Resim 1: Dans eden bir figür
BELEDİYE SARAYI MOZAİKLERİ
Yazan: R Ü S T E M D U Y U R A N İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü
Son yıllarda İstanbul'da yapılan büyük binaların temel inşaatı ana toprağa kadar inmeyi icap ettirdiğinden temel kazıları sırasın-da Şehrin tarih ve arkeolojisi ile il irili muhtelif ehemmiyet ve bü-yüklükte birçok eski eserlerin meydana çıkarılması mümkün ol-muştur. Bu şartlar altında meydana çıkarılan eski eserlerin hiç şüp-hesiz ki en mühimleri Sultanahmette hâlen birinci bloku tamam-lanmış olan Adalet Sarayı inşaat sahasındaki büyük yapıların ka-lıntıları (7) ile Saraçhanebaşmda, Şehzade camiinin hemen hemen karşısına rastlayan geniş sahada inşa edilmekte olan Belediye Sa-rayı inşaat yerinde, geçen yaz aylarında, bulunan mozaiklerdir.
Belediye Sarayı inşaat sahası eski İstanbul'un önemli bir
mın-takasını teşkil etmekle beraber şimdiye kadar arkeolojik ve topog-rafik yönlerden en az incelenmiş olduğundan temel kazıları daha ilk gününden itibaren tarafımızdan takibe başlanmıştı.
İnşaat sahasının batı tarafında Atatürk Bulvarı cihetindeki kazıların, ana toprağa varıncaya kadar, on metreyi geçen bir de-rinliğe inilmesine rağmen maalesef burada muntazam bir plân vermeyen 1,20-1,5 M. genişliğinde muhkem bazı Bizanten duvar parçalarından başka önemli başka esere rastlamak mümkün ola-madı. Buna karşılık doğu tarafında, vasatî 5 - 7 M. derinliğinde, oldukça geniş bir sahaya yayılmış mozaikler bulunmuştur. İlk mozaik narçasının mevcudiyetinin tesbitinden sonra bu saha
Resîm 6: Orijinal duvar bakiyesinden bir parça
(Res. 1) tamamiyle kontrolümüz altına alınmış ve Maarif Vekâ-letinin verdiği bir miktar ödenekle tarafımızdan gerekli kazılar yapılmıştır, ki böylece üst vc yanları tamamiyle açılan mozaik-lerin arızasız bir şekilde Müzemize nakilleri imkânı hasıl olabil-miştir. Mozaikler bu sahanın en eski kültür tabakasını teşkil et-mektedirler, yâni doğrudan doğruya ana toprak üzerine vazedil-mişlerdir; şöyle ki: Ana toprak düzleştirildikten sonra uçları sivri bir sıra moloz taşı yerleştirilmiş ve sonra büyük tuğla parçalı bir horasan tabakası ve nihayet bunun üzerine de daha ince tuğla parçalı ikinci bir horasan tabakası vazedilerek mozaik parçacıkları işlenmiştir. Bazı kısımlarda blokaj tabakasının altında yarım tuğ-lalardan yapılmış bir kanal ile bunu amuden kesen bir künk gö-rülmektedir.
Mozaiklerin imalinde beyaz mermer parçacıklardan başka, açık ve koyu yeşil, koyu mavi, pembe, kırmızı, bordo ve sarı renkli taş parçacıkları kullanılmıştır. Pek az da yeşil cam cıkları müşahede edilmiştir. Kırmızı renkler için bazı tuğla parça-larından faydalanıldık görülmektedir.
Mozaiklerin zemini umumiyetle beyazdır; bu zemin üzerine insan ve hayvan figürleri ve jeometrik motifler işlenmiştir. Bazı figürlerin yüzleri diğer kısımlara nazaran çok daha küçük parça-cıklardan mamuldür.
