Kahramanmaraş’ta Ailelerin Ev ve Ev Dışı Gıda Tüketim Talebi ve Tüketici Davranışlarının Ekonomik Analizi*
Cuma AKBAY, İsmet BOZ
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Ekonomik gelişmeyle birlikte bir çok ülkede gıda tüketim yapıları da değişim göstermektedir. Bu değişim trendi genel olarak ev dışı gıda tüketimine yönelik olarak gerçekleşmektedir. Türkiye’de ev dışı gıda tüketim harcamaları toplam gıda harcamaları ile karşılaştırıldığında gittikçe artan bir öneme sahiptir. Bununla birlikte, toplam tüketim harcamalarının aile gelirindeki payı arttıkça, gıda harcamalarının toplam harcamalar içerisindeki oranı da giderek azalma eğilimi göstermektedir. Bu çalışmada, Kahramanmaraş ili kentsel alanda ailelerin ev ve ev dışı gıda tüketim yapıları analiz edilmiştir. Bu amaçla, gıda ve diğer tüketim malları talep parametreleri tahmini ve gelir esnekliklerinin hesaplanmasında Working-Leser modeli kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, Kahramanmaraş ilinde aile genişliği 1 ile 8 arasında değişmekte olup ortalama 4 bireyden oluşmaktadır. Aileler toplam bütçelerinin %28.6’sını gıda harcamalarına ayırmakta ve bu harcamalar içerisinde önemli bir oranı evde gıda tüketim harcamaları ( %91’i) oluşturmaktadır. Ev dışı gıda tüketiminin toplam gıda harcamaları içerisindeki payı ise sadece %9’dur. İyi bir eğitime sahip bireylerden oluşan, iyi bir ücretle çalışan veya çalışan bir anneye sahip olan aileler genellikle daha fazla miktarda ve sıklıkla ev dışında gıda tüketmektedirler. Bu çalışmaya göre, Kahramanmaraş’ta yaşayan aileler, Türkiye ortalaması ile karşılaştırıldığında, gelirlerinin daha fazla oranını gıda harcamalarına ayırmaktadırlar. Toplam gıda talebi gelir esnekliği 0.87, evde gıda tüketimi ve ev dışı gıda tüketimi gelir esneklikleri ise sırasıyla 0.73 ve 2.7 olarak hesaplanmıştır. Bu çalışma, ev dışı gıda tüketiminin lüks mal, gıda tüketiminin ise zorunlu mal olarak düşünülebileceğini önermiştir.
Anahtar Kelimeler: Ev dışı gıda tüketimi, Kahramanmaraş, ekonomik analiz, tüketim
Ekonomic Analysis of Food at Home and Food Away From Home Consumption and Consumer Behavior in Kahramanmaras
ABSTRACT: Food consumption patterns are underlying substantial change in many countries as economic development proceeds. The trend is a move from food at home consumption towards food away from home. In Turkey, food away from consumption has taken a growing importance with respect to the total food expenditure.
However, as income become more important in total consumption, the total food expenditure share in total consumption has been decreasing. This study analyzed food at home and food away from home expenditure patterns of households in the urban area of Kahramanmaras by using family food consumption survey data. For that purpose, Working-Leser model was employed to investigate the food and other consumption goods demand parameters and elasticities. According to results, the average households consisted of four individuals ranging from 1 to 8 members. Households spend 28,6% of their total budget on food, most of it in food at home (91%), where food away from home represents only a small share of the food expenditure (9%). Those households whose members is a highly educated person, living a good salary or having working household wife are more likely to purchase food away from home. Our analysis indicates that households devoted a higher proportion of their budget to food at home then the average Turkish households. The estimated income elasticities of demand for food were 0.87 for total food, 0.73 for food at home and 2.7 for food away from home. Our analyses suggest that food away from home can be considered as a luxury good and food consumption as a necessary good.
Key Words: Food away from home, Kahramanmaras, economic analysis, consumption
GİRİŞ
Günümüzde dünyanın en önemli problemlerinden birisi, artan nüfusa karşılık, insanların yeterli ve dengeli beslenememeleri ve yeterli miktarda güvenilir gıda sağlayamamalarıdır. Çünkü, tüketicilerin gıda tercihleri sadece sağlıklarını etkilememekte, aynı zamanda ekonomik gelişmeyi, tarımsal üretimi, ticaret dengesini, gıda ve diğer sektörlerdeki işgücünü de etkilemektedir.
