Gündelik Bellek. Gündelik Bellek ve Bellek Hataları. Otobiyografik Bellek. Otobiyografik Bellek. Otobiyografik Bellek Cabeza ve diğ.

(1)

FEL 391 Bilişsel Psikoloji 2021-2022 Güz Yarıyılı

S. Elif Gök

Gündelik Bellek ve

Bellek Hataları

Gündelik Bellek

Hayatınızdan hangi anıları hatırlıyorsunuz?

Neden bazı şeyleri daha iyi hatırlarız?

Hatırladıklarımız her zaman doğru mudur?

Bellek hataları bize ne gösterir?

Belleğin “yapı-kuran” doğası

Otobiyografik Bellek

Kişinin geçmişine ait olan ve hatırlanan olaylar.

“Zaman yolculuğu” --- Epizodik Bellek Hatırlanan bilgiler --- Anlamsal Bellek

Otobiyografik Bellek ve Kendilik Anlatısı

Otonoetik Bilinç: insanların kendilerini zihinsel olarak geçmiş, gelecek ve karşı olgusal durumlara yerleştirebilme, ve böylece kendi düşüncelerini inceleyebilme yeteneği. (Tulving)

Kendilik algımız davranışlarımızı etkiler.

Kendilik anlatısı anılarımızı şekillendirebilir.

Otobiyografik Bellek

Otobiyografik Belleği çalışmak neden zordur.

Mekansal, duygusal ve duyusal bileşenler.

Cabeza ve diğ. 2004 --- Otobiyografik belleğin farkı

Katılımcıların kendi çektikleri fotoğraflar (O-fotoğraflar)

Diğer katılımcıların çektiği fotoğraflar (L-fotoğraflar)

Yeni fotoğraflar

Otobiyografik Bellek

Cabeza ve diğ. 2004

O-Fotolar L-Fotolar

Duke Şapeli’nin Girişi

O

Otobiyografik Bellek

Yıllar sonra hangi anıları hatırlarız?

Kişisel dönüm noktaları

Geçiş anları– üniversite öğrencilerinin hatırladıkları

İlk yılın Eylül ayı ve dördüncü yılın son ayları

Duygusal olaylar

Kişinin yaşamının önemli bir parçası haline gelmiş olaylar

(2)

Otobiyografik Bellek

Daha çok anının hatırlandığı belirli bir aralık var mıdır?

Anı Tümseği: 10-30 yaş (ergenlik ve genç yetişkinlik) anıları

55 yaşındaki bir kişinin olaylarla ilgili belleği

Anıların Yüzdesi

Anı Tümseği

Olayın Yaşandığı Yaş

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği

3 Hipotez

Kendilik İmgesi Hipotezi

Bilişsel Hipotez

Kültürel Yaşam Senaryosu Hipotezi

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği --- Kendilik İmgesi Hipotezi

Katılımcılardan kendilerini tanımlamaları istendi.

“Ben bir anneyim”, “Ben bir psikoloğum”,....

Bu ifadelerin kaynağı olan olaylar anı tümseği zamanlarında oluşur.

Kendilik imgesi, bu imgeyi oluşturan ve çoğu ergenlik ya da erken yetişkinlik döneminde yaşanan anıları da kapsar.

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği --- Bilişsel Hipotez

Hızlı değişim dönemlerini istikrarın izlemesi bu dönemlerin anılarının daha güçlü kodlanmasına neden olur.

10-30 yaştan sonra hızlı değişim yaşayan kişiler.

Olayın Yaşandığı Yaş

Anıların Sayısı

Anı tümseğinde geç göçten kaynaklanan kayma (Schrauf ve Rubin, 1998)

20-24 yaşlarında göç etmiş 34-35 yaşlarında

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği --- Kültürel Yaşam Senaryosu Hipotezi

Kültürel yaşam senaryosu: Belirli olayların ne zaman yaşanmasının beklendiği.

Önemli olaylar çoğunlukla anı tümseği zamanına denk geliyor.

Kişinin hayatında bu senaryoya uyan olaylar daha kolay hatırlanıyor.

