OSMANLI AYDINLARININ KALEMtYLE TURK KADINI VE TURKiYE'DE KADIN HAKLARININ GELtSMESt
~.GOr. Selfuni KILIC;x a)EskiTiirlderde Kadm:
Eski Tiirlderde evin sambi kadmdi.KadmasaygI duymak gerekti. Nilekim en eski Uygur~iirleri,"aYlpslZ kadina, erkeginboyunegmesi gerck" diyorlardi. Ttirklerde en degerli konu, ev ve kadlOdrr.lyi kadin, "evin dayanagtdrr".Kadm yalruzca evde degil;
~dada kocasmm, bir yardunclsl olmallydi. Gerekirsesav~da kocasmm yanmda
sav~mahydi.C;in kaynaklanndan lutunuzda,Amp tarihlerine, Rubruk: ve Carpini gibi gezginlerin kitapIarma kadar biitiin kaynaklar, hep Tlirk kadlnlannm bu e§lik ve fedakfultklanyla doludur. YaImz Tiirklerde degiI; biiliin insan1Ik1a herkes, parasl ve giicii olanlar, elbelleki birkaf< kadm alabilirlerdi. Ancak TlirklerdeilkkaellO, evde"B~kaelm"
idi. Biitiin Tiirlderde ve Turk tarihinde bu bOyledir. OsmanhIarm "alt<;I " ve Ktrglz Ttirklerinin de "Baybi<;e" dediklerib~kadlndansoma gelenler ise, "kuma" veya "ortak"
aellID alrrlardt. Miras haklaTI da degi~ikolurdu. Dede Korkut'da, "Ba~untahu, evim- bahn, kadlmm diregim, dolugum" diye al11lan kadlnlar, herhalde evde yab~dmveya- hutdatek kadtnlar olmalt idiler(1).
Hiikiimdar t6renle ijnvanlOl aluKen, zevcesinin-veya hamn olmak i<;insarayagelen gelinin-Wrenle alrugl "katun" (hallin ) iinvamdaHunlardan beri Tiirklerce lam!lfllilkla idi. Tiirk devIetlerinde hatunlar sl)z (hfu.unluk hukuku) sahibi idiler. Aralannda:devIet siyfu>eline y5n verenler, devIel reisligi yapanlar ve nfup olarak devleti idare edenIer vardt (2).585ve 726 yillannda C;in elf<ilerinin kabuliinde GOk-Tilrk hatunlan haztr bulun-
mu~ardtr.Aynca saraylan ve "buyruk" Ian bulunan MlUnlar umGmiyetle <!evlet mcclis- Jerine ka.tL1rrlar,bazanelf<iJeri aynca kabul ederIerdi.Hfuunlanngelecek hakanlann anne- Ieri olmalan sebebiyIe ilk: zevce ve fu;il (yani Tiirk) oImalanrul dikkal edilirdi. Prenses sOzilniln Tilrk<;e kaI'§thgl e§i (veya esi) idi(3).
;( Atatllrk Oniversitesi Atatiirk nkeleri ve !nlcilap Tarihi EnstitilsQ.
(1) Prof.Dr.Bahaeddin Ogel, TUrk KilltUrUnUn Ge1i~me <;a~lan, Geni~letilmi~ Ikinci Baskt , Kamen Yaymlan, Ankara., 1979, s. 172-173.
(2) Sabar hllkilmdan B alak'lan soma yerine getytigi anJa~llan dul hftmnu Bo(g)ank:
sava!jtyll1~I, idarecili~jve gilzelligi ileme~hur bir Tilrk krali'tesi, idi ve "100 bin" ki~ilik
Sabar ordusuna kumanda ediyordu. Bizans Imparatoru Justinianos I zengin hediyelcr kar~l1l~mdaBogarlk i1e anJ~maYl lercih etti. (Prof.Dr. Ibrahim KafesogJu, TUrk MilE KUllUrtl, Bogazityi Yaymlan, Istanbul, 1983, s. 150).
(3) Kafesoglu, TUrk Mil1i Killrilrtl. s. 257-258
b) Osmanb Toplum Hayaunda Kadm:
Eski Tlirklerde aileye ve dolaym ile MenindaYaRa~lolan kadma biiyllk onem ve- rihni~tir.Fakat zamanla Tiirkler, bu eski ahlak.tkaybcuni~lerdir.
Iran
ve Yunan Mede- niyetlerinin tesiri ile. kadmlar esaretedii~mii~ler,hukuki baklmdan r;:ok~a~l derk-clereinm~lerdir.Selc;:uk.lular'cIa ve diger Miislliman Tiirk devletlerinde hatta Osmanll Devle- ti'nde hanedandan olan Tiirk kadmlan adma tiirbclerin. medreselerin. hastanelerin yaplldJ~ruve TUrk-Islfun Medeniyeti~escrlerininortaya c;:1kmasmda TUrk kadmmm biiytik rolililiinbulundu~nukaynaklardan tesbit eunemiz mlimkiindUr. Yukandaciabe-
lirti~imiz gibi. c;:qitli medeniyellerin olumsuz tesirleriyle kadm TUrk toplum hayallndaki yerini ve~nemini kaybetti~i,gibi, hukuki babmdan da erkege nazaran adeta esir durumunadii~mil~.rum hal:: ve hiirriyetlerinikaybetmi~tir.
"Teokratik bir'devlet sistemine gore idare edilen Osmanh lmparatorlugu'nda kadJrun sosyal durumunda eski Tiirk torelerinegor~,gerilemelerkaydedilmi~tir.C;iinkii, bu devlel idaresinde tran ve Bizans'm etkileriolmu~tur.Osmanhlann ilk devirlerinde biiytik~hirlerde.medreseler ve tarikatlerin tesiriyle nisbeten kadmaciadintinanl~lara g~re sosyal hayatta bir yertal1lnml~ise de, bu hal gitgide kaybolmu~,harem ve c;:ok kadmla evliJik, poligami belirli bir sosyal slmf ir;:erisinde yaydml~ ve Met haline gelmi~tir.Ancak lslfuniyel r;:ok kadmla evliligee~lerarasmda adaJeti ve miisavatl§art ko~don kadm almaga kadar izin veriyordu. Fakate~lerarasmcla adaJetin uygulan- masl giiC oldugu ir;:in, bu kural belki sadece gelirli vesmJrlanml~bir zumre ir;:inde olabi- Iiyordu.
"Osmanh devrinde lslfun hukukuna gore evlenme, r;:ocuklar ve miras meseleleri~u suretledGzenlenrn~tir.Evlenmede klZlne~ini gorerek seyme durumu yoktur. Evlenecek olanlazveerke~inana ve babasl veyahut aile biiyiikleri bunakararverirler. Islam huku- kuna gore evlenme bazl kaidelere baghdlf. Bu sadece ikikadm veya bir erkek tamk:
yanmda her iki tarafm iSle~i ile olurdu. Imam tarafmdan bunun yapIlmasl
Miisliimanh~lIlbir kaidesi degiI, bir gelenegi olmu~tur.Fakal kadm bu evlenme Wreninde~iolacak kimseye dahig~rtinmedenbir kapl arkasmdan sorulan soruya "ever' diyerek cevap vermek durumda idi. Bu olaym resmi birki~iyanmda yapllmas~gerekli degildir. Aynlma meselesi ise, tamamen kocaya mutlak olarak tanmml~u. "Bo~dlm"
demek sozle, yazl ile kadmm nilcfllumn bozulmasma yeterli sayJ1rrdl. KadJnla iIgisi 01- mayan meselelerde dahi erkek kadmmbo~ d~egineyemin ederse, hic;:bir~ydenhaberi oImayan kadmaynlml~olurdu. Bo~anmameselesi erkegin vicdanmaka!ml~l.1r,kadlO ilYin hic;:bir hukuki garanlisi yoktur. Osmanh ililesi erkegin disiplin ve otoritesi altmda y~ayazorunludur. Ancak bu otoritenin yanmda evin ir;: idaresi kadma aittir. Miras meseIeIerinde kadlO daima erkektendahaazbirhisseyi alrrdJ. Koca OIdiigii vakii, cocugu varsa sekizde bir, c;:ocugu yoksa dortte birini aksi oldu~u vakit koca, c;:ocugu varsa mirasm dOrtte birini, yoksa YarlSml allrdl. C;ocuklardan ogullariki~r,kIzIar ise birer hisseye sahip olurdu. Tanlkllk meselesinde de iki kadm. bir erkek yerineg~iyordu.(4)
(4) Prof. Dr.A. Afetinan, Tarih Boyunca TUrk Kaduurnn Hak vc Gorevleri, Milli Basunevi, Istanbul, 1982, s. 59-60,
Egitim
Tiim bu esaslara g()re, Osmank toplwn yaplsrndakadmayer yoktur. Btitiin hale ve hiirriyetler erkegetanmnu~tIr.Kaelm i'r1n hi'rbir hukuld garantJ OlmadIg-l gibi, lcadmm mesiek sahibi OImasl ve memurluk yapmasl da yasakur. Osmanh jdaresi alunda TUrk kadmt Meta esaret zincirleriyle baghdn ve eskiden sahip olduguttimhaklanm kaybet- mi~tir.
c) Milli Mi.icadele'de Ttirlc KadlIu:
Eski Tilrklerdekadm,yalruz evde degil~dadaerke~nin yard1mcISld.1r ve gere- kirse onunla birliktesav~da lcaulmaktadu. Tarih, Tiirk kadmmm bue~sizfedakfu"hk tjmekleriyle doludur. Tilrk kaillmsadeeeOrtaAsya'da Talas nehri boylannda ve 1877- 1878OsmanlJ-Rus harbinde Aziziye Tabyalannda degil, Ttirkiln kutsal davasmdaKurtu-
lu~ Sav~mdada TUrkkadlru,millet btiliinWgii i'rinde ilzerined~ng()revi haldayla ye- rinegetirmi~,TUrk Milleti'ninistikLlli.nekav~masmdaonemli rolleroynaI111~tlr.