Türk toplumundaki hızlı yapısal ve sosyal değişim beraberinde yeni yaşam biçimi ve kurallarını da
getirmiştir. Özellikle aile bireylerinin yoğun bir şekilde iş yaşamına katılımı ve kadınlarındaki çalışma oranının gittikçe yükselmesi bireylerin yaşam tarzını değiştirdiği gibi onların tüketim alışkanlıklarını da değiştirmiştir.
Son yıllarda, özellikle büyük şehirlerde pizza ve hamburger gibi yiyecekleri satan batı kökenli McDonald’s, Pizza Hut ve Burger King lokantalarının sayılarının önemli ölçüde artması bunun en önemli göstergesidir (Gül ve ark., 2002).
___________________________________________________________________________________
*Bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (Proje No: 2001/7-3) tarafından desteklenmiştir.
Bireylerin ev ve ev dışı gıda talebi, sadece gelir ve fiyatlar değil, aynı zamanda çok sayıda diğer sosyo- demografik ve kültürel faktörler tarafından da etkilenmektedir. Ailelerin demografik yapısındaki değişme, kadınların işgücüne katılması, sağlık ve beslenme arasındaki ilişkinin getirdiği yeni kaygı, gıda yardım programları ve gıda güvenliği ile ilgili bilgiler aileler tarafından tüketilen gıda ürünleri miktar ve çeşidini etkilemektedir.
Bu çalışmada, Türkiye’deki sosyo-ekonomik yapıdaki gelişmeler, ailelerin yaşam ve kültürel düzeyi ile tüketim eğilimlerinin değişmesine paralel olarak, Kahramanmaraş ilinde ailelerin tüketim taleplerinin saptanması ve buna bağlı olarak da ülke tüketim yapısının ve düzeyinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak, Kahramanmaraş ili kentsel alanda 240 aile ile yapılan anket sonuçları kullanılarak ailelerin gelir grupları itibariyle tüketim yapıları analiz edilecektir. Tüketim eğilimlerinin tahmininde Working- Leser Modeli kullanılacak ve tüketim gruplarına ait gelir esnekliği tahmin edilecektir. Talep modeli, 8 harcama grubu için tahmin edilecektir.
İktisat teorisi ve tarım ekonomisi alanlarında en fazla uygulamalı çalışmaların yapıldığı konulardan birisi de tüketici davranışlarının uygulamalı analizidir.
Türkiye’de ev dışı gıda tüketim ve harcamalarıyla ilgili çok az sayıda çalışma bulunmaktadır. Ev ve ev dışı gıda tüketimiyle ilgili yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Gül ve ark. (2003) Adana ili kentsel alanda ailelerin ev dışı tüketimlerinin belirlenmesine yönelik bir araştırma yapmışlardır. Faktör analizi ve probit modelin kullanıldığı bu çalışmada, Adana ilinde ailelerin %55.4’ünün ev dışında gıda tüketme alışkanlıklarına sahip olduğu ve ev dışı gıda harcamalarının toplam gıda harcamaları içerisindeki oranın ise %24.9 gibi oldukça yüksek olduğu saptanmıştır. Gül ve arkadaşları Adana ilinde ailelerin gelirlerinin %11.7’sinin ev dışı gıda harcamalarına ayırdıkları sonucuna varmışlardır. Uçar (2000) hızlı hazır yiyecekteki sınıfsal tercihler konusunda Bileşim Şirketi tarafından yapılan araştırma sonuçlarını incelemiştir. Araştırmada fast-food restoranlarına gidilip gidilmediğini, en çok tercih edilen fast-food gıdasının hangileri olduğu, en çok beğenilen fast-food restoranları ve fast-food restoranları hakkındaki düşünceler tüketicilerin yaş, eğitim ve cinsiyetlerine göre incelenmiştir.
Çabuk ve Şengül (2000) ailelerin evde ve ev dışında gıda tüketimlerinin “Switchhing Regrasyon” yöntemiyle belirlenmesi konusunda bir araştırma yapmışlardır.
Seçkin (1999) Türkiye’de fast food haritasıyla en uygun yatırım bölgelerini ve özelliklerini analiz etmiştir.