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği – 10-30 yaş

Anı Tümseğine Getirilen Açıklamalar

Kendilik İmgesi Kişinin kendilik imgesinin gelişmesi dönemi

Bilişsel Hızlı değişim ve sonraki istikrar kodlamayı

güçlendirir

Kültürel Yaşam Senaryosu Kültürel beklentiler hatırlamayı şekillendirir

(3)

Otobiyografik Bellek

Anı Tümseği --- zaman

Hangi tipte olaylar?

Kayda değer, önemli ve duygularla bağlantılı

Üniversite öğrencileri örneği

Güçlü duygularla bağlantılı olaylar

Bellek ve Duygu

Otobiyografik Bellek

Bellek ve Duygu

Duygusal ve Nötr uyaranlar

LaBar ve Phelps (1998) – sözcükler, Dolcos ve diğ. (2005) –1 yıl sonra hatırlanan fotoğraflar

Duygusal Nötr Duygusal Nötr

Hatırlanan Resimlerin Yüzdesi

Hatırlanan Sözcüklerin Yüzdesi

Otobiyografik Bellek

Bellek ve Duygu

Amigdala

Duygusal sözcüklerde amigdala aktivasyonu daha güçlü

B.P. Vakası

Amigdala hasarı sonrası diğer katılımcılarda görülen duygusal durumlarda bellek güçlenmesi yok.

Otobiyografik Bellek

Flaş Bellek

Beklenmedik ve duygusal olarak yüklü olayların duyulduğu anlara ilişkin anılar.

Bir an için hayat bir fotoğraf karesi gibi durur.

Solmayan fotoğraf –uzun süre boyunca ve canlı olarak hatırlanır. (Brown ve Kulik 1977)

Hatırlananlar gerçekten doğru mu?

Yinelenen anımsama yöntemi

Otobiyografik Bellek

Challenger örneği (Neisser ve Harsch, 1992)

İlk hatırlamalarında patlamayı başka bir yerde duyduklarını söylemiş olan katılımcıların bir kısmı daha sonra televizyonda duyduklarını söylediler.

İlk hatırlamada televizyondan duyduklarını söyleyenler %21, sonraki hatırlamada bu oran %45.

İnsanların anıları olaylardan sonra yaşadıklarından ve bilgilerinden etkilenir.

Otobiyografik Bellek

11 Eylül örneği (Talarico ve Rubin, 2003)

Geri–çağırma ipucu olarak kullanılacak 3 kelime istendi.

Gündelik Flaş

me Ölçeği

AYRINTILAR

ın Sayısı

İNANÇ

(4)

Otobiyografik Bellek

11 Eylül örneği (Davidson ve diğ., 2006)

9/11 9/11 Gündelik

olay Gündelik

olay

Eşleşik Puan Olayla ilgili herhangi bir şey hatırlama yüzdesi

Otobiyografik bellek

Çalışmalar flaş belleğin daha iyi hatırlanmadığını değil, ilk sanılanın aksine gündelik anılar gibi bozulabileceğini gösteriyor.

Flaş anıların daha iyi hatırlanması

Duygu durumu

Öykü tekrarlama hipotezi: flaş belleği oluşturan anılar daha çok tekrarlanır.

Olayların duygusal bağlamı ve olaydan sonra yaşananlar belleği etkiler.

Hatırlananlar sadece olaylara değil daha sonradan eklenenlere de bağlıdır. –Belleğin Yapı-Kuran Doğası

Yapı Kuran Bellek

Olaylarla hatırlanan eşleşmeyebilir.

Sadece atlamak değil, çarptırmak ve değiştirmek. Örneğin, hiç olmayan şeylerden söz etmek.

Barlett (1932), Hayaletlerin Savaşı Yinelenen yeniden-üretme

Öyküdeki bilgilerin önemli bir bölümü unutulur.

Yinelenen öyküler daha kısa ve eksiktir.

Yanlışlar vardır. Katılımcılar kendi kültürlerinden öğeler eklerler.

Kişinin bildikleri, deneyimleri ve beklentilerinin etkisi.

Anılar başka bilgi kaynaklarından da etkilenir.