TUrk lcaillm sadece hayrr demeklerinde ve Kmlay~rgtiWnde,cephe gerisinde saghk hizmetlerinde~1~degil, aym zamanda TUrk'tin hilll davasml diinya kamuoyuna duyura bilmek iyin mitinglerin diizenlenmesinde, ye~itli demeklerin kurulu~unda,
miihim gtjrevler I1sl1enmi~ ve Wm bu hizmetieriyle TUrk Mil1eti'ne biiytik fedakfulJJdardabulunmu~lUr. Gerek~galkuvvetlerinin mtisaadcsiyle, yerli azmhkl.ann lstanbul'da yapml~olduklan WrenIer, gerekse lzmir'in i~gal cdilmesi iizerine, hem Tilrklilk aleyhine diizenienen bu hareketleri hem de buhakslZi~galiprotesto etrnek iyln hemen hemen memleketin her Mlgesinde Twx kadmlannm dalcaUld.1~bilyilk protesto gOSterileri ve
mitingleridiizenlemi~tir.
"Tiirk kadmlannm Milli Milcadele'ye biiytlk karahhkIa kal:Ih~mlgOSteren en Onemli olay, merkezi Sivas'da olmak iizere "Anadolu Kadmlan Mtidafaa-l Vatan Ce- miyeti'ninkurul~udur.Bu cemiyet Sivas ValisiRe~d P~a'mne.}i Melek Re.}idHarum ve arka~lan tarafmdan Sivas'da kurulmu~,kisa stirede Anadolu'nun muhtelif
~hirlerindemerkeze bagh bicyok~ubeleri ~llnu~tlr. Dti~an i~gaUerinibtiyUk bir has- sasiyet ve dikkatle izleyerekltilifDevletleri ve lstanbul Hiikfunetine~l
zaman zaman
proteslOnameler yaymlayan, milli orduya para vemalyard.1nu kampanya.lan~,Milli Miicadele iyin Anadolu'yag~enierekutlama mesajlang~nderenbu cemiyetKurtulu~
Sav~lboyunca Tiirk kad.1nhgmm iflihar edecegi biiyUk hizmetlergOnn~tiir.Bu ce- miyet hizmetleri esnasmda daimi surette Hey'et-i Temsiliye veAnkara Hilkumeti ile
ili~erinisiirdilimi.i§, ve Mustafa Kemal'in bilyUk takdirinikazanm~ur."(5)
TUrk lcad.1mnm MilliMiicadele esnasmdaki yall~malan,sadece miling meydan- ' lanndaki co~ulu ~zleriyleve Anadolu Kadmlan MiidMaa-1 Vatan Cemiyeti'nin faa- Iiyetleriyle smullkalmanl1~ur.Her zaman oldugu gibi, vatanm savunmasl ~zkonusu
oldugunda, Tiirk Milleti'nin yed.idenyetrn~eher ferdi, milli birlik ve beraberlik ruhu iyinde elinden gelen tUm fedakarhklan gOsterrui:jtir. Bu fedekfuhk omeklerini Tiirktarihi (5) Prof. Dr. Bekir Sltkl Baykal, Milli MUcadele'de Anadolu Kadtnlan Mndifaa-l Vatan
Cemiyeti, TilIk Tarim KurumuBasunevi, Ankara. 1986, s.1.
, nin her sayfasll'Ida bulmanuz milmkllndiir. NasI.1 kimehme~ik OsWn di$nan kuvvetle ri kar~lsmda valanm ~anh savunucusu olmu~sa, ordunun silahlarml slrtmda ve 'kagmsmda~lyanTUrk ktiylii kadJm da bagunslzhksav~ill1nbir semboliiolmu~tur.
d) OsmanlJ Aydmlanrun Kalemiyle TUrk Kaduu:
TUrk toplum
y~ISml i~ten i~e
kemiren ve onungeli~mesini
engelleyen sosyal , meseleler osmanh aydmlan tarafmdan kaleme alman eserlecde dilegetirilmi~tir.TUrktopluffiunda yer alan bircok sosyal problemin yanmda, "leadIn ve aile" meselesi de Ozellikle 2. Me-}nJtiyel'in ilfullndan somace~itliyOnleriyle eleal1Dml~ve konuya gere- ken Onemverilmi~lir. Bu eserlerde, TUrk toplumunu ve onun t.emelinite~kileden aile icinde kadlRm yeri ve Onemi nedir. ne olmalldlr, klyafeti nasd olmahdrr. kadm ev
dl~mda cah~mah mldu, eskiden sahip oldu~u hale ve hilrriyetlerine nasl1 ka~turulabilir?gibi soru1ara ccvap arand1g1~rilli.ir.
OsmanlJ aydmlan, Ozellikle 2. Me~rutiyetdevri fJkiradamlan bu suallere cevap ararken, kaleme aldJklan yazllanyle konu hakkmdakid~iinceleriniifadeetmi~lerve top- tumun bu cok Onemli probleminin halledilmesini arzulaml~lardlr.Nitekim, konu iizerinde d(j~(jnen ve TUrk Milleti'nin ilerlemesini engelleyen bu sosyal meselenin
«>ziimekavu~turu1masIiCin careler arayanKili~zacteHakkl Bey,"!tikadat-l BatJ.I.ayal1fu1-1 Harp" adh eserinde: "SoftaW< kadm1Jgm terakkisinedii~mandIr.Kadmlar okuyup yaza- maz; kadmlar serrest olamaz; kadmlann namaz i~in Hizlm gelen sureleri bellemesi lclfidir. Cemiyet-ib~eriyeninen miihim uzvu, binii-YI milletin t.emeI ~I, insanh~m
mlirebbi-i evveli kadmoldu~unusofiaasIadii~iinmez. Binaenaleyh kadmlari~interakki deni1en~yonun nazannda bid'atur, hacamdu!" (6)diyecek softalann, Tilrk toplumunun bu sosyal meselesi hakkmdakidii~ilnceleriniifade etmektedir. Hakk1 beY,yukandaki gOrii~lerin tutarslZh~ma.yanll~ oldug-una i~et etmektedir. Bu flkirde olanlann hi~bir zaman kendilerine taraftar bulamlyacaklarwl sOyleyen yazar, kendi duygu ve dii~ncelerinide~u ~kildedile gelirmektedir:
"KadmIar nazarumzda muht.eremdir, mukaddestir, miibecceldir.KadmsIZbir millet millet olarnaz. Bir milleti ikame ve ictame edecek en birinci Vaslta kadmlardlr. Binaen- aleyh kadmlan vazifelerini ira edecek surette yeti~tirmekarzusundaylZ. Dinimiz, kadmlan,taalliim hususunda, erkeklerden asia t.efriketmemi~tir. Bunlan ayrranlar sofla- Lard1r.
"Kadmlanmlzm tahsil ve t.erbiyeleri ve binnetice iyi bir aile~kiledebilmeleri
i~inkendilerine derccc derece serbesti vermek ist.eriz Onlar, biz ist.emeyiz deseler de yine
verece~iz.l;iinkii hayadan yalnrz kendilcrine ait degildir. Bundan maksadunlZ kendilcri- nibaloIara,e~lencelere,birahanelere, kumarhanelere gOliirmekde~dir. ~rilctiJ(ikleaile te~k:il edilemez. !~te bundandIr ki, Miisliimanlarda aile yoktur denilebilir. Aile olmadlgl i~incem'iyet ve celll'iyetolmadl~l i~infazilet ve hasletimizinki~ edememi~tir.1zdivac (6) KIlL<rzwe Hakb, ltikad.8.t-1 Baulaya llan-l Harp. Matbaa-I $ems, 2, Baskl, Istanbul,
1332 (1916), s. 8-9.
bir~irket-imukaddesedir. Bunun §eriklcri. diger mesatih~riklerinden<\aha ziyMe birbi- rini tammaya mecburdurlar. Benim §erike-i hayauml3I1a!l1 yahut baClffi bulamaz. Onu sneak ben bulabilirim. Buda~r'ancaizdir ve mendublUr.M.si halde~irk:etinkariben fes- Olunacagl~.
"Bunlarla beraber istiyoruz ki. bdmlanmlZda hakk-l hayal ve hakk-l teneffUslerini isLi'mal etsinJer bir mezbeleyealJ1ml~sUpriinLiiYI~rugibi dere vc deniz kenarlarmcIa pis mahallerde, topraklar ilzerinde sfuiinmesinler. anI ann cIa gidecek, gezecek, gt)recek eglenecek, izzet-i nefislerini, vakar ve haysiyetierini artlracaK mahalleri olsun.
<;ocuklanrmza g6slerebilmek ir;in evveIa kendileri gorsiinler; hissettirmek ir;in hisset·
sinler. Cedlerimiz gibi ktirek c;:eksinJer,alabinsinler; hazerde ve seferde ordu ve donan- mamlZJ tqvik ve te~cietsinler. Sair miHellerdeki kadmlann rolii gibi rolleri olsoo;
y~mlarvey~tsmlar." (7)
TUrk Kadmma serbesti verilmesini, eskihaleve htirriyellerineka~turulmasl1ll isteycnlerden biri de Celal Nuri Bey'dir. CeJaJ Nuri gerek "Tedenniyat-l Osmaniye ve Mukaddera.t-I Tarihiye" gerekse "Kadmlann1lZ" isimli eserlerinde; TUrk MilIeti'nin bu r;ok 6nemli sosyaJ meselesi hlli::kJndakidil~ilnceleriniar;1kIarken, kadrn hakLmmn Meta bir numarab saVUIlUCUSUolmu~tur. Yazar, "Tedenniyfu-l Osman'iye ve MukadderaL-1 Ta- rihiye" sinde, Osmanh Devleti'ninr;Ckii~sebeplerini incelerken, bu r;Cki1~Le sosyal
i~erikliproblemlerin devleti nasll biryI1alJ~siiIiik.ledigini de gozlcr Coline sennektedir.