Sürücüoğlu ve Çakıroğlu (2000) Ankara Üniversitesi öğrencilerinin hızlı hazır yiyecek tercihleri üzerinde bir araştırma yapmıştır. Bayraktar ve ark. (1995) tüketicilerin fast food restoran tercihlerini etkileyen faktörleri analiz etmiş ve gençlerin hızlı hazır yiyecek restoranlarını tercih etmelerinde dekor, atmosfer, yiyecek kalitesi, kolay ulaşabilme, servis hızı, menüdeki
çeşitlilik, özel ürünlerin olması gibi faktörlerin önemli rol oynadıklarını saptamışlardır. Özçelik ve Sürücüoğlu (1998) tüketicilerin fast-food türü yiyecek tercihlerini araştırmışlar ve tüketicilerin daha fazla sıklıkla tükettikleri hızlı hazır yiyecek ürünleri içinde ilk sırayı patates kızartmasının aldığını, bunu sırasıyla peynirli sandviç, hamburger, sucuklu tost ve et dönerin izlediğini belirlemişlerdir.
Ev dışı gıda tüketimiyle ilgili bir çok ülkede uygulamaya dönük çalışmalar yapılmıştır. Goddard (1983) Kanada’da toplam ev ve ev dışı gıda tüketimini analiz etmiştir. Lee ve Brown (1986) Amerikalı ailelerin evde ve ev dışında gıda tüketimlerinin “Switchhing Regrasyon” yöntemiyle belirlenmesi konusunda bir araştırma yapmışlardır. Chan ve ark. (1990) yaşlı Çinli kadınların diyet alışkanlıklarını araştırmış, eğitim seviyesi yüksek olan ve İngilizce bilen Çinlilerin daha fazla miktarda Amerikan yemekleri yediklerini saptamışlardır. Hertzler ve Frary (1992) üniversite öğrencilerinin beslenme durumlarını ve dışarıda yemek yeme durumlarını incelemek için yaptıkları bir araştırmada, erkek öğrencilerin daha fazla oranda fast- food yiyecek restoranlarına gittiklerini saptamıştır.
Hollinsworth (1994) fast-food lokantalarıyla ilgili yaptığı çalışmada, Amerikalı tüketicilerin büyük oranının fast-food lokantalarına gittiklerini saptamıştır.
Nayga ve Capps (1992) ev dışı gıda tüketimine etki eden sosyo-ekonomik ve demografik değişkenleri analiz etmişlerdir. Yen (1993) “Box Cox Double Hurdle Model” ini kullanarak, çalışan kadınların ev dışı gıda tüketimlerini analiz etmiştir.
MATERYAL ve METOT
Bu çalışmanın ana materyalini Kahramanmaraş ili kentsel alanda (merkez ilçede) yaşayan ailelerden Ocak-Mart 2003 döneminde anket yöntemi ile elde edilen veriler oluşturmaktadır. Çalışmada, 240 adet örnek büyüklüğü kullanılmıştır. Bu örnek büyüklüğünün alınmasının nedeni DİE’nin 1994 yılında yaptığı Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları” anketinde Kahramanmaraş ili için belirlenen örnek büyüklüğü olması ve analiz yapılabilecek genişlikte olmasıdır.
Örnek aile dağılımında, anket sayısı nüfus sayısına göre mahallelere dağıtılmıştır. Ailelerin ankete eşit olarak girme şansını sağlamak amacıyla, ailelerin yaşadıkları bölgeler dikkate alınarak kümelere ve daha sonrada bu kümeler çeşitli kriterler kullanılarak homojen olan alt bölgelere ayrılmıştır. Örnekleme sonucu belirlenen aileler ziyaret edilerek ev ve ev dışı gıda ve diğer tüketim harcamaları ile ilgili bilgiler yüz yüze yapılan anketler sonucu elde edilmiştir. Çalışmada ailelere, ailenin demografik ve sosyo-ekonomik yapısıyla ilgili şu sorular sorulmuştur: Hanede bulunan fertlerin cinsiyeti, yaşı, eğitimi ve işi, ev-araba, bilgisayar, cep telefonu sahipliği. Ayrıca yapılan anket, ailelerin toplam ev ve ev dışı gıda tüketim harcamaları ile diğer bazı harcamalarını ve toplam gelirini de içermektedir. Bu soruların dışında, tüketicilerin satın alma davranışlarını etkileyen çeşitli bilgilerde alınmıştır.
