Yayınları / 1371, Ankara, 1991.

Kutb. Kutb’un Husrev ü Şirin’i

Hacıeminoğlu, N., Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.

Maitr. Maytrısimit

Tekin, Ş., Uygurca Metinler II: Maytrisimit: Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma. Uygurca İptidaî Bir Dram:

Burkancılığın Vaibhâşka Tarikatine Ait Bir Eserin Uygurcası, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 263; Edebiyat Fakültesi Yayınları, 54; Araştırma Serisi, 44, Sevinç Matbaası, Ankara, 1976.

Miftah. Miftahü’l-Lüga

Muham. Muhammediyye

(14)

ix XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, (3. Baskı), 1995.

Müfredât Rağıb el-İsfahanî Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü

Rağıb El-İsfahanî, Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü, (Tercüme: Prof. Dr. Abdulbaki Güneş – Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yolcu), Çıra Yayınları, İstanbul, 2012.

Münteha Münteha

OTWF Old Turkic Word Formation

Erdal, M., Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I, Wiesbaden, 1991.

Erdal, M., Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon, Vol. II, Wiesbaden, 1991.

Sang. Sanglax

Clauson, G., Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammed Mahdî Xān, London, 1960.

Sıh. Ac. Sıhahü’l-Acemî fi’l-Lüga

Süh. Süheyl ü Nevbahar

Şeh. Ş. Şehname Tercümesi

(15)

x XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, (3. Baskı), 1995.

TS Tarama Sözlüğü

Yadigar Yadigar-ı ibni Şerif

Yunus. Yunus Emre Divanı

Yüz Da. Yûsuf ve Zeliha

(be.) Belirtme Hali

bk. Bakınız

çev. Çeviren

(iy.) İyelik

krş. Karşılaştırınız

TİEM Türk ve İslam Eserleri Müzesi

s. Sayfa

vd. ve diğerleri

(16)

xi İŞARETLER

( ) : Metnin satır numarasını gösterir

[ ] : Metnin varak numarasını gösterir; Dizinde ikili şekilleri gösterir

< > : Metin tamirini gösterir

[eksik] : Metinde eksik bırakılan tercümeyi gösterir

< : Bu biçimden veya bu dilden gelir

> : Bu biçime veya bu dile gider

* : Tanıklanamayan şekil

(17)

xii ÇEVİRİYAZI İŞARETLERİ

ﺀ ‘ ﺶ ş

ﺂ a ﺺ ś

ﺎ a / ā / e ﺾ đ / ż

ﺐ b / p ﻂ ŧ

ﭗ p ﻆ ž

ﺖ t ﻉ Ǿ

ﺚ ŝ ﻍ ġ

ﺝ c / ç ﻒ f

ﭺ ç ﻖ ķ

ﺡ ĥ ﻚ k / g / ŋ

ﺥ ħ ﻝ l

ﺪ d ﻡ m

ﺬ ź ﻦ n

ﺮ r ﻮ v / o / ö / u /

ü / ū

ﺰ z ﻩ h / a / e

ﺲ s ﻰ y / ı / i / į

(18)

xiii İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... İ ÖZ ... İİİ ABSTRACT ... İV KISALTMALAR ...V İŞARETLER ... Xİ ÇEVİRİYAZI İŞARETLERİ ... Xİİ

BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ ... 1

1.DOĞU TÜRKÇESİ SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMELERİ ... 9

1.1.Rylands Nüshası ... 9

1.2.TİEM 73 Nüshası ... 10

1.3.Özbekistan Nüshası ... 11

1.4.Harezm / Hekimoğlu Nüshası ... 12

1.5.İran / Meşhed Âstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi’nde Bulunan Satırarası Kur’ân Tercümeleri ... 13

1.5.1.293 Numara ... 13

1.5.2.1007 Numara ... 14

1.5.3.2229 Numara ... 15

2.ANADOLU SAHASI SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMELERİ ... 17

2.1.British Library Nüshası ... 17

2.2.Bursa Nüshası ... 18

2.3.Manisa Nüshası ... 19

2.4.Sivas Nüshası ... 20

2.5.TİEM 40 Nüshası ... 21

2.6.Türk Dil Kurumu Kütüphanesi YZ. B 1 ... 22

2.9.Türk Dil Kurumu Kütüphanesi YZ. A 481 ... 22

2.13.Topkapı Sarayı Müzesi Koğuşlar Kitaplığı No. 247 ... 23

2.14.Topkapı Sarayı Müzesi Koğuşlar Kitaplığı No. 270 ... 23

2.15.Polonya Nüshası ... 23

2.16.Kayseri Nüshası ... 24

2.17.Önder Nüshası ... 24

(19)

xiv

2.18.Diğer Satırarası Kur’ân Tercümeleri ... 25

3.TOPKAPI SARAYI MÜZESİ KOĞUŞLAR KİTAPLIĞI K. 252 NUMARALI SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMESİ... 26

3.1.Eserin Tavsifi ... 26

3.2.Eserin Tercüme Tekniği ... 29

3.3.Eserin Dil Özellikleri ... 39

3.3.1.Ses Bilgisi ... 40

3.3.1.1.Eski Anadolu Türkçesinde Yalnızca Yuvarlak Ünlülü Değişkeleri Bulunan Eklerin Metindeki Durumu ... 40

3.3.1.2.Eski Anadolu Türkçesinde Yalnızca Düz Ünlülü Değişkeleri Bulunan Eklerin Metindeki Durumu ... 42

3.3.2.Şekil Bilgisi ... 44

3.3.3.Söz Varlığı ... 46

3.3.4.Eserin Kendine Has Yapı Özellikleri ... 46

4.SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMELERİNİN BİRBİRİ İLE İLGİSİ MESELESİ VE TOPKAPI NÜSHASININ ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMELERİ ARASINDAKİ YERİ ... 50

5.YÖNTEM ... 55

5.1.Metnin Kurulması ... 55

5.2.Dizin ... 56

5.3.Notlar Bölümünde Uygulanan İnceleme Yöntemi ... 64

İKİNCİ BÖLÜM METİN ... 65

1.Sūretü’l-Fātiĥatü’l-Kitābi ve Hiye SebǾa Āyeten Mekkiyyeten ... 65

2.Sūretü’l-Baķara ve Hiye Mi’etān ve Ŝemānūne ve Sitte Āyeten ... 65

3.Sūretü Āl-i Ǿİmrāni ve Hiye Mi’etāni Āyetin Medįnetin ... 87

4.Sūretü’n-Nisā Mi’etün SebǾūne Āyetün ... 99

5.Sūretü’l-Māįdetü Medįnetü ve Hiye Mi’etün ve ǾAşrūne Āyātin ... 113

6.Sūretü’l-EnǾām ve Hiye Mi’etün ve Sittūne ve SebǾa Āyetün ... 123

7.Sūretü’l-AǾraf-ı Mekkiyyetün ve Hiye Mi’etāni ve Sitte Āyātin ... 134

8.Sūretü’l-Enfāl ve Hiye TisǾūne ve Sitte Āyātin Medįnetin ... 147

9.Sūretü’t-Tevbe Mekkiyetün ve Hiye Mi’etün ve Ŝalaŝūne Āyātin ... 151

10.Sūretü’l-Yūnus Mi’etün ve TisǾā Āyatün ... 160

11.Sūretü Hūd Mekkiyetün ve Hiye Mi’etün ve ǾAşrūne Āyātin ... 166

12.Sūretü Yūsuf Mekkiyetü ve Hiye Mi’etün ve Aĥdā ǾAşar Āyātin ... 173

13.Sūretü’r-RaǾd ve Hiye ErbaǾ ve ErbaǾūne Āyātin ... 179

14.Sūretü İbrāhįm Mekkiyetü ve Hiye ErbaǾa ve Ħamsūne Āyātin ... 182

15.Sūretü’l-Ĥicr Mekkiyetü ve Hiye SebǾa ve ErbaǾūne Āyātin ... 185

(20)