CelaJ Nuri bu eserinde: Su ilerlemer;a~nda bile dilnyarun her tarafmda kadm ile erkek arasmda bir~itsizligin oldu~nuve kadmlann en yillcsek seviyeyeu]a~mI~bulundugu lskandinavya'da dahi bue~itsizli~ng6zeLlenebilecegine(8)i~LeLLikLensonraTUrk ve MiislUrnan kadmlan meselesi hakkmda da~ldakiifadclcre yer verrnek1edir:
nB~erin heri.ki msfl aym keffe-i musavatta.~all~Cakve bunun neticesi olmak iizere hayal-l aile lebeddiil edccek ve~imdikimiinasebet-i cinsiyedah.a ma'kill bir tarz alacak olursa hakikaten aJemde buyiik bir haLve-i terakki atdml~olacaktu. Garp, asulardan beribu gaye-i emele doWu gidiyor. Halbuki bizde kadmlarb~ka,erkekler
~kabir alemt~kilcder; bili digerinitamIDaZ;biri digeri He milnasebel1e degildir. Bu lez.ad-l mm, elhakk, tedenniyat-I Osmaniye'nin ehemm-i saikidir. Kadmlar gayr-t tabii bir hayata mahkfimdurlar. Bizde nisvan el-haIetii-hazihi btiytik bir buhrang~innektedir.
Binaenalyeh~imdikiusGliimtiziin muhflfa7..ast hem tehlikeli, hem yersizdir. Eger bunda inad edecek olursa1c-~Jksbyleyeyim- cem'iyyetimiz Meta "kangren" olur. Bu mahbQs hayall, hayat degildir. Sunu da sbyliyelim ki, bu ne deb-i kadlm-i lslfuna muvafJkur.
NedeMat-IsaJife-iet:rakaJ
(7) KIhyzade Hakb, ltikadal-l BatI1iiya... , s. 13-15
(8) "Iskandinav Olkelerindeki sosyal yapl ve oradaki kadmlann bu sosyal yapl iyindeki yerleri ile ilgili olara.1< Celar Nuri'nin "~imal Hatrralan" adll eserinde oldukya geni~
bilgi mevcutlur. Celal Nuri (lIeri), KUlup Musihabeleri, Yeni Osmanh Matbaasl, Istanbul, H. 1331/1912, 192+8 so"
\
\
"B~yleileri bir zarnanda IrurUn-l mut.ekadime orf ve adanmn muhafazasl kabil olrruyacagtndan, cem'iyyetimizi~ten i~etefesstib edecektir veya etmek1edir. Kadm~imdi
i~indeIavrandlg:t Kuyud-l tazyikiye ile ne validelik, ne miirebbilik. ne de zevcelik, refik- . i hayathk vazifesini
ira
edcbilir. TUrk kadmlan cem'iyyet-i be~eriyenina'za-l mahcfiresidir. Kadmmi~tiralaolmadan bie cem'iyyet ilerleyemez. KadmSlZ bir cem'iyyet dilsiz bit adama benzer. Kad1nlw la'limden, taalumden, mes3i -i muhtelifeye~tirakten, terakkiy~tvetekfunUlata~maktan men'edecek nenakli,nealdibit delilimiz yoktur.-Yav~ yav~ bu orfi kurun-I vustailikten ~lkmak,gUIiiltUsiiz, paUrtlSlZ, rezaIetsiz
~1kmak ~arelerini dii~unmezve bulmazsak, biz Tlirkler ve Miisllimanlar cem'iyyelCe muzmahill oluruz. Avrupa'mn0 altza ahnmaz Rezaili bize nuffiz eder ve kadmlanmlZ hiiviyetlerini,~siyyetlerinigaibeder.
"Rusya'da Miisltiman kadmlar tesettiir biImedilcleri halde, hi~ ~uphesiz,bizim kadmlanmlzdan ileridirler. Diyebilirim ki en mtiterakki Mtisliiman kadmlan Rus- yadadIr... Ibtidai bir cem'iyyet olmakWlart1k vazge~meliyiz. Erkeklerimiz ne Kadar tekfunill ederlerse etsinler kadmlanmlZcIaonlarla miitevaziyen ilerleyemezlerse~yanda kaltr; tamarnen temeddiin edemeyiz. Diinyada erkeklerin terakki edipde kadmlann haJ.-i tedennidekaldl~lbir .millet yoktur. Kadm b~a,erkekb~ka,bit millet olamaz. Bir milletin msf-l mtizekkeri, msf-l miiennesinden miistakill y~yamaz.Kadm erkegi, erkek leaduuikmaJ.ve innfun edcr.K.uiceUi odah~eler,lA-yuadd zevceler ve cariye- ler modaslarukg~m~tir.Bu asrrda siyasette olmaillglgibi,m~eretdede istibdad kabil
de~dir.Her yerde kadmlann seviyesi is'ad ediJdigi halde biz, bizimkiJerin seviyesini oldug.J gibi ibka' edcmeyiz. Edecek olursak netice itibariyle vahim bir ihtilaIe meydan venn~oluruz. Nitekim bu ihtilaI-ii~itimaibizde olancadeh~tiyle b~laml~l1r.
"Bugiin ahvaJ ve ad§ttmtza kiilliyen bi-gane bir Amerikab veya bir Avusturyah mtitefekkir lstanbul'a gelip, bizim kadmlanmlZln ahv31ini bir tedkik edecek olursa ye's ve taaecubi~indekalrr. Bazl cem'iyyat-l mtitedeniyyeistisn~ edilmek~ylebuadam Avrupa ve Asya'nm mUltekasmda Myle geri bir hey'et bulunacagma bit tlirlU kani'olamaz. Maa-t-teessiif bu geri hey'et i~te biziz. Sark meselesinin en mllhim milvellidi -emin olunuz- bir kadm meselesidir.1'tikadln zebun ve mahlcfunu olmayaltm!
Uzun bir
mw
bizi aidatmaslll. Kendimizi toplayaltm ve usfillerimizin ne kadar ibtidai"kurUn-l vustfu" olduklanm gOrelim. 1v1afuif·i nisfuyeye son derece ehemmiyet verelim.
Kadmlarm seviye-i ma'neviyyesinin yiikseltilmesi suretiyle onlann tahliyesine
~all§ahm.Kadlnlar ancak ma'nevi seviyelerinin terfii ile kurtulabilirler; Yoksa, bugtin kadlnlan serbest brrakrrsak, behemehaI bir ak:stilamel hasll olur. Terakki yerine tedenni gelir. Yapdmasl gayet gii~ olan bu programl herhalde tanzim edip, ona gore kadmlanmlZffi terakkisini, istihlaslffi idare enneliyiz." (9)
(9) Celil Nuri (tIeri), Tarih-i Tedenniyat-I Osmaniye ve Mukadderat-l Tarihiye, Yeni Osmanh Malbaasl, 2. BasJu, lstanbul, 1331, (1915), (Kadm Meselesi KIsml), s.
248-256.
CelliNuri, "KadmlanrnIZ" adhdi~erkilabmda (10) da hemen hemen aym konu1ara ternas eunekLedir(11). Yazar,~eriatinkadtm egilim "'e6gretimden. muJlteUfmeselelcre
~tirakl.enmen'eunedigini Avrupa'da, baZl yer. r >,kadmlann hentizy i vekalet edebi • dilderini, halbuki ~eriatce.kadInm veklilelJ!llin cfuzoldu~unu vekadmm m:Jh,-e We haldam savunabilccegini s6ylemekl.e ve bugtin Tlirkiye'de kadImn iyindebulundu~ubu durumun ~ria1edolaylslilelsIamiyete aykmoldu~unubelirtmektedir(12).lsLamiyete
baktl~lmlzzaman,ropJwnsalmeselelere de~iktutanbu dininbrum her WrJuhukuktan
faydaland.trdI~ml,heri~tekadIn ve erkegie~ittuttugunugfuiirilzdiyen CeW Nuri, de- vamla~unlanyazmaktadrr.
"Biitiin hukuk ve vezaiftekadmerkek miisavidir.Kadmlariyinb~erkekleri~in
~,hukuk, vezfuf, telcllif, iMdat yoktur. Bir erkek her ne yapabilirse birkadmda ay- niyle0 i~iyapabilir. Avrupa'nm ban memaIikinde rnilsavat gayesinedo~bir tekfunill oluyor. Halbuki daha nabs olan bu tekfunilliinin~ettigi mlisaadatdanyo~nu ~eriat-l
Ahmcdiye bundan onuy asll evvelU1kriretmi~tir. Nazar-l~r'idekadm ticaret eder, rnah- kemcde,mcclisl.e hukukunu mlidMaa cder, vergi verir. Zevei aleyhine bile ikame-i di'va cder. Her nevI sa'y ve arne! me~rfI,her nevi san'at, ziraat kendisi iyin mlibah ve haua mendflbdur.
~Hiybirnass kadmlan hukuk-l Lab7iyye, mlilkiye, medeniye ve hatLa siyasiycden mahrum etmez. Nisvamn terakki ve tek:funlililne en mlisaid kanun, elhakk, fikh-l tslarndll. lslfuniyet kadInm mallm ve netice-i sa'y' ve ameli olan para$lnl himaye cder.