Barlett (1932), Hayaletlerin Savaşı

Bir gece Egulak’tan iki genç adam nehre fok avlamaya gitmiş ve onlar nehirde beklerken hava sakinleşmiş ve sis bastırmış. Biraz sonar da savaş çığlıkları duymuşlar ve şöyle düşünmüşler:

“Belki de bir savaş şenliği var.” Hemen kıyıya çıkmışlar ve bir ağaç kütüğünün ardına gizlenmişler. Bu sefer de kanolar ortaya çıkmış ve suya çarpan küreklerin sesini duymuşlar, bir kanonun onlara doğru geldiğini görmüşler. Kanoda beş adam varmış….

Bellek Hataları

Barlett (1932), Hayaletlerin Savaşı

Yinelenen yeniden-üretme

Öyküdeki bilgilerin önemli bir bölümü unutulur.

Yinelenen öyküler daha kısa ve eksiktir.

Yanlışlar vardır. Katılımcılar kendi kültürlerinden öğeler eklerler.

Ör:

“kano” yerine “bot” ya da “tekne”

“fok avı” yerine “balık avı” ya da “yelkenle gezinti”

Kişinin bildikleri, deneyimleri ve beklentilerinin etkisi.

Anılar başka bilgi kaynaklarından da etkilenir.

Yapı Kuran Bellek

Bellek farklı tip bilgileri kullanır (M.Johnson, 2006)

Gerçek olaydan gelen bilgiler: algı deneyimleri, duygular, düşünceler

Dünyaya dair bilgiler, olaydan önce ve sonra yaşananlar.

Ek bilgilerin etkisini gösteren durumlardan biri de kaynak izleme hatalarıdır.

(5)

Yapı Kuran Bellek

Kaynak izleme: anılarımızın, bilgilerimizin, inançlarımızın kökenini bulma.

Örneğin, duyduğumuz bir sözü kimin söylediğini hatırlamak.

Kaynak izleme hatası: anının kaynağını yanlış hatırlama.

Önce anıyı hatırlarız sonra kaynağa dair farkında olmadan çıkarım yaparız.

Filmlerde gördüğümüz bir şeyi gerçekten olduğunu düşünmemiz, başka yerden duyduğumuz bir şeyi kendi düşüncemiz sanmamız.

Yapı Kuran Bellek

Kaynak izleme ve Aşinalık

Bir gecede ünlü olma deneyi (Jacoby ve diğ., 1989).

Edinim Anında test 24 saatlik

bekleme

Bazı ünlü olmayan isimler yanlış bir biçimde “ünlü”

olarak tanımlanıyor.

Ünlü olmayan isimlerin çoğu doğru bir biçimde

“ünlü değil” olarak tanımlanıyor.

Ünlü olmayan isimlerin okunması

Edinimdeki ünlü olmayan isimlerin, yeni ünlü olmayan isimlerin ve ünlü isimlerin okunması Soru: Hangisi ünlü?

Gecikmeli test Anında testle aynı

Yapı Kuran Bellek

Kaynak izleme ve bilgilerimiz

Kimin ne dediğini hatırlamak (Marsh ve diğ., 2006).

Ara (bulmaca)

“Futbolu severim.”

Deniz

Deniz bir erkek.

Ege bir kadın.

“Beyzbolu severim.”

Kaynak?

İfade ve kaynak

okunur Cinsiyet

açıklanır Kaynak izleme görevi

Erkek Adı Kadın Adı

Erkeksi ifadeler Kadınsı

ifadeler

Kaynak izleme puanı

Yapı Kuran Bellek

Kaynak izleme ve bilgilerimiz

Kimin ne dediğini hatırlamak (Marsh ve diğ., 2006).

Yapı Kuran Bellek

Aşinalık ve dünyaya dair “tipik” durum bilgileri kaynak izleme hataları yaratır.

Belleğin güçlü olmadığı durumlarda benzer ek etkenler devreye girer.