xv

16.Sūretü’n-Naĥl Mekkiyetü ve Hiye Mi’etün ve Ŝemānūne Āyātin ... 187

17.Sūretü’l-Benį İsrā’įl Mekkiyetün ve Hiye Mi’etün ve İĥdā ǾAşara Āyātin ... 194

18.Sūretü’l-Kehf Mekkiyetün ve Hiye Mi’etün ǾAĥdā ǾAşarate Āyātin ... 199

19.Sūretü Meryem ǾAleyhi’s-Selām TisǾūne ve Ŝemānūne Āyetin ... 205

20.Sūretü Ŧaha Mekkiyetü ve Hiye Mi’etün ErbaǾa ve Ŝelāŝūne Āyātin ... 209

21.Sūretü’l-Enbiyā Mekkiyetü Mi’e ve İĥdā ǾAşara Āyātin ... 214

22.Sūretü’l-Ĥacc ve Hiye SebǾūne ve Sitte Āyātin Mekkiyeti ... 218

23.Sūretü’l-Mü’minūn Mi’etün ve TisǾa ǾAşara Āyātin ... 223

24.Sūretü’n-Nūr İŝnāni ve SebǾūne ... 227

25.Sūretü’l-Furķān SebǾūne ve TisǾa Āyātin ... 231

26.Sūretü’ş-ŞuǾarā Mi’etün ve Ǿİşrūne Āyātin ... 235

27.Sūretü’n-Neml TisǾūne ve ErbaǾa Āyātin Mekkiyetin ... 240

28.Sūretü’l-Ķaśaś ve Ŝemānūne ve Ŝemāne Āyātin ... 245

29.Sūretü’l-ǾAnkebūt Sittūne ve TisǾa Mekkiyeti ... 250

30.Sūretu’r-Rūm Sittūne Āyeten Mekkiyetin ... 253

31.Sūretü’l-Loķmān Ŝelāŝūne ve ErbaǾa Āyeten Mekkiyeten ... 256

32.Sūretü’l-Secde ve Hiye Ŝelāŝūne Āyātin Mekkiyetin ... 258

33.Sūretü’l-Aĥzāb Medįnetü Ŝelāŝe ve SebǾūne Āyātin ... 260

34.Sūret-i Sebā Ħamsūne ve ErbaǾa Āyātin ... 265

35.Sūretü’l-Fāŧır ve ErbaǾūne ve Ħamse Āyātin ... 268

36.Sūretü Yāsin ve Hiye Ŝemānūne ve Ŝemāniye Āyātin ... 271

37.Sūretü’ś-Śaffāŧ Mi’etün Vāĥid ve Ŝemānūne Āyātin Mekkiyeti ... 273

38.Sūretü’ś-Śād Ħamse ve Ŝemānūne Āyātin Mekkiyetin... 277

39.Sūretü’z-Zumer SebǾūne ve İŝnāni Āyātin Mekkiyetin ... 280

40.Sūretü’l-Mü’min Ŝemānūne ve İŝnāni Āyaten ... 284

41.Sūretü’l-Fussilet ... 288

42.Sūretü’ş-Şūrā ve Ħamsūne ve Ŝelāŝe Āyātin Mekkiyetin ... 291

43.Sūretü’z-Zuħruf ve Hiye Ŝemānūne ve TisǾa Āyātin Mekkiyetin ... 294

44.Sūretü’d-Duħān TisǾa Ħamsūne Āyetün Mekkiyetün... 297

45.Sūretü’l-Cāŝįye TisǾa ve Ŝelāŝūne Āyātin Mekkiyetin ... 299

46.Sūretü’l-Aĥķāfı Mekkiyetin ... 301

47.Sūretü’l-Muĥammed ǾAleyhi’s-Selām Medįnetün Ŝemāne ve Ŝelāŝūne Āyātin ... 303

48.Sūretü’l-Fetĥ Ǿİşrūne ve TisǾa Āyetin Medįnetin ... 305

49.Sūretü’l-Ĥucurāti Ŝemāniyete ǾAşara ǾĀyeten Medįneten ... 308

50.Sūretü’l-Ķaf ErbaǾūne ve Ħamsūne Āyeten Mekkiyeten ... 309

51.Sūretü’ź-Źāriyāt ve Hiye Sittūne Āyeten Mekkiyeten ... 310

(21)