Buna zevcinin bile miidahalesini kabul etmez. Avrupa'da meydan-l rekabetde kadm, erkek mlisavi degiJdir. Her i~ikadm g6remez. Kadm erkekKadar~alt~O~1 halde onun Kadarsa'yinden miistefid olamaz. Lehillhamd ls1funiyet 'de bOyle memnuiyyetler, mah- zurlar, tazyikler, musavats1Zllk yoktur. Mufunelal1a erkek ne ise, kadm da odur.Maa-t- teesSiif kadinlann ahvilini felceu~ratants!fun.i.yet degil, i'tiyadittLr."(13)
CelM Nuri, eserinin diger sayfal1lnnda, "Kadm vc Cem'iyyet-KadIn ve tktisad"
ba!ibp
altmda da~daIci g~lerineyer vermck:tedir:"Kadma vazifelerini yapurmamak, hukukundan istiffule ettinnemek, eski esirciJere
~yan bir zulum ve istibdidtLr. Yav~ yav~ bu esaret ta.'lafflif ediyor. Kadm huku- kunutalepediyor ve Io.smen istihslil deetmi~tir.Nazariyat ilibariyle,~r'anve kanunen
(10) "Ordudan ve donanmadan evve1 kadmlann lSlahml di1~ilnmek gerekti~iniH si:lyleyen CelaI Nuri'nin "Kadmlannuz" eseri rnilnasebetiyle Tahsin Nahid'inI~lihad dergisinde yaymlanan~ok guzel bir degerlendirrnesi mevcuttur. (Tahsin Nahid, "Kadmlarumz"
(Celal Nuri Bey'in "Kadmlanrmz." Eseri Milnasebetiyle),
.k.t.ihfu.t..
No: 70, 4 Temmuz.1329 (1913). s. 1534-1538).
(11) "Celal Nuri'nin "Tarih-i Tedenniy5,H OsmlU1i - e Mukadderat-l Tarihiye" sinde yer alan "Kadm Meseles\" ve "Mai~etye tua~er~l" Milmlcrindeki ifadeler yazann di~cr
bir kitabmda "Kadmlanmll." adh eserinde e 11:<1 anIatllml~tlr." (Celli NUIi (Ileri), Tarih·i Tedenniyat-l Osmaniye ve Mukadderat-l iye, s. 248).
(12) Celiil Nuri (Heri), KBdmJarunlZ, Matbaa-lI~lihad,Istanbul,H. 1331 (1912). s. 168.
(13) Celiil Nuri (lleri), KadmlanmtZ, s. 158-162.
MiisHimanlca£1uun hulcuku mahfuzdur.Fakal ortenbizde 1:a£110 Avrupa'dan daha~g-t
birmevJci'de buJunduruluyor. Islamiyet lcad.ma hertiliHi hulculcu vermi~tir. Hi~bir hak' yoktur ki lcadmaverilmemi~ olsun. Bugilnkii cem'iyyetin ihciylkatlm, bugiinkii cihaiH iktisMiyenin levazlm ve havfucini Islfuniyet bin kiisiir sene evvel derk ve takdir etmi~tir.lslfuniyet'dekadln cem'iyyete dahil vebdul~t~makselillliyetini Mizdir.Hal- buki bugiin Islam sIfauru ikti::;ab eden akvamm bir mml' kadl1\a cem'iyyetde bir mev- ki-i mahsus vermiyor. UlemLmzm bir 1clsml -diyorum. hakikiled demiyorum- ise bu iStibdad-l 6rfiyeye~kl-idini venni~lerdir. Methebimce lslfuna bundan biiyiilc fenill olmaz. Omit ve arzu ediyorurnlei.ger~ekdinadamlarumz bu cereyan-l etlclrda 6nayak olurlar ve bu sayede kadmhk aIeminde bir terakki yapanz. . , , '
"Zamanlcadma haklaru, mevldini. iade edecelctir. Bu·mukadderdir. Kadmlarumzda bUytilc bir kabiliyet gMlyorum. Muntazam bir tahsil g6rmedilclen hatde, aralannda med.ar-l iftihfumllz olacak~eler.edibeler. miitefekkireler~J.ktyor.Ya tahsil tensile edil- se, millet birazda kadmlar
i~in ~~sa, i~imizde
ne biiyutk'ad.inlar, ne~hretli
edibeler,ne mii~fIk valideler, ne hayulJ mlirebbiyeler tylkar .... Elimizdelci ma'denden istifMe
etmek yolunu bilmiyoruz."(14) .
Klll~zadeHakkl Bey. yukanda bahsettigimiz "ltikadat-l BanIaya llan-lHarp"adh lcitablfUn83.sayfasmda yeralan "Kad1nlar ve Mekatib-i Ibtictalye Muallimleri"ba~l®
altlnda, kadmlar ve ilkokul muallim veya muallimelerinin bir milletey~nidenhayat ve- recelcilcikutSa] gii~ oldugunu ve builcikuvvetin dikkatli terbiycsindeng~ilmedik~e hi~birmillenn milli varlIgml lcoruyamlyacagml yazmakilldlf. Yazar, vatan ve milIetin ne demelcoldu~uzaten tanlml~ gen~bir valde ile yine ayOllaymetlere sahipgen~bir ilkokul muallim "'eya muallimesilcadarmilleti aydmlatacak diger ilci
Harn
numn mev-cut bulunmadIglffi ifade etliklen sonIa, bizim builcilcuvveti hor g(}rdiigiimiizii ve bunun i~inkendilerindenfaydalanamadl~mlZl,bu yilzden hayaI lankhgl i~indelimitsiz ve ni- hayetperi~bir dururnadii~tiigiimiiziisoyiemektedir. Eger milletin builciyilee unsuru- na saygl gosterrnez ve onlarm gorevlerini yerine getirmesinde her tiirHl kolaylIgl saglarnazsak ilerlememize inanmanm pek safdillile olacag-tm belirt.enKth~zade,aynca Bulgarlarm ilerlemelerinin Slmm soracak olursak; alacaglmlz cevabm "Kadmlar ve Mekfuib-i Thtidaiye Muallimleri"olaca~tnlda sOzlerine eldemektedir(15),
"Dtinkii. BugiinkU, Yannlci Kadm" adh kitabm 6ns6ziinde; ii~ sene evvel bir mecmGada (16):"Artrlc(sa~luzun. akh 1clsa) gibi insanlIglanlIyamarm~bazl zavalhlann SOyledilcleri SOzlerden uzakl~~.
(14) CelaJ Nun (Den), Kadrnlawrul,s.206-212.
OS)Klh~lade Hakla, llikadat-l I3atllaya, .., s. 83.
(16) "lstihlak-l Milli Kadmlar Cem'iyyeti Hayriyesinin mfuevvic efkan olan haftahk (Siyanet) Mecmilasmda par~aparyane~redilen (Me~hur Kadrnlar) isimli kitabunm ilk ~lllnden." (Halil Hamid, Dllnkti, BugUnkU, YaIlnki Kadm, Nccm-i lstik:bil Miltbaasl, Istanbul, 1334 (1918), s.3.)
90
o
blma'na ve garazkarane soylenens~zlerisUr'atle terke mecbumz;~linkiibilyillc TUrk Milleti'nin ruhu kadm ve binaenaleyh onu yUkselteeekdekadmdtr. Biz; bir an evvel ka!lmlanmlzl du~iinmez, onlann terakki ve tealilerine biHiin meveudiyetimizle~ah~Dlazsak
pek
geride kahnz. Bundan emin olahm" dedigini hatulata.'l Halil Hamid Bey, devamla ~unlan yazmaktadu: "Diinkii temennilerin b llgiin bsme,n husillbuldu~nu,klsmende bulmak tizere oldugunu goruyoruz. Bundan dolayl nekadar sevin- sek azdu. Artlk bugiinkil kadm dtinlcti kadm degildir. Umidimiz fevkinde, Harb-l Umfiminin tevlld etligi ihtiyacfu. semeresi olarak kadmlar hiirriyet ve terakki yolunda kuvvetli ve buyiik adtmlaratml~lardu.Hauadiyebilirimki,b~ millet kadmlanmn uzun seneleru~arak,elde euikleri haklannb~o~ukadmlannuz son zarnanlarda bizden~ard1r.
"BuyUk TUrk kadtm~nune a~lIanbu yeni yolda dikkatle ve yarulmadan yiiruyecek olursa biitiin esaret zincirlerini mar-ale istedigi mevkiye~Jkaeak,milleti de0 mevkiye
~lkaracaJctlr. Hi~ ~iiphe edilmez lei, bire her~eyi yapabilmele lcabiliyetini aneak kadmlanmlZ verebilir. Hakiki yiikselen miUetlerin erkeklerini mutlaka el1erinden kadmlarl tutarakkaldmnl~ur. Ciinkii bizi kendileri gibi yeti~liren, bize hakim olan leadmlardrr." (17)
Diinkil kad1l1m, her tarafta tam bir esareti~indeoldugunll, tslamiyet'den 6nee Araplarda erkegin istedigi kadar leadm alabildigini, nikih vebo~mamnbir kelimeden ibaret oldugunu belinen Halil Hamid Bey; lslamiyet'in zuhuru ile ~ok evliligin
"sevdiginiz kadtIll almlZ, dart almlz. Eger wHim edecekseniz, birini allmz" kaidesine
bagJandt~I1lve Peygamber Efendimain, VedaHaCCIsuasmda Mtisliimanlara ve tiim in- sanllga; "En ziyade kadtnlara hlirmet ediniz,dullara~yetimlere yardIm edina." ~klinde
nasihauabu1undu~1lyazmaktadu (18).
Yazar, kitabm.m diger sayfalannda da bugiinkti kadtndan bahsetmekte ve 19.
yiizyllda hakimiyet-i amme pe$indenko~demokrat.lar gibi ins:miyet ve ad.3.let namUla kadmlann~almml~Mldannl isteyen eesur feministle.ringCtii.ndil~belirunektedir.Halil Hamid Bey, kadtn haklan savunueulanndan bir ktsmmm kadIn ve erkek araSInda tarn
e~itligin bulunmasml, kadmlar i~in s~meve ~ilmehalckmm 1anmmaslI1l ve siyasi memuriyetlerde gorev almalanIll istedilderini, bir ktsmmm da, kadJillann erkekler gibi
~arda ~alt~malarml,aym mekteplere kabul olunmalanm, siyasetten~her san'alia
me~gulolmalanm talep ettiklerini vurgulamaktadu. 19 asuda kadmllk i~in temel
aUldt~m,yirminci asuda bun un iizerinde~all$lldIgtnl,buikiyiizyllm da "kadtn asn"
oldugunu sDyleyen yazar. Blittin diinyai~inbiiyillc bir bela olan wnumi harbin bir taraf- tanda kadmlara pek~okhaleve hiirriyet getirdigini, bizim memleketimiz de bile nihayet meslek kapllarmtn bir~ogununkadtnlar i~in de a~lk tutulmasl gerektiginin herkes tarafmdan tasdik edildigini yazmaktadrr.. Hamid Bey, muhterem edibemiz Nuldye Hanlm'tn daha 1328 (1912) senesinde dfuiilfiinun konfenms salonunda s6y1edibri
(17) Halil Hamid,Dunkil,BugunJct1,Yannki Kadm. s. 3-4.