Çıkarım yapma

Gösterim

Çocukların yaptığı kardan adam sıcaklık 25 derece olunca yok oldu. eridi

Kitapların ağırlığı dayanıksız rafı bozdu.  kırdı

Dalgın profesörün araba anahtarları yoktu. kayboldu

Karate şampiyonu bütün tuğlaları yıktı. kırdı, parçaladı

Yeni doğan bebek bütün gece uyanıktı. ağladı Pragmatist çıkarım: cümlede açık olarak ifade edilmeyen ya

(6)

Pragmatist Çıkarım

Edinim

Kontrol Grubu: John kuş evini tamir etmeye çalışıyordu. Babası gelip onu izlediği ve çalışmasına yardım ettiği sırada çiviyi arıyordu.

Deney Grubu: John kuş evini tamir etmeye çalışıyordu. Babası gelip onu izlediği ve çalışmasına yardım ettiği sırada çiviyi çakıyordu.

Test

Babası gelip onu izlediği ve yardım ettiği sırada çekiç kullanıyordu.

Yapı-Kuran Bellek

Senaryolar ve Şemalar

Yapı-Kuran Bellek

Senaryolar ve Şemalar

Şema: insanların çevrenin belirli bir yönü ile ilgili bildikleridir.

Ofis deneyi (Brewer ve Treyens, 1981)

Katılımcıların ofis şemaları daha sonra hatırladıklarını etkiler.

Yapı-Kuran Bellek

Senaryo: belirli bir deneyim sırasında genellikle gerçekleşen eylemler dizisi kavramımız.

Bower ve diğ., 1979 -- Dişçi, yüzme, havuz vb. hikayeleri hatırlamak

Parçada geçmediği halde katılımcılar “Bill dişçinin sekreterine muayene ücretini ödedi” cümlesini okuduklarını söylediler.

Senaryolar daha sonra hatırlananları etkiler.

Yapı-Kuran Bellek

Yanlış anımsama ve tanıma

“Uyku” kelimesi

Sizce bu sırada beyinde neler oluyor olabilir?

Yapı-kurmanın artıları ve eksileri

Belleğin yapı-kurucu özelliği, zihinsel süreçlerin dili anlama, problemleri çözme ve karar verme gibi şeyler yapmamızı sağlayan yaratıcı doğasını yansıtıyor.

Kusursuz bellek

Anlamsal Bellek: Rus bellek uzmanı S.

Kişisel yaşamı sisler içinde,

Unutmakta zorluk çekiyor

Eksik bilgiden çıkarım yapma ve boşlukları doldurmada da, akıl yürütmede de iyi değil.

Episodik Bellek : A.J.

materyali düzenleme, soyut düşünme, ve kavramlarla çalışmada zayıf.

Üstün bellek kapasitesi, yapı-kurmaya karşı çalışıyor olabilir.

Ayrıca aşırı yüklenmeye de neden olabilir.

(7)

Yapı-kurmanın artıları ve eksileri

Boşlukları doldurmak

En iyi tahmin: eksik bilgiyle çıkarım yapmak

Bellek ve Telkin

Sonradan olan olayların belleğe etkisi

Yanlış bilgi etkisi: sunulan yanlış bilgiler tanık olunan olayla ilgili anıyı değiştirir.

Olay Sonrası Yanıltıcı Bilgi (OSYB)

Loftus ve diğ. (1978)

Katılımcılara bir arabanın dur işaretinde durduğu ve sonra bir yayaya çarptığı bir film izletilir.

Kontrol: “Araba dur işaretinde dururken yanından başka bir araba geçti mi?”

OSYB: “Araba yol ver işaretinde dururken yanından başka bir araba geçti mi?”

İzlediğiniz filmde arabanın yol ver işaretinde durduğ bir sahne var mıydı?

Bellek ve Telkin

Telkin yargıları da değiştirebilir (Loftus ve Palmer, 1974).

“Arabalar birbirlerine çarptıklarında ne kadar hızlı gidiyorlardı?”

“Arabalar birbirlerine vurduklarında ne kadar hızla gidiyorlardı?”

İlk soruyu duyan katılımcıların hız tahminleri daha yüksekti.

Ayrıca bir hafta sonra olmayan cam kırıklarını hatırlama oranları da daha yüksekti.

Bellek ve Telkin

Bellek bildirimleri neden değişiyor?

Hipotezler:

Bellek izi yerine koyma: OSYB eski anıların yerine geçer.

Geriye Ket vurma: OSYB eski anının hatırlanmasını engeller.