Umumiyetle örgü ve dalga motifleriyle kareler, mainler veya üçgenlerin birbirinden ayırdığı insan ve hayvan figürleri bazan münferid bazan toplu sahneler halinde tasvir edilmişlerdir. Toplu sahnelerde yaban domuzu avı (Res. 3), spor yapan veya oyun oynayan çocuklar (Res. 4} tasvir edilmiştir. Münferid figürler umumiyetle kare veya sekizer köşeli çerçeveler içine alınmışlardır: Odun (Res. 2), kuzu veya tavuk taşıyan köylüler, dans eden kadın ve erkekler (Res. 1), gibi...
Mozaikleri üslûp bakımından iki gruba ayırmak mümkündür; bir kısmını eski Roma sanatının geleneklerine bağlıyabilirken, di-ğer kısmını Bizans sanatı çerçevesi içinde, daha doğrusu başlan-gıcında, mütalâa edebiliriz (1). Bu ayrılıkları, çeşitli mozaik
usta-larının sanat anlamusta-larının değişikliğinde aramak mümkün olduğu gibi her iki grubun arasında kısa bir zaman ayrılığı ile de izah edebiliriz. Kalite itibariyle Sultanahmet - Arasta kazılarında bu-lunanlardan bir gömlek geride kalıyorlarsa da zaman bakımından onlardan bir parça daha eski olduklarını kabul edebiliriz (2). Vaktiyle mozaikleri çevreleyen duvar ve sair mimarî aksamdan elimize maalesef pek az bir kısım geçebilmiştir. İn situ vaziyette yalnız beyaz mermerden bir eşik taşı ile kireç, kum ve moloz taş-lardan yapılmış olup Roma devri duvar karakterini taşımakta olan bazı duvar bakiyeleri (Res. 6) tesbit edilmiştir. Fakat kalıntılar ancak sekiz köşeli bir salon ile (3) buna mülâsık olarak inşa edi-len dik dörtgen şeklinde bir diğer salonun mevcudiyetinden baş-ka bir hususun tesbitine yardım edememişlerdir. Mozaikler yapı-lışlarından takriben bir asır sonra büyük bir yapıya ait 1,20 m. genişliğinde kalın duvarlar tarafından kesilmişlerdir (Res. 5), ki böylece bir kısmı ebedî olarak kaybolmuş, fakat buna karşılık temeller arasında kalan parçalar da bugüne kadar muhafaza edile-bilmişlerdir.
(1) İstanbul Adalet Sarayındaki eski eserlerin durumlarını gösterir bir plânı «Arkitekt» in 1953 yılı 4 üncü numarasında ya-yınlamıştık. Ayrıca bu husustaki Türkçe vc İngilizce yayınladığı-mız I. ci ve II. ci raporlarıyayınladığı-mız için bak: İstanbul Arkeoloji Mü-zeleri Yıllısı (1952 No. 5 ve 1953 N o . 6)
(2) Belediye Sarayı mozaİkleriyle Antakya mozaiklerinin bir kısmı arasında bariz müşabehetler mevcuttur. Sekiz köşeli yapı-nın tam bir benzerini, Antakya kazılarında bulunan (C) hamamı teşkil ediyor. Buradaki mozaikler M. S. 3 5 0 - 4 0 0 yılları arasına tarihlenmiştir. Bak: C. S. Fisher: Antioch on the Orontes, I, 1934. Sah. !9 ve dev. Plaie V.
(3) Sultanahmet Arasta mozaikleri için bak: G. Bred. W. Maconlay ve R. B. Stevenson: The Great Palace of the Byzantine Emperors, London 1949.
Ayrıca: R. Duyuran: 1952 yılında Arkeolojik çalışmalar İstanbul: 1953.
K Ü Ç Ü K C E Y L A N
HER NEVİ İNŞAAT MALZEMESİ
0 STANDART RENKLİ
B A N Y O
$ L A V A B O , FAYANS
Q SERAMİK MERKEZİ
A d r e s : Galata, Tünel Caddesi No. 33 İstanbul T e l e f o n : 43476