OS) Hali1 Hamid, Dilnkil, BugfinkU. Yannki Kadm, s.l1-13
sozlerin bugful hepimizin rehberi oldug-unu ifade eltikten sonra, Nukiye Hamm'm konu~masmmkU~ilkbir 6zetini vennektedir: "lstikbalimizi temine, namus ve~refunizi iadeye, dinimizi idfuneye muvaffak olmak i~in kadm ve erkek miiUehiden azm tie
cah~usak., dli~anlanmlZmher arzusunun aldm kalacagm! tarih bize gosteriyor."(19)
Yfu-:lnki kad1nm bugilnkUnden dahapek~okileri gi i olacagmM~Uphemizyak- tUI. Yannki k.admlan~okbilC;ili biringa.."1 gibi . ve h 'yetine sahip bul.abilmek
i~inbUgUndenti~mlihim yoldan(~o:;uk yeti~innek,mektepler, cem'iyyetler) birden dik- kaLlegitmek lanm geldigini zannediyofU\T1 diyenHalilHamid Bey; bu(i~ ~nemliyoldan ilki..1Qsi hakkmda~IklaYIClbilgiler verdiktensonra,cemiyetlerle ilgili olarak da~unJan yazmakrMlr.
"Kadmlan ilerletecek, kadmlara ~almml~haklanm verdirece.k en bilyilk kuvvet (Cem'iyyetler)dir. Kadrnlar,~I1maslgayr-l miimkful zannedilen biitiin kara duvarlan cem'iyyetlerlea~bilirve devrilmesimii~lg6riinen biiliin engellcri yine cem'iyyetler sayesinde de'wirebilir. Bugtinkiikadmi~in ~ah~,cem'iyyetlerimiz azdrr. Temin-i mak- sada kMi. degildir. SaylSlnI~o~altmak Hlzlm gelir. Kadmhgm, milletin, vatanm, in- sanhg-rn terakki ve teillisini isteyen her kadm birde~ birka~cem'iyyete a'za Olrnall ve dump dinlenmeden~~mahd.Lr.ArtJkdurmak zamam deg-il, cah§mak zamarudu. Yann kadmlanndrr, onda~iipheyok." (20)
Ondokuzuncu asu maddeciligini memleketimize naklerrnejtecaIl~ve materyaliz- mi yaymak hususundaki gayretlerinde yalmz olrnayan (21) Baha TevfIk'eg~re;Tlirkler gll<;ebeliktcn kurtularmyacaklan ve bu sebeple iktisadi hayatlan diizelmiyecegii~inev- JeOJ11.emelidirler, evlenirlerse felakettir. <;unkii, "Bizde aile hayau yoktur, aile hayatt t~elck.illedemez. Erkeklerle kadlnlar arasmda tesettlir (ortiinme) naml altmdaki aynhk bir <;;in Seddi deh§ct ve kuvvetiyle dururken ne medeniyet ne terakki, ne ahIak ne de bahtiyarhk bilWn erkek ve kadmlar i~in birer manftslz tiibirden ibaret kalacaktlf."
B~rmtzagelen biltiin feL1ketlerin sebebini tesettiirdeg~renBaha Tevfik'in istedij1;i~ey, aile ocagmm "ce~tlive muhtelif dosllarla" dolup~masl(ur(22).
RIzaTevfik,t~tihadmecmfulsmda nqredilen "Musahabe-it~tihA.d(Kadm Meselesi Etrafmda)" adh malcalesinde, tslfuniyet'in kadmr her tiirlil hak ve hukuktan yarar- landmltglnl, her i~tekadm ve erkegi e§it gordOgiinti,~okevlilig-in de dini olmaktan
~oksosyal bir zorunluluk oldugunu ve bunun dahasonraMet haline geldijtini yazmak-
(19) HaJil Hamid, Dunkil, Bugi.\nkii. Yannki Kadm, s.14-17 (20) HaJil Hamid,D'Jnkii,BugUnkU, Yannki Kadm, s. 22-27.
(21) ''TUrk fikir dUnyasmda materyalizmi sistemli ve ~uurlu bit ~ekilde savunan fikir ad amI aruTllZ: Baha Tevflk, Suphi Edh~m, Memduh S\lleyman, Doktor Edhem Necdet, CelaI Nuri vc Abdullah Cevdct'dir." (Yard. Do~. Dr. Mehmet AkgUn, Mareryalilmin Tfukiye'yc Giri~ivc 11kE:~d;eri. KillrUr ve TurizmBakanh~J,Ankara, 1988s. 235-414.) (22) Prof. Dr. S. HaYTi Bolay, Tiirkiye'de Ruhcu vc Maddeci GoriJ~unMUcadelesi, Ak~ag
Yaymlarl, Ankara, (tarihsiz), s. 109.
92
taOO. Yazar, Islam dininin lcadllll her tiirlil hak ve hukuktan mahrum etmemesine ragmen. bugiin bUtUn Osmanh memleketlerinde MtisHiman kadmlann hayatl, bir mederii adamllimilSizligedi.i~iirecekve bir hamiyetli ve alalh Miisli,imaili dilhun e<kcek derecedefenfu:1lr, sefudir dcdikten sonra, sozlerine~updlde devam etmek1.edir. "Memle- ketimizi muhMaza edebilmek, milletimizi seIalet-i maddiye ve maneviyeden kunarabil- melde olur. Bunun i'Yinde bir terbiye-i muhsusa IaZlmdlI. lnsaru.n ilk muhiti ana kucaglOO, sonra weoca~d1r;ondan sonra cem'iyyeuir. 0 halde fulemizin nlSfml te+-\;jJ eden lcadmlanmlZ, bu terbiyeden mahrurn kallIsa, bizim maddi ve ma'nevi muhitimiz
deg~memi~olur. Biz bu hal ile diger milletlere relcabet edemeyiz. Kendimizi kunara- maylZ. Vueud-J milletin yansl meflu'Yk.al1I.~(23)
"Harpten Sonra Tlirkleri Yillcseltelim" adb escrinde Cetal Nuri: "Devlette~kiJan
millette~una,millette~kil~tlaile~kilauna,fulenin resaneti ve metaneti ferdin ve lcadmm i'Ytimai ve iktisfull kudretine istinad eder. Binaenaleyh: Devletin takviyesi, mille- tin; milletin takviyesi, ailenin; wenin takviyesi, ferdin ve lcadmm takviyesine menut ve miitevalafur. Ferdi, lcadml, ailesi, milleti miilerakki olan devlelde tablaliyle miilerakkidir" dedikten sonra, lcadm, kadmhgJ hususuyelida.iresindeyUkselir ve'Ya1J.~usa bundan~uikineticenin'YIkac2.~rubelirtmek:J.edir.
"1-Milletin ikinci nIsfl yiikselmekle biuab' bUltin milletin de seviyesi tem' ede- cektir;
"2- $imdi milletinbo~gezen yansl veyahut ondan biraz ziyactesi mehmaemken 3lem-i mesftiyeye dahilolaca~ndanistihsalatlmlZ artacaktlI."(24)
Mehmet Hadi Bey'de "Mehlap" mecmfiasmayazd.t~"tzhar-l Efkfu"" isimli ma.\mle- sinde lcadmlardan ve lcadmlara onem vermeyen milletlerin hakiki millet vasfma sahip olarmyacaguJdan bahsederken diyorb:
"Kadmlan karanhktay~atanmilletler Ziy311 bir hayata ilan-l isyaneuni~lerdir.
Kadmlan mahkfun-l zallam eden bir hey'et-i i'Ytimalye Kendi mahkUmiyet-i ebediyesini Kendi eHyleimzalam~l.1r. Cins-i Jatife ihtirarm olmayan bir millet mahafll-i medeniyede mazhar-l Wtif ve ~yan-lihtirlim olamaz. Bir cem'iyyetin enctam-l mevcudiyetinin msfmlte~lcileden lcadmlar isbat-l hayatetmedi.k'YC0 cem'iyyetin bir gOziik~,bir1rul$
saglI, bir bacagl kOliliiimdtir. Binaenaleyh0 millet ram endfun degil naks-ill ecsfunOO.
Kadmlarla ihtilat eUnek insana edep ve nezaket tlgretir. Kadmlar edep ve nezaket miiIhemeleridir. Binaenaleyh kadrn bulunan meclisler terbiye ve nezaIc.et mektepleridir.
Kadmlan esir olan bir milletten mahasin islikrah eder. Miistela:ah-l maMsin olan bit millete yazlk! ... " (25).
(23)RlzaTevfik, "Muslihabe-il~lihad(Kadm Meselesi Elrafmda)" , lcrihiid, No: 94, 20~ubat
1329 (1913), s. 2097-2101.
