Prof. Dr. İlkay YILDIZ
Farmasötik Kimya III
(Otonom Sinir Sistemine Giriş)
Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Kimya AD
PERİFER SİNİR SİSTEMİNE ETKİLİ İLAÇLAR
- Sinir Sisteminin Sınıflandırılması
- Genel Tanımlar (Nöron, Sinaps, Ganglion, Nörotransmitter vb.) - Reseptör Tipleri,
- Periferik Sinir Sistemine Etkili İlaçların Sınıflandırılması.
Periferdeki organlara yönelik sinirsel iletişimin sağlandığı sisteme, PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ, bu sistem üzerinden
etkisini gösteren ilaçlara da PERİFERİK SİNİR SİSTEMİNE ETKİLİ İLAÇLAR denilmektedir.
SİNİR SİSTEMİNİN SINIFLANDIRILMASI
Sinir sistemi iki anatomik bölüme ayrılmıştır:
I-Beyin ve omuriliğin oluşturduğu merkezi sinir sistemi (MSS)
II-Beyin ve omuriliğin dışında bulunan ve MSS’e giren ve çıkan tüm nöronlardan oluşan periferik sinir sitemi.
* Duyu (Aferent) nöronlar: Periferden MSS’e bilgi taşıyan sinirler
* Motor (Eferent) nöronlar: Uyarıları beyin ve
omurilikten (MSS) periferik dokulara taşıyan nöronlar.
Periferik sinir sistemi, otonomik ve somatik sinir sistemlerinin aferent (duyu) ve eferent (motor) nöronlarından oluşmuştur.
- Somatik motor (eferent) sinirler, hareketi sağlayan iskelet kaslarının kasılması gibi istemli fonksiyonları sağlarlar.
- Özellikle çizgili adelelere (iskelet kası) dağılarak, bunların irademiz dahilinde olan fonksiyonlarını görmelerini sağlarlar.
- Somatik sinir hücreleri, merkezi sinir sistemi içerisinde yer alıp, omuriliği terk ettikten sonra, hiçbir kesintiye uğramaksızın efektör organ olan, çizgili adelelere kadar uzanırlar.
- Yolda sinapslar (bağlantı noktası) yoktur ve Nöromüsküler kavşaktaki nörotransmitter asetilkolin (Ach) dir. Asetilkolin kas hücrelerinin hücre membranlarındaki kolinerjik reseptörlerine bağlanır ve sonuçta iskelet kasının kasılmasına sebep olur.
- Otonom sinir sistemi, adında anlaşılacağı gibi otonomik (irade dışı, istemsiz, otomatik) çalışan motor (efferent) bir sistemdir (kalp, damarlar, sindirim fonksiyonları vs.) ve vücudun günlük ihtiyaçlarını düzenler. Temel olarak iç organların düz kaslarını, kalp kasını, damarları ve dış salgı bezleri innerve eden visseral motor (eferent) nöronlardan oluşur.
Otonom sinir sistemine,
biyolojik yaşamla yakınlığından dolayı VEGETATİF (bitkisel) ve organlarla olan ilişkisi nedeniyle VISSERAL sinir sistemi de denilmektedir.
Çevre ve organizmanın kendisindeki gelişmeler, Duyu sinirler (afferent nöronlar) aracılığıyla merkeze
(beyin’e) iletilir.
Merkezin değerlendirmeleri ve uyarıları ise, Motor Sinirler (efferent nöronlar)
aracılığıyla belli kaslara (düz kas, kalp kası) bezlere, organlara ve dolayısıyla bunların ait olduğu sistemlere iletilirler.
Sistem nasıl çalışır?
Afferent Nör.
Efferent Nör.
Genellikle iç organların fizyolojik fonksiyonlarını (istemsiz hareketler) düzenlemek üzere düz kaslar üzerinden işlev gören otonom sinir sistemi nasıl çalışır?
(Duyu sinirler)
Otonom Sinir Sistemi
(Homeostatik Dengeleme)
- Özellikle istemsiz hareketlerin kontrol edildiği uyarılar, otonom (Vegetatif) sistemde yer alan iki alt sistem
aracılığıyla bu organların düz (çizgisiz) kaslarına iletilirler. - Alt sistemler;
- Parasempatik sinirler - Sempatik sinirler
-[Kalbimiz, düz kaslı olmamakla birlikte, yine de otonom
Sempatik Sistem : Genelde vücut enerjisini harekete geçirici
yönde ileti taşır.
- «Kaç veya Savaş!» (flight or fight) - Enerji gerektiren faaliyetler
Parasempatik Sistem : Organizmanın dinlenmesini sağlayıcı
yönde ileti taşır (enerjinin korunmasına yönelik).
- «Dinlen ve beslen; Kestir ve sindir» - Vücudu «yenileyen» sistem
Adrenerjik; Kolinerjik;
Pupilla Dilatasyon (Midriazis) Konstriksiyon (Miyozis)
Kalp/Kasılma Artar Azalır
Sfinkterler Kontraksiyon Dinlenme
Otonom Sinir Sistemi
Otonom sinirler;
İki nörondan oluşmaktadır.