xvi

52.Sūretü’ŧ-Ŧūr ErbaǾūne ve SebǾa Āyetin ... 312

53.Sūretü’n-Necm İŝnāne ve Sittūne Āyātin Mekkiyetün ... 313

54.Sūretü’l-Ķamer Ħamsūne ve Ħamse Āyeten Mekkiyeten ... 314

55.Sūretü’r-Raĥman SebǾūne ve Ŝemāni Āyātin Mekkiyeten ... 316

56.Sūretü’l-VāķıǾa ve Hiye TisǾūne ve Sitte Āyeten Mekkiyeten ... 317

57.Sūretü’l-Ĥadįd Ǿİşrūne ve TisǾa Āyātin Medįnetin ... 319

58.Sūretü’l-Mucādile Ǿİşrūne ve Āyetāni Medįneten ... 321

59.Sūretü’l-Ĥaşr ve Hiye ǾAşrūne ve ErbaǾa Āyātin Medįnetün ... 323

60.Sūretü’l-Mumteĥįne ǾAşara ve Ŝelāŝe Āyātin Medįnetin ... 324

61.Sūretü’ś-Śaff ErbaǾa ǾAşara Āyātin Medįnetin ... 326

62.Sūretü’l-CumaǾ İĥdā ǾAşara Āyātin Medįnetin ... 327

63.Sūretü’l-Munāfıķįn İĥdā ǾAşara Āyetin ... 328

64.Sūretü’t-Teġābun Ŝemāni ǾAşara Āyeten Medįneten ... 328

65.Sūretü’ŧ-Ŧalāķ Medįneten ... 329

66.Sūretü’t-Taĥrįm ve Hiye İŝnetā ǾAşara Āyātin Medįnetin ... 330

67.Sūretü’l-Mülk Ŝalāŝūne Āyātin Mekkiyetin ... 332

68.Sūretü’n-Nūn Mekkiyeti Ħamsūne Āyātin ... 333

69.Sūretü’l-Ĥāķķa ve Hiye Ħamsūne Āyātin ... 334

70.Sūretü’l-MeǾarįc ve ErbaǾūne ve ErbaǾ Āyeten Mekkiyeten ... 335

71.Sūretü’n-Nūĥ Ǿİşrūne Ŝemāni Āyātin ... 336

72.Sūretü’l-Cinn ve Hiye Ǿİşrūne Āyātin ... 337

73.Sūretü’l-Muzzemmil Ǿİşrūne Āyeten ... 338

74.Sūretü’l-Muddeŝir Ħamsūne Āyātin ... 339

75.Sūretü’l-Ķıyāmet ve ErbaǾūne Āyātin ... 340

76.Sūretü’d-Dehr İĥdā ve Ŝelāŝūne Āyātin ... 341

77.Sūretü’l-Murselāt ... 342

78.Sūretü’n-Nebe Ǿİşrūne ErbaǾa Āyātin... 343

79.Sūretü’n-NāziǾāt ErbaǾūne Sitte Āyetin ... 344

80.Sūretü’l-ǾAbese ve Hiye ErbaǾūne Āyātün Mekkiyetün ... 344

81.Sūretü’l-Kuvviret Mekkiyetü Ǿİşrūne ve TisǾa Āyātün ... 345

82.Sūretü’l-İnfiŧār ǾAşara TisǾa Āyeten ... 345

83.Sūretü’l-Muŧaffifįn Ŝelāŝūne ve Sitte Āyetin ... 346

84.Sūretü’l-İnşiķāķ Ǿİşrūne Ħamse Āyeten ... 347

85.Sūretü’l-Burūc Ǿİşrūne Āyetāni ... 347

86.Sūretü’ŧ-Ŧārıķ ... 348

87.Sūretü’l-ǾAlā TisǾa ǾAşara Āyātin Mekkiyetin ... 348

(22)

xvii 88.Sūretü’l-Ġāşiye Ǿİşrūne ve Sitte Āyetin Mekkiyetin ... 348 89.Sūretü’l-Fecr Ŝelāŝūne Āyātün Beyyinātün ... 349 90.Sūretü’l-Beled Mekkiyeti Ŝemāni ǾAşara Āyetin ... 349 91.Sūretü’ş-Şems Ħamse ǾAşara Āyātün ... 350 92.Sūretü’l-Leyl Ǿİşrūne Āyātün Beyyinātün... 350 93.Sūretü’đ-Đuĥā İhdā ǾAşara Āyeten Mekkiyeten ... 351 94.Sūretü’l-İnşirāĥ Leke Ŝemāni Āyātin Mekkiyetin ... 351 95.Sūretü’t-Tįn SebǾa Āyātin Mekkiyetin ... 351 96.Sūretü’l-ǾAlaķ TisǾa ǾAşara Āyātün Mekkiyetün ... 351 97.Sūretü’l-Ķadir Ħamse Āyātün ... 352 98.Sūretü’l-Beyyinetü Ŝemāni Āyātün ... 352 99.Sūretü’z-Zilzāl Ŝemāni Āyātün Beyyinātün Medįnetün ... 352 100.Sūretü’l-ǾĀdiyāt İĥdā ǾAşara Āyātün Mekkiyetün ... 352 101.Sūretü’l-ĶāriǾat İŝnā ǾAşara Āyātün Mekkiyetün ... 353 102.Sūretü’t-Tekāŝur Ŝemāni Āyeten Mekkiyeten ... 353 103.Sūretü’l-ǾAśr Ŝelāŝe Āyetin Medįnetin ... 353 104.Sūretü’l-Humeze Mekkiyetü ve Hiye TisǾa Āyātin ... 353 105.Sūretü’l-Fįl Mekkiyetü ve Hiye Ħamse Āyātin ... 354 106.Sūretü’l-Ķureyş ve Hiye ErbaǾa Āyātin ... 354 107.Sūretü’l-MāǾūn ve Hiye SebǾa Āyātin ... 354 108.Sūretü’l-Kevŝer Mekkiyetin ve Hiye Ŝelāŝe Āyātin ... 354 109.Sūretü’l-Kāfirūn Sitte Āyetin ... 354 110.Sūretü’n-Naśr Medįnetü ve Hiye Ŝelāŝe Āyātin ... 355 111.Sūretü’t-Tebbet ve Ħamse Āyetin ... 355 112.Sūretü’l-İħlāś Mekkiyetü ve Hiye ErbaǾa Āyātin ... 355 113.Sūretü’l-Felaķ Medįnetü ve Hiye Ħamse Āyātin ... 355 114.Sūretü’n-Nās ve Hiye Sitte Āyātin ... 355

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

NOTLAR ... 356 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DİZİN ... 468 KAYNAKÇA ... 993

(23)

GİRİŞ

İslamiyet’in yayılmaya başladığı 7. yüzyılda Türkler doğuda Köktürk; batıda Hazar ve Bulgar Devletleri ile temsil edilmekteydi. Hz. Peygamber’in ulakları, İslamiyet’in doğuşunu haber vermekle meşgulken, doğuda Köktürkler bölünmenin eşiğine gelmiş; buna mukabil, Çin egemenliğine girmişti. Batıda ise Avarlar İstanbul’u kuşatıyor, Hazarlar Sasanileri baskı altına alıp Kafkas egemenliğini pekiştiriyordu. 7 ve 8. yüzyılda Arap coğrafyasındaki İslam fütuhatı, İran’daki Sasani iktidarının yerle bir olmasının ardından önce İran’a, sonra Orta Asya steplerine ulaştı. Türkler, İslamiyet ile Arap ilerleyişi vesilesi ile tanıştılar.

Köktürk Devleti’nin yıkılmasının ardından, Ötüken’i ele geçiren Uygurların 840 yılında hâkimiyeti kaybetmesi ve ardından tarım bölgesine göçleri, bu süreçte Uygurlar arasında Manihaist, Budist ve Hristiyan inançların yayılması Türk dinî muhitinin yeniden şekillenmesine neden oldu. Tarım bölgesinde Uygurlar, Manihaist ve Budist temelli yüksek bir medeniyet kurdular.

Bugünkü bilgilerimize göre de, Türklerde çeviri faaliyetleri, yeni bir dinî muhite giren Uygurlar arasında, bir gereklilik olarak başlamıştır.

Türklerin İslamiyet ile tanışması Hz. Ömer dönemine kadar uzansa da kitleler halinde ilk geçişler Karahanlılar döneminde olmuştur. Yeni bir dinî muhite giren Türkler, bu dinin gerekliliklerini yerine getirebilmek için Kur’ân-ı Kerîm’in tercümesine ihtiyaç duymuşlardır.

Eldeki bilgilere göre Kur’ân-ı Kerîm, önce Farsçaya tercüme edilmiştir.