(24) Celal Nun (lleri), Harpten Soma Turkleri Yilkseltelim, Matbaa-I Orhaniye, Istanbul, 1917, s. 37,44
(25) Mehmed Hadi, "Ilhar-lEfkar",MehtaI' ' No: 3, 25 Temmuz 1327 (1911), 5,22
Yine ~Mehtap~ dergisinde Fahreddin imzasl ile yaymlanan "Hukuk-l Nisvan"
~Wdtmakalede,~gtdaki dil~iincelereyer verilmektedir:
"Erkekler nasil bir hall-l kelfuna maIikse1cr0 narin ve masum kadmlardabir hakk-l keL1ma,hakk-I hiliriyete millililer lei, bu biitiin alem-i medeniyet, aIem-i insa- niyetee kabul olunmu~bir hakikat, tasdikedilmi~ bit metod, bi! kanundurl Unlii bit Ingiliz bilgininin dedigi gibi: Kadmlar bit memleketin ntku, ziyasl, hava-Yl nesimesidir- ler. ZiyaslZ, nllrsuz, haVa51Z bir memlekette insanlarnasJJy~lyamazlarsa, erkekler de- mutlak kadmlarIa berabery~ayamecburdurlar. Her kadm bit erke1:te, her erkekdebit Icadmamuh~l1r. KadJn: Tan-l hayall, usill-lm~etierkekdentahsiledecek, erkekse:
Nezaketi, edeb-i terbiyeyi kadmdan ve0 kadJnla te~kiletti1:ti (hukuki biraile hayall) ndangorec.ekve~grenecektir."(26)
Nazmi Miinib, Mehtap'da yer alan bi! yazIsmda: Buglln her~eyden evvel kadmlarumzlO sosyaI hayattaki ¥erinidii~iinmeliyiz.Bu ilerleme asnnda oniann nfulu zckfUanndan, derin ftkirlerinden faydalanmak~areleriniaramahylZ. Hepimiz itiraf etme- liyizlei, kadmlanmlZlIl Tiirk loplum hayatmdaki yeri pekdii~Ukbit seviyededir... Biz onlnn buMtiidurumdan ufak biTte~vik, az bir yardJmlani~in kurlamuyahm. Bugiin Avrupa'da kadmlar senelerden beri siiren miicadelelerini zaferle neticelendirdiler ve bu diielloda galip gelerek, hak ve hiirriyetlerini elde ettiler. Ni~inbizde kadmlanmlZl bu mertebeyeul~t1mllyallm?derken , Tilrk kadmmm, Tilrkerke~iHee~it haklara sahip olmasml ve Avrupa kadmmmul~ml~oldu1:tu scviyeye yillcs.elmesini an:u etmektedit (27).
AD gazetesinde yaymlanan "Kadmlarumzm Vezaif-i SlhhiyeyeTe~rikl"adh maka- lesindeKfunuranSlIT!; Bilhassa,eczaCll1k.,doktorluk,di~ilikgibi meslek ve san'arlarda kadmmdo~u~tansahipbulundu~usabu,~fkat,ozen ve nezaket gibi meziyetlerinden faydanlanmamarun biiyiik bir kaYIPoldu~unubelirtmekte ve Tiil'k lcad1mnm saglI1c hiz- metlerindeg~revalmalannmsa~lanmasllllistemektedir(28).
Abdullah Cevdet 'de, l~tihact, mecmGasmda yer alan ~Amell ve Fikri Hayaua YannIn TiiIk KadIm" adh makalesinde;Do~yuBallmn gerisinde buakan en miihim se- beplerden biD de Do1:tuda kadmm durumudur dedikten soma, bundan oualn sene evvel yinel~lihad'da,"Kadmlarda Gaye-iHaya.l~isimli bitb~kamakalene~tti~iniveorada
~gl yukan ~fl.kirleri ileri silrdugiinii~ylemektedir:
"Ailede, binnetice cem'iyyetde kadmm roW, 0 derece btiyiiktilrlei, kadmlarm
i~tima1mevldi ve ruukadderau, mensup olduklan kavimlerin ve hiikGmetlerinini~tima1
mevki' ve mukadderatlanm la'yin etmek i~in bit mi'yar-I sahih olarak almabilirler.
(26) Fahreddin, "Hukuk-J Nisvan ", Mehtap. No: 4, 1 AguslOS 1327 (1911), s. 31-33 (27) Nazmi MUnib, "It;:timaiyyiic", Mehlap ,No: 7, 22A~ustos 1327(1911)s, 78-80.
(28) Kamuran SlITl, "Kadmlanmlz.m Vezaif·j SJhhiyeye Te~riki". Ati. No: 371, 18 KarnlJusaru 1335 (18 Oeak.1919)
Kadmlar ne cebir bahislerini ne telesJcopuihUra'etmi~ degildicler. Fakat 1cadmlar bun- lann cumlesindenda.habiiyiik bie §ey ibda' ederler: Diinyada en biiyUk, en yUksek eser, onlann dizleri lizerinde vllcuda gclir: Afif ve faziletmend bie kallin,alUve fazlletmcnd bic erkek. Egergen~k1ziyiyeti~tirilmi~ise kendisine benzeyecek evIadlaryeti~tirir.Bu eser ise, cihfuun en buyilk §3heseri olue-.K
Abdullah Cevdet, onalu sene llnce "Kadmlarda Gaye-i Hayat" makalesinde
y~Jkolarak bunlan sllyledigini ve aynen~usaurian iIave etti!tini yazmaktadlr:"Bie kallindan bilhassa§Udarthaslet beklenir:
1-Yiireginde fazTIetin yer tUtma51.
2-N~iyesindeedep ve teV8.zW1W1parJamasI.
3- Dudaklanncla hUm ve §efkatin, gtizlerinde basiret ve ferasetin mlilebessim olmast.
4- Ellerini i~ m~guletmesi."
Yazar, buglin llzeUikle bu sonuncu mizac lizerinde durmaITIlz gerektigini belirttik- ten sonra,1cadmm sadece eviyle,~ocukLmylailgilendigi ve evin~i~~i,melikesi olarak:
kald1g1 gtinlerin. ailei~in lizlemi duyulan gilnler oldugunu, falcatgittik~e ~iddet1enen
hayat miicadelesinin kadmlan cia erkeklerle beraber mUcadeleye giri~mege mecbur
etti~iniifade etmektedir. Kadtmn bOWn varl1gml hanesine.~ocuk1annahasredebilmesi, hane d1~dakifaaliyetleri erkege brrakmasl mUmkUn olsayd1, muhakkak: daha hayrrh olurdu diyen Abdullah Cevdet, bu yoldaki temennilerin isabet ve kuvveti ne olursa olsun bugiin kadmm,g~imkavgasli~inhemen hemen erkek kadar gayret gtistermesi gerektiginiyazmak:~.
Abdullah Cevdet "Yirminci Asnn FecrindeK unvanll kitabm yazan ve kendisinin ilk m~idiolan Doktor "Biichner" in kadma aylCdlgl bicara~unnasmcla bu yeni ~erni
nast! tasvie eltigini dile getirmektedir:
"Kad1nm htirriyet ve istikLiline muani olanlara en miilzem cevap olarak ~imal'i
Amerika'ya gllslerebiliriz. Orada kadana hiirmet son derecededic. Kad1nlar orada talepleri- nin veiddi~nmbiiyiik: bic bsmml eldeetmi~tir.Mebfrsan Meclisinea'zaintihilb eder ve kendileri de millet meclisine a'za int..iMb olunabilirler. Bunlannnaz:trdahi olabile.cek- leri .siiphesizdir."
Hem.sirelerimiz ve klZlanmJz olan ve yannki Turk neslinin analan, miirebbiyeleri, muallimeleri olacak olan Halllmefendiler emin olmahlardtr ki, en tabu ve kuds'i vazifeleri ana olma.lc4r. Hili ve mtistakiU olmakttc diyen yazar. 10 Haziran
1915 tarihinde(Bi~Yurdu)nun ziyaret defterine de ~usatlrlanyazml~t1r:
"KaillnlanmlZ erkeklerimizle bic kadcme-i hukuk iizerinde bulunacak kadar hUr ve miistakiUolmadJk~ahiir ve mtistakiU milletler arasmda mevki'miz olmayacakttc.I-Iakiki hilrriyet ve istiklAI, iktisadl hiirriyet ve istikl~ile beslenie. Bu itibarla bizde~imdiye
kadar kadm mevcudiyet-i halciIciye ile mevcud olmatnJ.stlr, bu nokta-J nazardandtr ki,
~arkile Garp arasmdaki fark birinin kadmslzdi.~erininkadmb cem'iyyet olm,mdlf demckfaci'bir dog-rulukla dogrudur. Tiirkkadmma,talihsiz MiisIiiman kadmma bir Is- tildillaffirmaturanbu muessese bir ma'bedlir."
Yanrnn TUrk kachnmm pratik ve flkri hasieLler1e donanmasl gerekligini s6yleyen Abdullah Cevdet, piiyiik adamlan, biiyillc adam yapanlann biiyiik analar oldugunu yaz- maktadrr(29). I
e) Tiirkryiiler, Garpcllar ve tslfuncJ1ann Programlannda Kadm veKadmMeselesi:
TUrkryUler iryin bir kadm meselesi yoktu. Bu bahisteki sessiz1ikleriy1e, onlar, Tiirk Kadmmm medeni hakiara sahip olmasml isteyen GarpryJlara kar~l lslamcl1arm
haylan~larJmtervic eder goriiniiyorlarch(30).
Tiirkryiller iryin kadm mese1esi olup oimadlgiara~tmlmaslgereken birb~kakonu- duro Falcat nTiirkryUliik" fikrinin l>nde gelen simalanndan ve bu flk:rin en biiyiik savunu- culanndan biri olan Ziya Gl>k:alp kadm ve aile iizerindedwmu~tm:
Ziya GOk.aIp'a gore kadmIarlfmz, annemiz,kard~imizveya sevgilimizdir. Herha- 1iyle on1ar bizjm en degerli varlllc1arlmlzdu. Bunlann ~eriatgoziinde hakir oImasl mtimkiln degiidir. OIsa olsa oy1e s6yleyen miifessirin soziinde bir yanb~hkvardu.
"Aile" isimli~iirinde yer alan bu dii~iincelerine iIaveten Gok:alp; ailenin devletin temeli oldugunu,lcadmS1Zdaolalmyacaglm belirtir. Ailenin saglam temellere oturabilmesi iryin iiry ~eyde ~itlik saglanmalldu, bunIar, nikahra, bo~mada. mirastae~itliktir.Ziya Gokalp'a gl>re kadmm cemiyet iyinde degerinin yiikselebilmesi iyin ev dt~mda, i~
hayatmda da pII~maslgerekir. Bazllannm, biryok sebep ileri siirerek bu mere~l
ytkabileceklerini belirten Gl>kalp, ~oyle der: Tamam ryah~masm,kadrnm oiitiin ih- tiyaylanm koca temin eder diyclim, ama ya kocal)/ii.rseneolur?.'