Birinci nöron;
Merkezi sinir sisteminin içerisinde yer alır ve aksonu (sinir uzantısı) merkezi sinir sistemini terk ettikten sonra, yoluna kesintisiz olarak devam etmeyip, otonom sinir ganglionu
(ganglia) olarak nitelenen düğüm /
kesişim noktasında sonlanır (pre-sinaptik uç).
Otonom sinirler;
Ganglion’da sinir uzantısının bu şekilde kesintiye uğraması ve daha sonrada bir başka uzantı
(post-sinaptik uç) ile yoluna devam etmesi nedeniyle, iki uzantının karşı karşıya geldiği bu kesişim noktasına, sinaps adı
Otonom sinirler;
İkinci nöron’un aksonu (uzantısı), gangliondan uç alarak (post-sinaptik
uç) ganglion’u terk eder ve efektör
organa ulaşır. Burada, motor sinirlerin çıplak uçları bir plak şeklinde yassılaşmıştır (sinir son plağı) ve efektör organ’ın (düz kaslı) hücre membranı ile bir kavşak oluşturur, buna nöromüsküler kavşak adı verilir.
- Sinapslarda kesintiye uğrayan ileti,
vezikül olarak nitelenen keselerde depolanan ve gelen uyarıyla birlikte serbest kalan sinirsel aracılar
nöromediyatörler (nörotransmitter veya nöromodülatör) ile pre-sinaptik uçtan, post-sinaptik uca iletilirler.
- Nöromediyatörler, iletiyi yalnızca sinapslarda değil, aynı zamanda ileti aktarımının gerekli olduğu diğer noktalarda (örneğin; post-sinaptik uç ile efektör organ arasında) da, sağlarlar.
Sinapslarda İleti ve Nöromediyatörler
Doku hormonu olarak ta tanımlanan nöromediyatörler 7 adettir.
kolinerjik / parasempatik sistemde, ileti aktarımından sorumlu nöromediyatör; ASETİLKOLİN’ dir.
HO HO CH CH2 NH2 OH NORADRENALİN HO CH CH2 NHCH3 OH HO ADRENALİN HO CH2CH2NH2 HO DOPAMİN N HO CH2CH2NH2 H SERATONİN N N CH2CH2NH2 H HİSTAMİN NH2 -CH2 -CH2- CH2-COOH G.A.B.A. (GamaAminoBütirikAsit) ASETİLKOLİN NÖROMEDİYATÖRLER
Reseptör Tipleri
Parasempatik sistemde (Kolinerjik sistem) yer alan gerek
nöromediyatörler, gerekse bu sistem üzerinden etki gösteren ilaçlar aracılığıyla gelen uyarıları kabul eden (Kolinejik) reseptörler ; Nikotinik ve Muskarinik (Her iki reseptöründe alt tipleri vardır).
Sempatik Sistemde (Adrenerjik sistem) efektör organdaki
reseptör tipi : Adrenerjik (alfa ve beta) reseptör Ganglionlarda ; Nikotinik reseptörler
Nöro Kimyasal Uyarının Sona Ermesi :
Salıverilen nöromediyatörlerin etkisinin sona ermesi aşağıdaki olaylar sonucu gelişir ;
1. Enzimatik Yıkılma ; (Sinaps aralığındaki + Post membran enzimleri)
2. Re-uptake : Sinaps aralığından nöromediyatörün presinaptik uca aktif transport ile (Na/K ATPaz) geri alınması,
PERİFERİK SİNİR SİSTEMİNE ETKİLİ İLAÇLAR
Bu ilaçlar 4 ana başlık altında incelenirler
1)Adrenerjik ilaçlar = Sempatomimetik = Adrenomimetik =
Sempatik aktivite stimülasyonu
2)Antiadrenerjik ilaçlar = Sempatolitik = Adrenerjik bloker =
Sempatik inhibisyonu
3)Kolinerjik ilaçlar = Parasempatomimetik = Asetilkolin’e benzer
etki = Parasempatomimetik aktivite stimülasyonu.
4)Antikolinerjik ilaçlar = Parasempatolitik = Parasempatik aktivite
ECZ4001 Farmasötik Kimya III
Parasempatik Sistemde Etkili İlaçlar – Prof. Dr. İlkay Yıldız
Sempatik Sistemde Etkili İlaçlar – Prof. Dr. Oya Bozdağ-Dündar Kalp-Damar Sistemine Etkili İlaçlar – Prof. Dr. Özlem Temiz-Arpacı
Kaynaklar:
- Pharmaceutical Chemistry Edited by: David G Watson,
Churchill Livingston. Elseiver, 2011.
- Medicinal Chemistry : A Molecular and Biochemical Approach, Third Edition, Deited by: Thomas Nogrady, Donald F. Weaver, Oxford University Press, 2005.