Anketlerde ailelerin ve aileyi oluşturan bireylerin genel sosyo-demografik özellikleri ile aile gelir ve harcama kalıplarına yönelik olarak sorular sorulmuş, ortalamalar, oransal değerler ve indeksler oluşturulmuş ve sonuçlar değişkenler arasında çapraz ilişkiler kurularak değerlendirilmiştir.
Araştırmada, ev ve ev dışı gıda tüketimini etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlandığı için elde edilen veri seti gıda, ev dışı ve evde gıda tüketimi olarak üç bölüme ayrılmıştır. Ayrıca ev dışı gıda tüketimi, tüketme ve tüketmeme durumuna göre iki gruba ayrılarak tüketme ve tüketmeme kararlarına etki eden faktörler ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Ailelerin gelir ve tüketim harcamaları ve bu harcamaları etkileyen faktörleri inceleyebilmek için, ailelerin aylık harcanabilir geliri 5 farklı gruba ayrılmıştır. Hanelerin aylık harcanabilir geliri hesaplanırken, aile bireyleri tarafından elde edilen toplam gelirler dikkate alınmıştır. Buna göre, anket kapsamında görüşme yapılan tüm ailelerin elde ettiği toplam gelir küçükten büyüğe doğru sıralanmış ve hanelerden 5 eşit %20’lik gruplar oluşturulmuştur. Bu yöntem DİE’nin “1994 Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anket” sonuçlarının değerlendirilmesinde de kullanılmıştır. Toplam aile sayısı 5 eşit gruba ayrıldıktan sonra, her bir gruba 48 aile düşmüştür.
Anket sonucu elde edilen bilgilerin değerlendirilmesinde Korelasyon analizi ve X2 testlerinden yararlanılmıştır. Bu testlerin yanı sıra, gelir esnekliğinin hesaplanması amacıyla, değişik talep sistem modelleri test edilmiş ve Working-Leser talep modeli kullanılması uygun bulunmuştur. Working-Leser talep modeli aşağıdaki fonksiyonda açıklanmıştır:
Wih=β0 + βiLog(Xh)+ єi i =1, …..n h =1…..240 burada, Wih h’inci aile tarafından tüketilen i’inci mal grubunun toplam gelirdeki oranı, Xh h’inci ailenin toplam geliri, β0, βi tahmin edilen katsayılar ve єi ise hata terimini göstermektedir.
Gelir esnekliğinin hesaplanmasında aşağıda gösterilmiş olan esneklik formülü kullanılmıştır:
ei = 1+βi/Wi
burada, ei i’inci mal grubunun gelir esnekliği, ve βi ise tahmin edilen gelir katsayısını göstermektedir.
BULGULAR
Ailelerin Demografik Özellikleri
Kahramanmaraş ili kentsel alanda ortalama aile genişliği 4.3 kişidir. DİE’nin 1994 ve 2001 yılında yaptığı anketlerde ise Türkiye’de kentsel alanda ortalama aile genişliği sırasıyla 4.5 ve 4.2 olarak saptanmıştır. 1994 yılında Kahramanmaraş’taki aile genişliği 4.6 olarak tahmin edilmiştir (Anonim, 1997).
Araştırma alanında ailelerin %7.9’unun 1-2 kişilik ailelerden ve %52.5’inin ise 3-5 kişilik ailelerden oluştuğu tespit edilmiştir. Yedi ve daha fazla bireyden oluşan ailelerin oranı ise %4.6 gibi düşük düzeyde saptanmıştır. Aileleri %83.5’inin anne-baba ve evlenmemiş çocukların bir arada olduğu çekirdek aileler
oluşturmakta ve %9.2’sini ise geniş aileler oluşturmaktadır.
Görüşülen ailelerde, çalışan birey sayıları incelendiğinde, çalışan birey sayısı arttıkça aile gelirinin de arttığı görülmektedir. En düşük gelir grubunda bulunan ailelerde ortalama 1.2 kişi çalışırken, en yüksek gelir grubunda 1.8 kişi çalışmaktadır. Ortalama çalışan birey sayısı ise 1.5 olarak bulunmuştur. Ailedeki birey sayısı (4.3 kişi) ile karşılaştırıldığında, toplam birey sayısının %36’sının herhangi bir işte çalıştığı saptanmıştır. Araştırma alanında, 12 yaşından küçük birey sayısı ortalama 1.0 iken, 12 ve daha büyük yaştaki birey sayısı ortalama 3.3 olarak saptanmıştır.