Buadamolmezmi,0haidenasil Dersiniz: "kazanma, iste munasIl"?
GOriirken ortada,~tebinlerce Kocasiz kadmlar yckeri~ence.
Ziya Gokalp'a gl>re kachnlann mesiek sahibi olmalanna~lytkmak, "Ya koca bul ya~kal" demekle birdir. Kadma"ak1.Ieksik" diyorlar.0 ryall~akartmnakisteyin- ce niyinkar~lylkJyorIar, diye soran Gokalp: KadInlann ~l~maslmve mesIck sahibi oimasllll istemektedir(31).
(29) Abdullah Cevdet. "Ameli vc Filed Hayatta Yanrun TUrk Kadml", l~rihad, No; 184, 15 Temmuz 1925, s. 3653-3656,
(30) Peyami Safa, Tilrk lnkIlabL-,a Bala~lar, Turk Tarihi Kurumu Basunevi. Ankara, 1988, s.
24.
(31) AbdullahTnylil.'"TanzimllltanCumhuriyet'e TUrk $iirindeKadmve Aile Meselesi", TUrk
Yl!!ID!:
VIlIJ2(Mart-1987), s. 59.Ziya GijkaJp, §iir, makale ve lconferanslan He: Evlenme, bosanma ve miras
~Ierinde,kadm erlcek~itliginin'tanmmasuumiiJilfaaediyordu.Onunolgun fikirlerinin lesiriyle, 1911 Tili"k-llalyanSav~J'nd.:mitibaren slirege1cnSJ.v~lardaTUrk erkeKleci~k kaylp verdiklerinden, dill kalan kadmlann ve yetimluzl,Jll1 haklanIlln erkeklcre~it
oimasl yoJund4 ilk dcfa birHukuk~u1arKomisyonu'nun hazulad1gxtasJagl hiikfrmet, , 1917debir "Aile Hulcuk kararnfunesi" ad1yla~1kard1. Ziya Gijka1p, 1918 Haziranmda lstanbuJ'da basllan "Yeni Hayat" adli §iirler kitabmdaki "Aile" manzumesinde, §Oyle diyordu:
"Ailedir bu milletin, bu dev letin esasJ, Karlm lamamolmadlk~,eksik: ka.hr buhayar, ABenin adl'e uygun olmak iyin binasl, , Nilcah,talak,miras; butiyi§tegerek miisavat
• UZ,irs'te Y3I1Jl1-erkelc,iidi~ta dMtebir,
Bulunduk~ane aile, ne memleketytikselir."
~ anli lopl munda, kadmm meslek sahibi oimasl ve memurluk yapmaSI da (0 .enlik, eb<:Lk\Ie hem~irelikdl$mda) yasaktI. Bu yiizden,o~luY<liamayan ve ii~
bzbab.1Sl 01 Zi 'Y'.alp,ken:!i b.z.lannm da maMur olacakJannt hesababuyor;ceo rotyctin bu u~rdaki no hit.anm g5riiyordu. Nitekim 0, 31 Ocak 1918 de
lstan
l' ~en"Meslek ' dIm"adlI~irinde,bencil erkeklerec;ararak~yIe myor- du:Kadm~I~mazsa,flkriyii.kselmez, . Tabu0 zaman size denk geimez;
Kadln yii.kselmezse,al~vatan, Sam'iml olmaz onsuz, bieirIan(32).
Gacp-;l1ar'Programl ':mdamevcut, prensipler arasmda, kadmlanmlZlnasr'lbir gtlJiiflilme knV~turnlmasl,gO ,.. ltik usiilii ile evlenmeninbLldmlarak tek evlilik yapllin Ckadm1amu •he . Iiiegitimden nasibini almasl gibigOrii~lerede yer
~ererek. bll anul 10 ger~ekJe~mesi i~in oldulclYa buytik bir fikir mticadelesine giri§mi§lerdir.
. Nitekim, Batl taraftarl aydmlardan CeJlH Nuri "KadlDlanmlzR adh kitabmda,"Poligaminin, gOriiciililgiin, kolaybo~amn,erkelctenka~manm ~iddetle
aleyhindcd.ir. Halifenin taaddtidii zevcat.1 menctmeye sclahiyctlioldu~nuiddiave mC(:bur
oldu~nuIreta eder.<;iink:ii f'aiz Kur'an'daharamoldu~ fclde Halife Hazrel1eri yiizdedo- kuzkadnr f'aizi
em
gOrmil~, buna dair murabaha nizarrmarnesi kabul cdilip devletresmcn 1aizahp vennektebulunmu~ve biitiln bu muamelatta Halifenin imzalanbulunmu~tur.Kur'iin 'ma~tk yasa~na ~lduran Halife, elbette Kur'an'm men'edercesinctekrihetti~
(32) Do,.. Dr. M. Fahrettin Km.lOglu, Tilrk Ink:llap Tarihi (Milli MUcadele ve Atart1rk
taaddiidil zevcat aleyl1ine de bir kanun yapabilir."(33)Sadece CeW Nuri'nin deg-iI, Him Bau taraftan aydmlann duygu vedli~Cincelerineill1am kaynag-l olan"G~llannProg- ranu"nda kadm ve IcadmhaJc1illlHe ilgili olarak~uprensiplerle yerverilm~tir.
"Padi~bir lek zevccsi olacak, cariyeis~etmeye hakkl olmayacakur.
"Kadmlar diledilderitar;:::!Jgiyineceklcr, yalrnzisrafetrneyeceklerdir. Polisler, sof- talar ve arabacl makulesi kimsclerle klilhanbeyler lcadmlann giyinmelerine lcal'iyyen miidahale edemiyeceklerdir.~cyhillislimefendiler de~clairbeyannameler
imla
veimzaelmeyeceklerdir. Polislerkadmlann~ine,ancak: veancakmiinascbelsiz veadab-
1wnfuniyeye muhil ahvaIde miidahale ve bu vazifelerini biiyiik bir nezillcetle ira edecek- lerdir. Kadmlar valamn en bliyiik velinimeli sayllarak kendilerine eIkekler tarafmdan0
yolda hilrmel ve ri..3yet g6sterilecektir.
"Kadmlar ve gem; luzlar, MiisllimanBo~nakve C;erkezler de oldug-u gibi, erkek- tenka~mayacaklardu.Her erkek g(lziiyle gordiig-ii, tetkik euig-i, beg-endig-i ve~tig-i
lcu.laevlenecektir. G(lriiciiliik iidetine nihayel verilecektir.
"K1zJari~indig-er mekteplerdenb~lcabir de Tlbbiye Mektebia~tlacakur."(34)
"Islfunclltlc." flkrinin savunuculan kadm ve kadm haklan konusunda~okfarkh dii~iinmekledirler.Nitekim, IslamCl ~ Mehmet Mif Ersoy kadm haklan konusunda muhafazakfugoril~lerbenimsiyordu. Abf, lcadmm yuvadl~mdafaaliyel g(lslermesine
kar~llYJkmaklaberaber, onun aile i~indehaklanm mildMaa ediyordu. Yedi cililik Safa- hat'ia~enal'tanilham alan Gkirlerinia~lkllyarak bo~anmayI ~id.detlelamyor,~okevli- lig-e de ancak istisnili hallerde cevaz veriyordu(35).
Aynca, Seyhlilislam Musa Kazlm Efendi'nin "Din! vel~limaiMakaleleri"nden nakledilerelc "Islfuncilann programl"na alman a~g-ldakiifadeler onlann, bu hususlaki
dti~nceleriniortaya lcoymaktadu:
"Ser'iatin emrell.ig-i ~ylerin hepsi faydalJ, yasalc ettig-i, ~eylerin hepsi zararhdu.
~er'ialkadmlann kendilerine mahrem olan erlceklerden~malanmemrediyor. "Sa~1an dahi dahil oldug-u halde viicutlanm ziynelten ari bir~yle,dllib-i~hvelolm.ayacak bir libasla (lrtrnelidirler." Falcal bu lesellUr, kadma hi~bir me¥iJ' hakklm kaybeltirmez.
K.<ldm da erkek gibi mahm isledig-i gibitasarrufeder. Namus dairesinde gezmeg-e gidee, eg-len.ir. Kendi araIanndale~kileltikleri cemiyellere giderelc konferans verebilir ve din- leyebilir.lptidai,ril~dlve idadl derecesinde tahsil g(lrebilir. (Fazlasma ev ve anaWc vazi- feleri miisfud deg-ildir).~eyhiilislimMusa Kazun diyork.i: "Biz kadmlar okumasJ.n de-
(33) Peyami Safa, TUrk 1nluIiiblllaB~lar, s, 24 (34) Peyami Safa TUrk lnJaliibmaB~lar,s. 33
(35) Prof.Dr. Ercllmend Kuran, "TUrkiye'de Kadm HaklanrnnGel~mesi".MiniKOltilr: 1/6 (Haziran-1977), s. 31
mek istemiyoruz. Kadm izdlvaydan soma anu ederse vakilbuJduk~kendl hanesinde uhJmu aIiyeyi de tahsil edebili!.~eriatimizbunarnfuti.olmaz, bellite~vikeder. Fatma Aliye Hamm hazretlerinin ded..igi gibi tesellfice myet~ylabizde de herhangi birkadm ticaret edebilir." (36)
f)TliIk Kadmillm Hak ve HiliriyetlerineKavu~rn.aSJ.:
Osmanll aydmlan kitaplannda,e~it1.i dergi ve gazetelerde yer alan makalelerinde, kadm ve kadLn meselesini i~leyerek, iideta Turk KadLn hakLanmn savunueusu
olm~lardLr.Onlarill bu husustakidii~iinceLerini"Osmanh aydLnlanmn k:a1emiyle TUrk Kaillm"~hglalnnda vermeyeeall~tIk.Osmanll flkir adamlanmn buhakl1isteklerin- den, ba~ka, Muslafa Kemal Pa~a'da yapml~ oldugu ce~it1i konu~malaIlnda,
kadLnIanmlzm Turk lopIum yaplsmdaki yeri ve Onemi, kadmlarumzm sosyal hayat iCindelei durumIannill ne olacagilll ve kadLmn erkeklerinyararland1~tUm haIcIardan fay- daIanmasl gerektigini acikcabeLirtmi~tir.NiteJcim 0, Bau Anadolu Gezisi slIaSillda, 31 Ocak1923 tarihinde, tzmi!halkmayapugl birkon~masillda demi~tirlei:
"Her~eykadLruneserid.ir.Kudret-i ral.1ra insanlan iki eins olarakyaralm1~tll".Bun- tar yekdigerinin Ifu.tml ve melzumudur.... Biz.im hey'et-i ietima1yemizin adem-i mu- vaffak.iyetinin sebebi kadmlanmlzag~terdlgimiztekasiil ve kusurdann~'etetmektedir.