Kaynak izleme: OSYB yanlış olarak özgün anı şeklinde tanımlanır.

Anının kaynağı deneyi yapanın sorduğu soruyken görülen fotoğraflar sanılır.

Bellek ve Beyin

 Deneyimler sinapsta değişiklik yaratır.

 Hebb kuralı «birlikte ateşlenen birbirine bağlanır»

 Uzun Süreli Potansiyel Artışı

 Belirli bir deneyimle ilgili anılar binlerce sinapsta değişim yaratır ve belirli bir deneyim büyük olasılıkla bu nöron grubunda gerçekleşen ateşleme örüntüsüyle tasarımlanır.

Yapısal Değişiklikler Artan ateşleme (USG)

Uyarıcının ilk sunuluşu sunulması sürüyor Uyarıcının yeniden sunuluyor Aynı uyarıcı

Bellek ve Beyin

KSB

Frontal Lob, Prefrontal Korteks, Parietal Lob

USB Açık Bellek Medial Temporal Lob (Hipokampus, Amigdala,..) Neokorteks

Örtük Bellek Beyincik, Bazal gangliyon

Amigdala Hipokampus

Beyincik Bazal gangliyon

Resim şuradan alınmıştır: https://qbi.uq.edu.au/brain-basics/memory/where-are-memories-stored

(8)

Belleğin Sağlamlaştırılması

Yeni anılar kırılgandır

Sağlamlaştırma: Belleğin kırılgan durumdan kalıcı duruma geçmesi

Sinaptik Sağlamlaştırma ve Sistem Sağlamlaştırması

GEÇMİŞ GELECEK

Geriye Dönük İleriye Dönük

Dereceli Amnezi Uzak Anı

Belleğin Sağlamlaştırılması

Standard Sağlamlaştırma Modeli: Yeniden-etkinleştirme mekanizmasıyla kortikal bağlar güçlenir ve hipokampusa gerek kalmaz

Çoklu İz Hipotezi: Hipokampus hem yeni hem de uzak anıların çağrılmasında etkin bir rol oynar.

Korteks

Hipokampus

Zaman

Anılar «Kalıcı» mı?

Sağlamlaşma: Bellek başlangıçta kırılgandır bu nedenle oluşumdan kısa süre sonra olan bir olay belleği bozabilir.

Sağlamlaştırma tamamlandıktan sonra bozucu olay belleği etkilemez.

Nader vd. 2000

Yeniden-etkinleştirme Ve Yeniden-sağlamlaştırma

1. Gün 2. Gün

3. Gün

Donma Tepkisinden Sonra anisomisin enjekte edilir Fare ses tonundan

Korkmayı öğrenir

Donma Tepkisi Yok

Donma Tepkisi Yok Ses Tonu

ve Şok Ses Tonu

ve Şok

Sadece Ses Tonu

YENİDEN ETKİNLEŞTİRME

1. Gün 2. Gün 3. Gün

1. Gün 2. Gün

Donma Tepkisi

kl kl Fare ses tonundan

Korkmayı öğrenir

Anisomisin enjekte edilir

Ses Tonu ve Şok

Anisomisin enjekte edilir

Sadece Ses Tonu Ses Tonu

ve Şok

Anisomisin protein sentezini etkileyerek snapslarda öğrenme için gerekli değişiklikleri engeller.

Yeniden-Sağlamlaştırma

İnsanlarda bu süreç var mı?

Hupbach vd. (2007) 1. Gün: 1. Liste 2. Gün:

Anımsamasız Grup: 2. Liste Anımsamalı Grup: 1.günü anımsama ve 2. Liste

3. Gün:1. Listeyi hatırlama görevi ¹⁰₀

20 30 40 50 60

Anımsamasız Anımsamalı Hatırlama (1. Liste) Karıştırma (2. Liste)

Anımsamasız Anımsamalı

Kaynaklar

Goldstein, E. B. (2013). Bilişsel Psikoloji. Kaknüs Yay.:İstanbul

Resimler

Goldstein, E. B. (2011). Cognitive Psychology. Cengage Learning.

https://qbi.uq.edu.au/brain-basics/memory/where- are-memories-stored