Anket yapılan ailelerde, annenin ortalama yaşı yaklaşık 39 iken, babanın ortalama yaşı ise 43 olarak bulunmuştur. Ailelerin diğer tüketim harcamalarında olduğu gibi, ev ve ev dışı gıda tüketim harcamalarında da anne ve babanın eğitim durumları önemli rol oynamaktadır. Ailelerin gıda tüketiminde annenin genelde karar verici durumunda olması onun statüsünü ve eğitimini önemli kılmaktadır. Çalışmada annelerin
%19.6’sının okuma yazma bilmediği veya sadece okur yazar olduğu, %37.9’unun ise sadece ilkokul mezunu olduğu saptanmıştır. Ortaokul ve lise eğitimi alanların oranı %25.8, yüksek okul eğitimi almış olanların oranı ise %16.7 olarak bulunmuştur (Tablo 1). Yine tartışmalı bir konu olmakla birlikte, Türkiye’de aile reisinin genelde baba olduğu dikkate alınırsa, babanın eğitim düzeyi ve statüsünün de ev ve ev dışı gıda tüketiminde önemli bir etkiye sahip olduğunu belirtmek gerekir.
Anket yapılan ailelerde babaların %29.6’sının üniversite, %31.8’inin ise lise mezunu olduğu saptanmıştır. İlkokul bitirmeyen babaların oranı ise sadece %4.7 olarak saptanmıştır (Tablo 1). Üniversite mezunu anne babaların oranının Türkiye ortalamasına göre yüksek olmasının en önemli nedenlerinden biri özellikle düşük gelirli mahallelerde ankete katılım oranının düşük olması ve verilen bilgilerin eksik olması nedeniyle bu mahallere ait bazı anketlerin araştırma kapsamından çıkarılmasından kaynaklanmıştır. Bu ise yapılan anket çalışmasının daha fazla miktarda yüksek gelirli aileleri içermesine neden olmuştur. Ancak analizlerde eşit sayıda aileyi içeren gelir grupları incelendiğinden, elde edilen sonuçlar karşılaştırma açısından bir sorun olmayacaktır.
Tüketim harcamaları araştırmalarında, anne ve babanın eğitiminin yanı sıra onların statüsü de önemlidir. Çünkü bireyin eğitim ile statüsü arasında pozitif yönlü bir korelasyon vardır. Anket yapılan ailelerde, babaların %97.4’ü herhangi bir işte çalışırken, annelerin ise sadece %24.2’si çalışmaktadır (Tablo 2).
Ailede annenin çalışması aile gelirini arttırdığı gibi, ailenin ev ve ev dışı gıda tüketim talebini de etkilemektedir. Nitekim en yüksek gelir grubunda bulunan annelerin %62.5’i çalışıyor iken, en düşük gelir grubunda sadece %6.25’i çalışmaktadır. Annenin çalışıyor olması zamanı önemli bir faktör haline getirdiğinden, ailenin hazır gıdalara karşı talebi arttığı gibi, ev dışı gıda tüketimini de arttırmaktadır.
Tablo 1. Anket yapılan ailelerde anne ve babanın eğitim durumları
Anne Baba Gelir
grupları 1 2 3 4 1 2 3 4
1. %20 39.58 54.17 6.25 0.00 4.17 70.83 22.92 2.08 2. %20 27.08 58.13 12.50 2.08 13.04 54.35 30.43 2.17 3. %20 14.58 37.50 41.67 6.25 4.35 17.39 50.00 28.26 4. %20 10.42 22.92 41.67 25.00 2.13 17.02 36.17 44.68 5. %20 6.25 16.67 27.08 50.00 0.00 8.70 19.57 71.74 Ortalama 19.58 37.92 25.83 16.67 4.72 33.91 31.76 29.61 1:İlkokulu bitirmeyenler, 2:İlkokul mezunu, 3:Ortaokul-lise mezunu, 4:Üniversite mezunu.