Samanoğullarından Mansûr b. Nuh (350-365/961-976) Kur’ân-ı Kerîm’in Farsçaya tercümesini resmen hükümet işi olarak ele almıştır. Aralarında Türk asıllı bilginlerin de bulunduğu Horasan ve Maveraünnehir âlimlerini toplayarak, Kur’ân’ın Farsçaya tercümesinin caiz olup olmadığı hususunda onlardan fetva aldıktan sonra, oluşturulan heyet Kur’ân-ı Kerîm’i, İbn Cerîr et-Taberî’nin 40 cilt olan Câmiu’l-Beyân adlı tefsirinin kısaltılmış şekliyle beraber Farsçaya çevirmiştir. Bu tercüme, Kur’ân-ı

(24)

2 Kerîm’in zamanımıza ulaşan ilk tercümesi olup satırarası bir nitelik taşımaktadır.

Farsça kelimeler, Farsçanın söz dizimi kuralları dikkate alınmaksızın Arapça kelimelerin altına yazılmıştır. Bu ilk Farsça Kur’ân tercümesi, Türkçe ilk Kur’ân tercümesi için de bir bir model olmuştur (Özkan 2010:518-519).

Kur’ân’ın Türkçeye çevirisinin ilk defa, nerede ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Ele geçen nüshalar arasında en eski olanları, Karahanlı Türkçesi özellikleri göstermektedir, ancak bugüne kadar, Karahanlı döneminde yapıldığından yüzde yüz emin olduğumuz herhangi bir nüsha bulunamamıştır. En eski nüshaların ya istinsahı yoktur ya da 14. yüzyıl gibi geç bir dönemde istinsah edilmiştir.

Kur’ân’ın en eski tercümeleri, Karahanlı Türkçesi ile, Arapça orijinal metnin hemen altına kelime kelime tercümelerdir. Bu usulle yapılmış, Harezm Türkçesi özellikleri gösteren nüshalar da bulunmaktadır. Doğu sahasında kullanılan bu yöntem, Anadolu’da da bir süre devam ettirilmiş, daha sonra, bu usulle yapılan tercümelerin yerini tefsirler almıştır.

Anadolu sahasında, istinsah tarihi bilinen en eski satırarası tercüme 1401 tarihini taşır. 1401 yılına kadar Anadolu Türkçesi ile, Yunus Emre, Gülşehri, Âşık Paşa, Hoca Mes’ud gibi şahsiyetlerin kaleminden çıkmış Türk dili tarihi için pek mühim eserler vücuda getirilmişti. Anadolu sahasında verilen eserlere bakılarak, Türkçenin Kur’ân kavramlarını rahatça karşılayabileceği anlaşılır, fakat satırarası Kur’ân tercümelerinin Anadolu sahasında 15. yüzyılın başı gibi geç bir dönemde başlaması ancak yöntemin Anadolu’da geç kullanılması ile açıklanabilir. Anadolu sahasında, 15. yüzyıldan önce yapılmış pek çok sûre tefsiri bulunması ve Cevâhirü’l-Asdâf gibi çok sayıda yazması bulunan bir tercümenin varlığı durumu böyle izah etmemizi gerektirmektedir.

Satırarası Kur’ân tercümelerinde Arapça her kelimeye Türkçe karşılık bulunması esas olduğu için bu eserlerde Türkçenin ifade gücünü ve zengin kelime hazinesini görmek mümkündür. İslamî terimlere Türkçe karşılıklar verilirken müellif veya müstensihin tasarrufta bulunması tercüme edilen eserin kutsal bir kitap olması hasebiyle sınırlı olmasına rağmen her nüsha Türkçe söz varlığı çalışmaları için oldukça ehemmiyetlidir.

Satırarası Kur’ân tercümelerinde Arapça bütün kavramlara bir karşılık verilmesi esastır ve tefsire genellikle yer verilmez. Bazı istisnai durumlarda Arapça kavrama

(25)

3 karşılık gelen Türkçe kelimeler için açıklama yazıldığı görülebilir. Cümle, özne + tümleç + yüklem sıralamasında dizilmeyebilir. Tamlamalarda tamlayan tamlanandan sonra gelebilir ve çokluk bildiren sayılardan sonra gelen isimler çokluk eki alabilir.

Türkçe söz dizimi özellikleri görülmemesine rağmen İslamî terimlerin Türkçe ile karşılanabildiğini; Türklerin İslam inancını hayatlarının bir parçası hâline getirme aşamasında Kur’ân-ı Kerîm’i nasıl anladıklarını göstermesi bakımından satırarası Kur’ân tercümeleri Türk dili ve kültür tarihi çalışmaları için ehemmiyetli eserlerdir.

Kur’ân tercümelerinin bir başka dikkate değer yönü de, Kur’ân’ın hayatın bütün yönlerini düzenleyen hukuki nitelikli bir eser olması bakımından çeşitli alanlarla ilgili kelimeleri ihtiva etmesidir (Küçük 2014:25). Yani satırarası Kur’ân tercümeleri, sözlükçülük çalışmaları için son derece değerlidir. Kelimeler, Arapça kavramlara karşılık olarak yazıldığı için anlam değişmelerinin takip edilmesi de kolaylaşmaktadır.

Kur’ân’ın ilk defa tercümesi Farsçaya satırarası yöntemle yapılmıştır. Bu yöntem, Türkçeye uygulanmış, Anadolu sahasında çok sayıda satırarası Kur’ân tercümesi oluşturulmuştur. Türk dilinin zengin kelime hazinesinin tespiti için satırarası Kur’ân tercümeleri üzerinde tek tek çalışma yapılması, nüshaların birbiri ile karşılaştırılması, anlam değişmelerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu hususta öncelikle kütüphanelerde muhafaza edilen tercümelerin metin ve sözlük yayınlarının yapılması elzemdir.

Türkçe Kur’ân tercümelerinin söz varlığının tamamen Türkçe kökenli kelimelerden oluştuğunu iddia etmek doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Tercümeler, öncelikle kendi sahasında ve yazıldıkları döneme göre değerlendirilmelidir. Bazı tercümelerin -müellif veya müstensihin tasarrufu ile- Arapça söz varlığının etkisi altında olduğu rahatça gözlenebilir. İstinsah tarihi bilinen Anadolu sahasına ait en eski satırarası Kur’ân tercümesi Bursa Nüshasıdır. Küçük’ün çalışmasına göre 2844 madde başı kelimenin 1212’si alıntıdır (2014:77). Bir tercümenin istinsah tarihinin eski olması, o tercümenin Türkçe söz varlığı açısından zengin olduğunu göstermez.

Türkçe Kur’ân tercümelerinin tamamının büyük bir titizlikle yapıldığını söylemek de doğru olmayacaktır. Bazı tercümeler, doğrudan doğruya Farsça tercümenin tercümesidir. Mesela British Library Nüshası, şüpheye yer bırakmayacak şekilde Farsçadan tercüme edilmiştir. “Türkçe tercüme çok büyük oranda Farsça kısma

(26)

4 uygunluk göstermekte, Arapçadan Farsçaya tercüme yapılırken bir yanlışlık yapılmışsa bu yanlışlık aynı şekilde Türkçe kısımda da görülmektedir. Ayrıca Farsça kısımda boş bırakılan yerler Türkçe kısımda da boş bırakılmıştır. Bu durumdan hareketle tercümanın Arapçayı -en azından yeterince- bilmediği anlaşılmaktadır.”