Bir hey'et-i ietima1yenin biT uzvu faaliyel1e bulunurken diger biT uzvu atiiletde olursa0
hey'et-i ietima1ye meflGetur. Bizim hey'et-i ietima1yemiz iein ihm ve fen lazlm ise bunlan aym derecede hem erkek hem de kadmlanmlZln iktisab etmeleri lazlmdLr.
MalGmdur lei, her safhadaoldu~ugibi hayat-l ictima1ye de dahi taksim-i vezai( vardu.
Buwnfun'i:taksim-i vezfu.f arasmda kadmlar kendilerine ait olan vezfufi yapacaklan gibi aym zamanda hey'et-i ietimalyen.in reralu, saadeti iCin elzem olan mesal-i umumiyeye dahldahilolacak1ardJ.r.
"Ka<bnill en bilyiik vazifesi analJktll".
11k
terbiye verilen yerinana
kucagl oldugudii~(jnuliirsebu vazifenin ehemmiyeti liiytkiyleanl~lhr.Milletimiz kuvvetli biT millet olmaya azmetmi~tir. BuglinGn levaztmmdan biri de kadmlanmtzlfi her hususla yiikselmelerini lemindir. Binaenaleyh JcadmlanmlZ da illim ve miltefennin olacaklar ve erkeklerin gf:\:tikleri bUtiin dereciH-l tahsilden gf:\:eceklerdir. Sonra Jcadtnlar hayal-l ietima1yede erkelerle beraber yiiriiyerek birbirinin mum ve mi.izahirideolacaklardrr."(37) Mustafa Kemal Pa~a, 21 Mart 1923 te Konya Jcadmlanna yapml~ oldu~u bir konu~maslfidada, Milli Mucadele'de Ti.irk kadLnilltn fedakarltklanndan, diinyada hie biT millet kadLmmn "Ben Anadolu kadmmdan daha fazla cah~arnJc,milletimi zafere utasttrdtm." diyemiyeceginden bahsetUkten soma, Tiirleiye hallanm iki parcadan olWitu-
(36) Peyami Safa, Ttlrk InblabmaBakl~lar.s. 36-38. "IsIaruclIarm bu Progranund.l ayncs
~ok evlilik ve bo~anma gibi toplumu yakmdan ilgilendiren meselelere de yer verilmi§tir." (Peyami Safa, TilTk Inbl5bma Bakl§lar, s.38-39).
(37) Gazi Mustafa KemalP~aHar.reLlerilzmirYollannda, Matbuat Mildiriyet-i Uml1m.iyesi Ne§riyatmdan: 21, Istihbarat Matbsast, Ankara, 1339, (1923), s. 73-75.
g-unu,kadm ve erkek diyeik.iklsma aynldIklanm ve biT toplumun aym gayeye biitUn kadmlan ve erkekleriyIe beraber yiirUmezse ilerlemesine vemedenile~mesineimkful bu-
luninadI~llllsaylemektedir(38).
Gazip~Hazretleri, Kastmnonu Gezisi sunsmda.30A~ustos1925 te yapugl bir rogerkonu~maslnda<la, <;e,sitli konula....
a temas
ettikten sonra~unlan SOy]em~tir:"Arka-da~Iar, TUrk Millcti ({ok bliyillc vak'alarIa isbat eUiki, ilerleme~i ve yeniligi ister, inlalap<;1biT milleLtir. Son senelerden mukaddern de milletimizteceddi.ityonan iizerinde ytiriimege, i<;timai inkLlaba lC~ebbiis etmemi~ degiIdir. Fakat hakiki semereler g6riilemedi. Bunun sebebiniara~tlrdlnlZmt? Bence sebcp,i~esasmdan. ternelinden bll\llanmarnl~oimasllldandlr. Bu hususta apk sbyliyeyim. bir hey'et-i ic;timaiye, bir millet, erkek ve kadIn denilen tid cins msandan mille tir. Kabil midir ki, bir kiitlenin bir par9<1S1I11 terakki ettirelim, dii(erini miisamaha edel' de0 kiitlenin hey'et-i umilmiyesi mazhar-l terakk:i edebilsin? Mtimkiin miidfu ,. bircfunianlIlyansl toprakla-
fazmcirlerle bl1~lj lcaldIkc;a <tiger klsml semalara yUkselebilsin? .siiphe yok, terak.b adunlan, dedigim f;ibi,ikiems tarafmdan bcrabcr,arkada~c;aaulmak ve saba-Iteralckive tceeddiitte birlikle kat-I merohil edilmek liizundrr. Boyle olursa inkIlap muvaffak olur.
"Bazl yerlerr;e kadInlar goruyorum ki.b~mabitpe~temalveya buna milmasil bit
~yatarak ylizlinO g~z(jn(jgizler. Ve yamndan gec;en erkeklerekar~lya arkasInI c;evirir veya yere oturaral: yumulur. Butaumma'na ve med1illii nedir?
"Efendiler, r'edenibITmilletanaSl, miUe:tkw bu garip~kle,zahmetli vaziyete gi.--er mi? Bu hal r:.illeti l;ok gillilnl; gosteren bit manzaradlf. Derhal tashihi lazlmdu."
(39)
Tllrk kadlfil.- a her tllrlil hale ve hukukunun verilmesi, kadm erkek ~iL1i~nin saglanmasl hakkJ.r_Jakitiimbudii~tincelerden ba~ka,yeni Set;im kanununun TBMM'nde
,;orii~ij)mesiSlffiSt-:jaBo1u Milletvekili Tunall Hilmi Bey'in kadmlara.~meve sec;ilme h.akkmlIlverilmes.<l.i teklif ettiginden de bahsetmemiz yerindeOIUTinancmdaylm. Nile- kim, bu konu ilei~~;iliolarale 4 Nisan 1923 tarihli Vakil gazetesinde~Oylebir haber yer alma1ctad.Ir.
"Tunall}-l"jh~i;Bey kadmlara hak.lc-I intihab verilmesini tekljf etmi§tir.
"Ankara, 3 Hisan -(Suret-i mahsusada g6nderd(ttimiz muhabitimizden)- Yeni intihab kanununU:1 Meclis'de mlizakeresi esnasmda Bolu Mebusu Tunah Hilmi Bey, bu miinasebetle kad.. lara hakk-I intihab verilmesini teklifetmi~.bu teklif bilhassa il- miyeye mensu!> rr -':mslar tarafmdan~iddctlibirm~aYImucipo]mu~tuL"(40) (38) AlatiJ.rk'1i11 St, .ev ve Demeyleri. C. Il. TUrk Tanh Kurumu Ba.slfilevi. Ankara, 1989 s.
151-157.
(39) Atati.lrk'i1n ~e ':aDevriminde Kastamonu ve bebolu Gezileri, Derleyen: Mustafa Selim lmece. Tilrkiy: :~BankaslKUlriir Yaymlarl:7, Ankara, 1975, s. 84-85
(40) Vakil. 4 Nise 1339 (1923), No:1909. (TBl..1M'nde yeni seyim kanummun goril§i1lrnesi ve Tunah HiLi Bey'in teldifi iyin bkz: TDMM. Zablt Ceridesi. Devre 1.C. XXVIII, 3 nisan 1923. s. =22-35 L
Gerek Osmanl1 aydmlarnund(j~(jncelerindebetiren TfukKad1nhaklan savunucu- lugu, gerekse Mustafa Kemal P.1~a'nm .;e~·!.li er crdeyap konu~alanndan sonrJi, TUrk kadlm esklden saltip bulundubru,fa~t ~~lIlim >rtiyetlerin01wnSllZtesiriyle kay-
betmi~ oldu~utUm hak ve hUrriyetlerinekavu~tJr.
Osmanll Imparatorlugu'nun sony"1l1anndaortaya atlian fIkirler cumhuriyel dev- rinde gen;ek:le~:ai.~tir. Mustafa Kemal P~'mn. Turk Kurtulu~ Sav~l'nd.an sonra
b~ardlglinlaL3.pL:.r kadmhaklaamb liiniiyle kapsanulktadrr. 1924Man'mda' . .kaI.dll'llmaslDevletin lfuk esaslara gore yeniden dtizenlenmesini sagladJ. 17~ 1926 daBiiyiik Millet MeclisiIsvi~eMedeni Knnunu'ndanalcl.an1ml~olan Tiirk McdeniKil- nunu'nu kabul etti.B~yleceTiirk kadlCU erlcegine~iloldu ve en~mfeministlerin iSle- diklerihak1arakavu~tu. Tiirk).-.aduu,daMso~siyasi haklar
eta
elde ederek. Anayasada yapIlan~~itli degi~iklikler1e. 1930~ubat'mdaBeled.iyeS~imlerinde oy ku!lanmak.1934Nisan'mdaise milletvekili~mekve~ilmekhakJarn .k:.az.andt.