Tablo 2. Anket yapılan ailelerde anne ve babanın çalışma durumları
Anne Baba Gelir grupları
Çalışmıyor Çalışıyor Çalışmıyor Çalışıyor
1. %20 93.75 6.25 6.25 93.75
2. %20 95.83 4.17 6.67 93.33
3. %20 91.67 8.33 0.00 100.00
4. %20 60.42 39.58 0.00 100.00
5. %20 37.50 62.50 0.00 100.00
Ortalama 75.83 24.17 2.61 97.39
Ailelerin Taşınır ve Taşınmaz Mal Varlıkları İncelenen ailelerin taşınır ve taşınmaz malları, onların sosyo-ekonomik durumlarının ve tüketim yapılarının analizleri açısından önem arz etmektedir.
Araştırmaya göre, ailelerin ortalama %74.2’sinin mülk evi, %42.5’inin arabası ve %12.5’inin deniz, bağ veya yayla evi, %17.9’unun bilgisayar ve %67.1’inin ise cep telefonuna sahip olduğu saptanmıştır (Tablo 3).
Tablo 3. Ailelerin taşınır ve taşınmaz mal varlıkları (Adet/100 aile)
Gelir grupları
Daire* Araba Bilgi- sayar
Bağ evi
Cep telefonu 1. %20 4.17 6.25 2.08 2.08 29.17 2. %20 18.75 20.83 2.08 8.33 58.33 3. %20 25.00 45.83 20.83 8.33 135.42 4. %20 29.17 68.76 20.83 18.75 145.83 5. %20 29.17 81.25 45.83 27.08 195.83 Ortalama 21.25 44.58 18.33 12.92 112.92
*İkamet ettiği daire haricinde sahip olduğu daire sayısı dahil.
Gelir grupları itibariyle taşınır ve taşınmaz mal varlıkları incelendiğinde, beklendiği gibi özellikle yüksek gelir grubunda bulunan ailelerde mülkiyet durumunun diğer gruplardaki ailelerden oldukça yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 3). Örneğin, en düşük gelir grubunda her 100 aileye düşen araba sayısı 6 adet iken, en yüksek gelir grubunda 81 adet olarak tespit edilmiştir. Ailelerin alışveriş yaptıkları süper marketlerin ve fast-food lokantalarının şehir dışında olabileceğini dikkate aldığımızda, araba sahibi olup olmamaları önem arz etmektedir. Yine cep telefonu varlığı açısından bakıldığında, en düşük gelirli ailelerde ortalama cep telefonu varlığı 0.29 adet iken, bu miktar en yüksek gelirli ailelerde yaklaşık olarak 1.96 adettir.
Tablo 4. Gelir grupları itibariyle anket yapılan aile sayısı ve gelir dağılımı
Gelir grupları
Anket yapılan aile sayısı
Oranı
(%) Ortalama gelir (milyon TL)
Toplam gelirdeki
pay (%) 1. %20 48 20.0 195.3 5.61 2. %20 48 20.0 378.9 10.88 3. %20 48 20.0 603.8 17.35 4. %20 48 20.0 859.4 24.69 5. %20 48 20.0 1443.7 41.48 Ortalama 240 100.0 696.2 100.00
Lorenz Eğrisi
0 20 40 60 80 100
0 20 40 60 80 100
Hanehalkı Oranı (%)
Gelir Oranı(%)
Şekil 1. Gelir oranları arasındaki Lorenz Eğrisi Ailelerin Ekonomik Durumları
Anket sonuçlarına göre, toplam ailelerin %20’sini teşkil eden ve ortalama aylık geliri 195.3 milyon olan en düşük gelirli ailelerin toplam gelirden aldıkları pay sadece %5.6’dır (Tablo 4). Gelir grupları içerisinde en
yüksek gelire sahip olan 5’inci gelir grubunda bulunan aileler ise, ortalama 1.4 milyar gelirle, yine toplam ailelerin %20’sini teşkil ederken, elde ettikleri gelir toplam gelirin %41.5’i düzeyindedir. Bu da Türkiye’de görülen gelir dağılımındaki adaletsizliğin bir göstergesidir (Şekil 1).
Ailelerin Tüketim Harcamaları Türleri
Ailelerin gelir grupları itibariyle tüketim harcamaları ve toplam gelir içerisindeki oranları Tablo 5 ve 6’da verilmiştir. Hanehalklarının toplam gelirleri içerisinde gıda harcamaları %28.6 ile ilk sırayı almaktadır. Eğitim harcamalarının toplam gelirden aldığı pay yaklaşık olarak %8.4 iken, giyim harcamalarının payı yaklaşık olarak %5.3 olarak tespit edilmiştir. Aileler ulaşım harcamaları için sadece %5.5 pay ayırmışlardır.