(Gül 2014:14). Yine Gül’ün bazı tespitlerine burada değinmek yerinde olacaktır:

43a2=21:33 “gemü” (Ar. felek, Far. keştį) Arapça metindeki felek sözcüğü yanlış bir şekilde fülk okunmuş ve Farsçaya keştį, Türkçeye de gemü olarak tercüme edilmiş.

53b5=21:104 “yazmaķlıķ” (Ar. ŧayy, Far. nuvişten) Farsçadan Türkçeye tercüme yapılırken bazen Farsça sözcükler de yanlış okunmuş ve Türkçeye yanlış tercüme edilmiş. Örneğin burada Farsça “sarmak, dürmek” anlamındaki nuvişten sözcüğü

“yazmak” anlamındaki neveşten sanılarak yazmaķlıķ şeklinde tercüme edilmiş.

113b5=25:48 “perākende” (Ar. nūşren, Far. perāgende) Arapça metinde sözcük buşren (müjdeleyici) yerine yanlışlıkla nuşren (dağılmış, yayılmış) yazıldığı için hem Farsçaya hem de Türkçeye yanlış tercüme edilmiştir.

205b1=30:55 “yalan söylediler” (Ar. efk, Far. durūġ goften) Yukarıdaki örneğe benzer şekilde burada da “döndürmek” anlamındaki Arapça efk sözcüğü yanlış olarak ifk okunduğu için tercüme de yanlış yapılmış. (Gül 2014:14-15).

Bu örnekler satırarası Kur’ân tercümelerinin çeşitli açılardan değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. İlk Kur’ân tercümelerinde böyle bir durumun görülmesi olağan karşılanmalıdır, zira özellikle Anadolu sahasında Kur’ân’ın tercüme meselesi Farsçaya olduğu gibi devlet eliyle düzenlenmemiştir.

Tefsirî tercümeler ise, Kur’ân’ın kelime kelime yapılan tercümelerinden farklı olarak Türkçe söz dizimi özelliklerine daha sadık kalınarak yapılmış tercümelerdir. Bu tercümelerde, Kur’ân-ı Kerîm’in daha iyi anlaşılabilmesi için âyetlerin uzun uzun izahlarına ve âyetlerle ilgili bilgi, hikâye vs. yer verilir.

Kur’ân’ın Türkçeye yapılan tercümeleri arasında çok sayıda tefsir bulunmaktadır, ancak bu tefsirlerin kaynakları bir elin parmak sayısını aşmaz ve genellikle telif eser niteliğinde değillerdir.

(27)

5 Kur’ân’ın Doğu Türkçesine yapılan tercümeleri arasında bilinen 3 önemli tefsir bulunmaktadır. Bunlar literatürde Orta Asya Kur’ân Tefsiri¹, Çağatay Türkçesi Kur’ân Tefsiri², Yakub-i Çerhî Tefsiri³ adlarıyla anılırlar.

Anadolu sahasındaki Kur’ân tefsirlerinin büyük bir çoğunluğu Arapçadan Türkçeye tercümedir. Bunlar arasında en meşhur olanı Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiridir⁴.

1 Kehf sûresinden başlayarak Kur’ân-ı Kerîm’in tefsirini içeren bu nüshanın telif veya istinsah tarihi bilinmemektedir. Satırarası yöntemle yapılmış olmasına rağmen Arapça kavramlar hakkında uzun izahatlara ve hikâyelere yer vermesi Müşterek Orta Asya Türkçesi çalışmaları için nüshayı değerli kılmaktadır. Eski Türkçe söz içi -d- sesinin eserde -đ-, ve -y- şeklinde görülmesi; sözbaşı t- sesinin d- olması; söz sonu g- ve ġ- seslerinin düşmesi dilini Harezm Türkçesine yaklaştırmaktadır. Borovkov, eserin istinsahının 12 veya 13. yüzyıllarda yapıldığını düşünmektedir. Arapça ve Farsça etkisinden oldukça uzak, arkaik kelime kadrosu ile Türkçe söz varlığı çalışmaları için oldukça önemlidir. Eser üzerine Borovkov’un çalışmaları bulunmaktadır. Bu çalışmalar arasında en derli toplusu Leksika sredneaziatskogo tefsira XII – XIII vv. Akademia Nauk SSRR, Moskva, 1963. künyeli çalışmadır. Bu kitap Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu tarafından Türkçeye kazandırılmıştır: A. K. Borovkov, Orta Asya’da Bulunmuş Kur’ân Tefsirinin Söz Varlığı (XII. – XIII. Yüzyıllar), Rusçadan Çevirenler:

Halil İbrahim Usta – Ebülfez Amanoğlu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2002.

2 Çağatay Türkçesinin en hacimli eserlerinden biri olan bu tefsirin bilinen iki yazması bulunmaktadır.

Yazmalardan biri Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III. Ahmet Bölümü No. 16’da; diğeri Konya Mevlana Müzesi’ndedir. Yazıldığı yer ve müstensih bilgisi bulunmayan nüshanın temmeti H. 950 / M.

1543’tür. Hamza Zülfikar’a göre eser, Ubeydullah Han tarafından bizzat veya onun emri ile vücuda getirilmiştir. Eser üzerine Hamza Zülfikar doktora çalışması yapmıştır: Hamza Zülfikar, Çağatayca Kur’ân Tefsiri, Dilbilgisi İncelemesi-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara 1970. Daha sonra eser üzerine 4 yüksek lisans tezi hazırlanmıştır: İbrahim Taş, Çağatayca Kur'ân Tefsiri 21a-41b (Giriş-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2001; Emine Temel, Doğu Türkçesi Kur’ân Tefsiri (Nur ve Furkan Sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2013; Kübranur Kurtoğlu, Doğu Türkçesi Kur’ân Tefsiri (Lokman, Secde ve Ahzab Sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2015; Hülya Şen Uzunoğlu, Doğu Türkçesi Kur’ân Tefsiri (Kasas, Ankebut ve Rum Sureleri) (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2015.

3 Orta Asya’da pek çok dinî-tasavvufi eser vücuda getiren Yakub-i Çerhi’nin eseri, Hemedanî Hacı adlı biri tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. İstinsah tarihi 1585 olan yazma, Fâtiha sûresi ile birlikte Kur’ân’ın 29 ve 30. cüzlerinin tefsiridir. “Eserin dili için “16. Yüzyıl Türkistan Türkçesi”

tabirini kullanmak yerinde bir ifade olur. 16. Yüzyıl Doğu Türkçesi tabiri de kullanılabilir fakat eserin dilini Çağatay Türkçesi diye adlandırmak çok doğru bir yaklaşım olmaz. Çünkü Çağatay Türkçesi daha farklı bir coğrafi sahayı kapsar. Bugünkü İran ve Türkmenistan sınırları muhitinde yazılmış bir eserle Çağatay Türkçesinin merkezi varsayılan Semerkant-Buhara-Herat muhitinde yazılan eserin lehçe özellikleri mutlak surette birbirinden farklıdır. Harezm muhitinde yazılan eserler bile Oğuz Kıpçak dil özellikleri itibari ile klasik Çağatay eserlerinden ayrılır. Tercümenin dili Köktürk-Uygur- Karahanlı-Harezm-Kıpçak Türkçesi temelinde gelişen Ortak Türkistan Türkçesinin 16. yüzyıldaki şeklinden ibarettir. Fakat hemen belirtmek gerekir ki eserde Ortak Türkistan Türkçesi dil özellikleri muhafaza edilmekle birlikte Oğuzca unsurların gözle görülür derecede öne çıktığı görülmektedir.”

(Üşenmez 2014:180). Eser üzerine Üşenmez’in şu yazısı önemlidir: “XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kur’ân Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”, TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 3/1 2014 s. 167-190.

(28)

6 Çok sayıda nüshasının bulunması, onun devrinin önemli bir eseri olduğunu ve çok okunduğunu göstermektedir.

Anadolu sahasında sûre tefsirleri önemli yer tutmaktadır. Bu tefsirler, Kur’ân-ı Kerîm’in bir sûresinin veya bir cüzünün tefsiri olup telif eserlerdir. Müellifin bütün Kur’ân’ı olmasa da en azından bir sûrenin veya cüzün tefsirini yaparak müfessirlik mertebesinin şerefine nâil olma isteği ile oluşturulmuşlardır.

Anadolu sahasında yalnızca bir sûrenin veya Kur’ân’ın yalnız bir cüzünün tefsirinden ibaret çok sayıda yazma mevcuttur. Bu yazmalar üzerine genellikle yüksek lisans tezleri hazırlanmış olup toplu şekilde değerlendirilmemiştir. Bir istisna olarak Asmaa Mohktar Mohamed Hassan Osman, satıraltı Amme cüzü tefsirleri üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yapmıştır: Satıraltı Amme Cüzü Tercümeleri Üzerine Karşılaştırmalı Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2014. Sûre tefsirlerinin tamamı, burada incelenemeyecek kadar fazladır.⁵ Konu üzerine şu çalışmaya bakılabilir: Mustafa Özkan, “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılmış Kur’ân Tercümeleri”, Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar, 2010, s. 516-568.

4 Bu tefsir üzerine şu çalışmalara bakılmalıdır: Birgül Yılmaz, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, Âl-i İmrân Sûresi (Giriş- Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2002; Elif Topaloğlu, Ahmed-i Dâî, Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nisâ Suresi (Giriş-Metin- Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2003; Ayşe Nur Alakese, Ahmed-i Dâ’î’nin Ebü’l-Leys Tefsiri Tercümesi, (197b-231b Yaprakları Arası) Maide Suresi, (Dil İncelemesi, Metin, Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2002; Hatice Koç, Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî Adlı Eseri (En‘âm Suresi), (Giriş- Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2002; Sema Gonca, Ahmed-i Dâ’î: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, A‘râf suresi, (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2002; Yasemin Özdemir, Ahmed-i Dâî: Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, [Yasin Suresi], (Giriş-Metin- Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2000; Aslı Budak, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî (45b-91a) [Giriş-Metin-Dizin], Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2002; Ali Çiçek, Ebü’l-Leys es-Semerkandî Tefsiri Tercümesi İlk Üç Surenin Dil Özellikleri (İnceleme-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2003.

5 Sûre tefsirlerinin muhafaza edildikleri yer bilgisi ve yapılan çalışmalar için bk. Sadık Yazar, Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme Ve Şerh Geleneği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, İstanbul, 2011.

(29)

7 Türkçe Kur’ân tefsirleri, üç yöntemle yapılmıştır. Yaygın olan birinci usule göre öncelikle âyet veya sûrenin tamamı yazılır, daha sonra tercüme yapılır. Tercümede bazı durumlarda, âyetin veya sûrenin nüzûl sebebi ve hikâyesine, bu âyeti / sûreyi okumakla elde edilecek kazançlara ve sair bilgilere yer verilir. İkinci usule göre, tefsir satırarası kelime kelime tercümelerde görüldüğü gibi metnin arasına yapılır.

İkinci teknik yaygın olmamakla birlikte birinci çeşit tercümelerden sadece yöntem olarak ayrılır. Üçüncü usul ise metin içi tercüme tekniği olarak anılır. Bu yöntemle oluşturulan tercümelerde, âyetin başlangıç ve bitişleri gözetilmez. Bazen satırarası Kur’ân tercümelerinde olduğu gibi kelime kelime tercüme yapılırken bazen de bir kelime için birkaç varak tefsir yazıldığı görülür.

Kur’ân-ı Kerîm’in hem Doğu hem de Anadolu sahasındaki tercümeleri arasında satırarası yöntemle oluşturulmuş tefsirler bulunmaktadır. Bu tefsirler, satırarası kelime kelime yapılan tercümelerden yöntem olarak farklıdır. Literatürde Karışık Dilli Kur’ân Tercümesi⁶ olarak geçen Süleymaniye Nüshası bunlardan biridir.

Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü No. 3966’da muhafaza edilen satırarası Kur’ân tercümesi Türk dili tarihinde hem Doğu sahasına hem de Anadolu sahasına ait özellikler barındırması ile özel bir yere sahiptir. Bu tercüme, satırarası yöntemle yapılmış olsa da yukarıda bahsi geçen kelime kelime yapılan tercümelerden farklıdır. Eserin tefsirî özellikleri öne çıkmaktadır. Diğer tercümelerde bir ya da iki kelime ile karşılanan pek çok Arapça kavram, bu tercümede uzun uzun

6 Bu nüshayı ilim âlemine Nuri Yüce tanıtmıştır: Nuri Yüce, “Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltürkischen. -Spach- und Kulturkontakte der Türkischen Völker”. (Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13-16 Juli 1990) hrs. v. J. P. Laut und K.

Röhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica Bd.

37, 221-227.

Daha sonra nüsha üzerine Nuri Yüce danışmanlığında yüksek lisans tezleri yapılmıştır: Osman Toker, Karışık Dilli Kur’ân Tercümesi (varak no: 109b-144a), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2000. Cengiz Müfettişoğlu, Karışık Dilli Bir Kur'ân Çevirisi Yazmanın 037b-072a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2006. Ayşe Uyansoy Hillhouse, Karışık Dilli Kur’ân Çevirisi, , Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2006. Recep Yılmaz, Karışık Dilli Kur’ân Tercümesi (yaprak no: 183b-222a), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2007.

Aslı Uygun, Karışık Dilli Bir Kur'ân Çevirisi Yazmanın 144b-183a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2007.

(30)

8 açıklanır ve hikâyelere yer verilir. Bu nüsha, tefsirî tercümeler başlığı altında değerlendirilmelidir.

Sıklıkla tercih edilen bir yöntem olmasa da, metin içi tercüme tekniği de Kur’ân’ın Türkçeye tercümesinde kullanılan yöntemlerden biridir. Bu teknikle yapılan tercümede, âyetlerin başlangıç ve bitişleri gözetilmez. Bir kelime için bazen birkaç varak tefsir yazıldığı görülür. Bazen kelime kelime tercüme, bazen de uzun açıklamalara yer verilen bu tercüme tekniği ile yapılmış Doğu sahasına ait bir tercüme şu güne kadar bilinmemektedir. Bu tekniğin ilk örneğine Anadolu sahasında rastlanır. Türkiye ve yurtdışı kütüphanelerinde çok sayıda nüshası tespit edilen Cevâhirü’l-Asdâf, bu yöntemle yapılmıştır⁷.

Kur’ân’ın Türkçeye tercümeleri bu yöntemlerle yapılmıştır, ancak Meşhed Nüshası hiçbir tercümede görülmeyen bir usulle oluşturulmuştur. Nüsha, satırarası kelime kelime tercümeye ek olarak tefsirini de içerir. Bu özelliğinin yanı sıra Türkçe tercüme de notlanarak Arapça bir kavram için birden fazla karşılık verilmiştir.

Satırarası kelime kelime yapılan Kur’ân tercümelerinde kaynak belirtilmezken tefsirler, verdiği bilginin kaynağını göstermesi bakımından daha güvenilirdir.

Hikâyelerin varlığı Türkçe Kur’ân tefsirlerini kültür tarihi açısından da değerli kılmaktadır.

7 Cevâhirü’l-Asdâf, Eski Anadolu Türkçesinin ilk örneklerinden olmasına rağmen Arapça ve Farsça etkisinin yoğun olarak görüldüğü eserlerden biridir. Bu durumu, müellifin tasarrufu şeklinde açıklamak en doğru yaklaşım olacaktır. Zira Anadolu sahasında Cevâhirü’l-Asdâf’tan önce yapılan bir tefsir bulunmamaktadır. Eser, Arapça ve Farsçanın yoğun olarak etkisinde olsa da özellikle yurtdışı kütüphanelerinde çok sayıda yazmasının tespit edilmiş olması, onun devrinde çok okunduğunu göstermektedir. Anadolu’daki kütüphanelerde müellifi veya müstensihi bilinmeyen, anonim olarak kaydedilen pek çok Kur’ân tercümesi aslında Cevâhirü’l-Asdâf’ın bilinmeyen yazmalarından sadece biridir.

Cevâhirü’l-Asdâf üzerinde ilk duran isim Zajaczkowski’dir. Etudes sur la langue vieille-osmanlie, II.

Chapritres choisis de la traduction turque-anatolienne du Qoran, Krakow, 1937, künyeli çalışmasında Zajaczkowski eserin dili üzerinde durmuş ve bir sözlük hazırlamıştır. Nüsha üzerine önemli çalışmaları bulunan Ahmet Topaloğlu “Kur’ân-ı Kerîm’in İlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhirü’l- Asdâf”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1983, s. 58-66 ve “Cevâhirü’l-Asdâf Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve Zajaczkowski’nin Eseri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 1986, s. 161-183 künyeli çalışmalarında Zajaczkowski’nin okumalarını değerlendirmiştir. Nüsha üzerine aynı zamanda doçentlik çalışması yapmıştır: Ahmet Topaloğlu, Cevâhirü’l-Asdâf: Giriş-Metin-Sözlük, Yayımlanmamış Doçentlik Çalışması, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, 1982. Nüsha üzerine en derli toplu çalışma Sevinç Ahundova tarafından yapılmıştır: Eski Anadolu Türkçesi Alanında Yapılmış Olan Kur’ân Tercümesi Cevâhirü’l-Asdâf Üzerinde Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2012.

(31)

9 1.DOĞU TÜRKÇESİ SATIRARASI KUR’ÂN TERCÜMELERİ

1.1.Rylands Nüshası

Manchester, Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar bölümünde 25-38 numara ile kayıtlı olan nüsha satırarası kelime kelime tercümelerden biridir. Türkçe tercümenin yanında, Mansûr b. Nuh döneminde yapılan Farsça tercümeyi de içermesi bakımından diğer satırarası Kur’ân tercümelerinden ayrılan bu eser, Türk dili tarihinin en mühim eserlerinden biridir. Yalnız, ne yazık ki eksik bir nüshadır. Âl-i İmrân, Nisâ, Mâ’ide, A’râf, Enfâl, Tevbe, Yûsuf, Ra’d, İbrâhim, Hicr, Nahl, Kehf, Meryem, Tâhâ, Neml, Kasas, Ankebût, Ahzâb, Sebe’, Fâtır, Yâsin, Saffât, Sâd, Zümer, Mü’min, Fussilet, Şûrâ, Zuhruf, Duhân, Câsiye, Ahkâf, Muhammed, Feth, Hucûrât, Kâf, Zâriyât, Mücâdile, Haşr, Mümtehine, Saf, Cum’a, Münâfikûn, Tegâbün, Talâk, Tahrim sûrelerinin bazı âyetlerini içeren bu nüsha, 1145 varak ve 14 cilt halindedir.

Eseri ilim âlemine Mingana tanıtmış, daha sonra Z. V. Togan ve A. İnan nüshadan yer yer bahsetmiştir. Eser üzerine ilk ciddi çalışma J. Eckmann tarafından Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation adıyla 1976 yılında yayımlanmıştır. Daha sonra S. Tezcan, “Janos Eckmann: Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica XXI, Akademiai Kiado, 1976, 359 s.” başlıklı tanıtma yazısında yayın üzerine bazı eleştirilerde bulunmuştur. Eckmann’ın yayını ilim âleminde yankı uyandırmış, O. F.

Sertkaya, Dankoff, Menage, Bodrogligeti, Menges, Jaeckel gibi Türkologlar yayın üzerine tanıtma ve eleştiri yazıları yayımlamıştır. (Ata 2013). Nüsha üzerine en derli toplu çalışma Aysu Ata tarafından yapılmıştır: Aysu Ata, Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’ân Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar, Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, (İkinci baskı: 2013). Nüshanın grameri için bk. Erol Çetin, Türkçe İlk Kur’ân Tercümesinin Grameri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, 2014. Nüshanın Farsça tercüme ile karşılaştırması için bk. Aysu Ata, “Rylands Nüshası Kur’ân Çevirisi ve Farsça Çevirinin Önemi“, V.

Uluslararası Türk Dili Kurultayı I, Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I, Ankara, 2004, s. 221-230.

(32)

10 1.2.TİEM 73 Nüshası

Sadece Kur’ân tercümeleri arasında değil, bütün Türk dili tarihi alanının en mühim eserlerinden biri olan nüsha, Türk ve İslam Eserleri Müzesi 73 numarada kayıtlıdır.

Bu yüzden kısaca TİEM 73 Nüshası olarak da tesmiye edilir. İstinsah tarihi belli olan nadir satırarası Kur’ân tercümelerindendir. Metnin sonundaki ketebe kaydına göre, nüshanın istinsahı Muhammed b. el-Hacc Devletşah eş-Şirazi isimli biri tarafından H. 734 = M. 1333/1334 yılında yapılmıştır. 451 varak olan nüsha, her sayfada 9 satır Arapça metin altına Türkçe tercümelidir. Eser üzerine ilk çalışma 1938 yılında Abdülkadir Erdoğan tarafından yapılmıştır. Daha sonra Fahir İz, Zeki Velidi Togan, Abdülkadir İnan, Janos Eckmann, Hamza Zülfikar, Osman Fikri Sertkaya gibi Türkologlar nüshanın önemi üzerinde durmuştur. Eser, üzerine iki doktora tezi yapılmıştır: Abdullah Kök, Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2). Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004; Suat Ünlü, Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7). Giriş-İnceleme-Metin-Analitik Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004. Her iki çalışmanın tenkidi için bk. Osman Fikri Sertkaya,

“Yüksek Lisans Tezi, Doktora Tezi ve Doçentlik Tezi Üzerine Bazı Görüşler”, Makaleler 2 Seçme Araştırma ve İncelemeler, Çantay Yayınları, İstanbul, 2013, s.

164-201. Nüshanın grameri için bk. Güler Akar, Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Kur’ân Tercümesi (TİEM 73), Üzerine Bir Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, 2015. Nüsha üzerine Suat Ünlü’nün çok sayıda makalesi bulunmaktadır: “İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinde Uhrevi Yer Adları”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol.6, 2011, s. 985-1032. “Kur’ân’da Geçen Bazı Arapça Deyimler ve Tabirlerin İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinden TİEM 73’teki Türkçe Karşılıkları Üzerine”, Gazi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2008, s. 109-153.

“İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinde Geçen Bazı Özel Adlar Üzerine”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Vol.7, 2007, s.143-182. vd.

(33)

11 1.3.Özbekistan Nüshası

Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan el-Biruni adlı Şarksinaslık Enstitüsünde 2008 numarada kayıtlı olan bu nüsha, satırarası Farsça-Türkçe tercümelidir. 273 varak olan nüsha, ne yazık ki eksiktir. Sadece Bakara, Âl-i İmrân, Nisâ, En’âm ve Mâ’ide sûrelerinin bazı âyetlerinin tercümeleri vardır. Semenov, eserin XIII. yüzyıla ait olduğunu, dilinin Karahanlı-Kıpçak Türkçesi olduğunu belirtse de nerede ve kim tarafından yapıldığı bilinmeyen bu nüshanın Harezm Türkçesi özellikleri ağır basmaktadır. Eser, Gülden Sağol tarafından üzerinde doktora çalışması yapılan Harezm / Hekimoğlu nüshası ile çok büyük oranda benzerdir. Nüshada yer alan Farsça tercüme, Türkçeye yapılan Kur’ân tercümelerinin karşılaştırılması noktasında önemlidir, zira bu nüshada yer alan Farsça tercümenin ne diğer Farsça tercümeler ile (Türkçe tercümelerde yer alan) ne de nüshadaki Türkçe tercüme ile doğrudan bir bağlantısı vardır. Bilindiği üzere British Library Nüshası, bu nüshada yer alan Farsça tercümenin tercümesidir. Rylands Nüshasındaki Farsça tercüme ile Türkçe tercüme arasında da çok mühim benzerlikler söz konusudur. (Bu konuda bk. Şimşek 2016).

Özbekistan Nüshasında ise Türkçe tercüme ile Farsça tercüme arasında doğrudan bir bağlantı bulunmamaktadır. Nüsha üzerine Emek Üşenmez, doktora çalışması yapmıştır: Emek Üşenmez, Eski Kur’ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, 2010. Emek Üşenmez’in doktora çalışması Eskişehir Valiliği tarafından Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti projesi kapsamında Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası, Satırarası Türkçe-Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım), Akademik Kitaplar, İstanbul. adıyla 2013 yılında yayımlanmıştır. Eserin tıpkıbasımı ayrı basım olarak tekrar yayımlanmıştır: Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası, Satırarası Türkçe-Farsça Tercümeli, Tıpkıbasım, Akademik Kitaplar, İstanbul, 2013. Şu ana kadar üzerinde fazla durulmayan bu nüsha hakkında Emek Üşenmez’in bazı yazıları da bulunmaktadır. “Eski Bir Kur’ân Tercümesinin (Özbekistan Nüshası) 15. Yüzyıla Ait Bir Osmanlı Dönemi Kur’ân Tercümesiyle Karşılaştırılması”, Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, Cilt I, İlim Yayma Vakfı Yayınları, Kur’ân ve Tefsir Akademisi Araştırmaları: 03, Ankara, 2011, s. 363-383. vd.

(34)

12 1.4.Harezm / Hekimoğlu Nüshası

Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa Camii 2 numarada muhafaza edilen Kur’ân tercümesi Rebiülahir 764’te (=Ocak/Şubat 1363) istinsah edilmiştir. Metnin çeviri kısmı harekesiz olup yer yer hiç nokta kullanılmadığı da görülür. Her sayfada 18 satır (9 satır orijinal metin + 9 satır tercüme) vardır. Eser 583 varaktır. Durak yerleri kırmızı mürekkeple işaretlenmiş olan nüshanın ilk sayfasında Fâtiha sûresi, ikinci sayfasında da Bakara sûresinin ilk üç âyeti ve besmelelerin çevirisi yer almaktadır. Bu iki sûre dışındaki diğer sûrelerde her sûrenin başlangıcında yeşil ve kırmızı mürekkeple Arapça olarak sûrenin adı, Mekkî veya Medenî olduğu, âyet, kelime ve harf sayısı ile âyet sayılarındaki ihtilaf belirtildikten sonra, Hz.

Muhammet’e göre bu sûreyi okumanın mükâfatının ne olacağı türünden bilgiler bulunmaktadır. Bazen bu Arapça kısmın hemen altında, genellikle ise sayfanın kenarında kırmızı mürekkeple Farsça olarak adı geçen sûrenin okunmasıyla elde edilecek kazançlar belirtilmektedir. Nüshada satır arasında kelime kelime tercümeden başka –birkaç önemsiz istisna dışında- ilave veya tefsir yoktur. Nüshanın dili Harezm Türkçesidir. (Sağol 1993). Nüsha üzerine Gülden Sağol, doktora tezi hazırlamıştır: Gülden Sağol, Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi Giriş- Metin-Sözlük, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 1993. Bu tez daha sonra yayımlanmıştır: Gülden Sağol, An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish. Introduction, Text, Glossary and Facsimile. Part I:Introduction and Text, Harvard, 1993, XL+369 s.;

Part II: Glossary. Harvard, 1995, XXIII + 310 s.; Part III: Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No.2; Section One: 1b-300b. Harvard, 1996, 229s.; Section Two: 301a-587b. Harvard, 1999, s. 303-594; Çalışmanın tenkidi için bk. Osman Fikri Sertkaya, “Kur’ân Tercümesinin Horezmce Nüshası Yayımı Üzerine Bazı Düzeltmeler”, Makaleler 2 Seçme Araştırma ve İncelemeler, Çantay Yayınları, İstanbul, 2013, s. 140-163. Nüshanın söz varlığı üzerine bir de yüksek lisans tezi yapılmıştır: Harun Kaya, Doğu Sahasında Yazılan Hekimoğlu Satıraltı Kuran Tercümesi’nde Kelime Yapımı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2014.