Elektrik, su, aidat ve ısınma harcamalarının toplam gelirdeki payı ise yaklaşık olarak %9.2 olarak saptanmıştır. Görüşme yapılan aileler toplam gelirlerinin yaklaşık olarak %5’ini ise kira harcamalarına ayırmışlardır.
Gelir grupları itibariyle tüketim harcamalarının miktarı ve oranları incelendiğinde, hemen hemen her tüketim grubunda gelir arttıkça tüketim harcamaları miktarının da mutlak olarak arttığını görebiliriz. Buna rağmen gelir grubu içerisindeki oranları incelendiğinde farklı bir durum gözlenmektedir. Örneğin, ailelerin gelirleri arttıkça daha fazla miktarda gıda tüketmelerine karşın, gıda harcamalarının toplam gelirlerindeki oranı gittikçe azalmaktadır. Ekonomi teorisine göre bu durum beklenen bir sonuçtur.
Ailelerin Tüketim Harcamaları Türleri
Ailelerin gelir grupları itibariyle tüketim harcamaları ve toplam gelir içerisindeki oranları Tablo 5 ve 6’da verilmiştir. Hanehalklarının toplam gelirleri içerisinde gıda harcamaları %28.6 ile ilk sırayı almaktadır. Eğitim harcamalarının toplam gelirden aldığı pay yaklaşık olarak %8.4 iken, giyim harcamalarının payı yaklaşık olarak %5.3 olarak tespit edilmiştir. Aileler ulaşım harcamaları için sadece %5.5 pay ayırmışlardır.
Elektrik, su, aidat ve ısınma harcamalarının toplam gelirdeki payı ise yaklaşık olarak %9.2 olarak saptanmıştır. Görüşme yapılan aileler toplam gelirlerinin yaklaşık olarak %5’ini ise kira harcamalarına ayırmışlardır.
Gelir grupları itibariyle tüketim harcamalarının miktarı ve oranları incelendiğinde, hemen hemen her tüketim grubunda gelir arttıkça tüketim harcamaları miktarının da mutlak olarak arttığını görebiliriz. Buna rağmen gelir grubu içerisindeki oranları incelendiğinde farklı bir durum gözlenmektedir. Örneğin, ailelerin gelirleri arttıkça daha fazla miktarda gıda tüketmelerine karşın, gıda harcamalarının toplam gelirlerindeki oranı gittikçe azalmaktadır. Ekonomi teorisine göre bu durum beklenen bir sonuçtur.
Tablo 6’da verilen değerlerden en ilginç olan sonuç ise elektrik, su, ısınma ve aidat grubu ile kira harcama gruplarında gözlenmektedir. Her ne kadar Tablo 5’de
görüldüğü gibi ailelerin gelirleri ile bu iki tüketim grubu arasında pozitif bir ilişki mevcut ise de, ailelerin bu iki tüketim grubu için ayırmış oldukları harcama oranları ile gelir arasında negatif yönlü bir ilişki vardır. Örneğin, en düşük gelir grubunda bulunan ailelerin ortalama elektrik-su-ısınma ve aidat harcamaları 30.6 milyon TL/ay iken, yaptıkları harcama toplam gelir içerisinde
%15.7 düzeyindedir. En yüksek gelir grubunda bulunan aileler ise ortalama 100.6 milyon TL/ay elektrik-su- ısınma ve aidat harcamaları ile en düşük gelir grubundan yaklaşık olarak 3 kat daha fazla harcarken, bu harcama grubu için gelirlerinin sadece %7’sini ayırmaktadırlar. Benzer durum kira harcamaları için de geçerlidir. Kira harcamalarının genel olarak düşük olmasının nedeni, kira harcamaları hesaplanırken sadece kirada oturanlar değil, aynı zamanda, mülk evi olanlarında hesaba katılmasından kaynaklanmaktadır.
İlk gelir grubunda kirada oturan ailelerin diğer gelir gruplarına oranla yüksek olması, ilk gelir grubunun kira harcama oranının yüksek çıkmasına neden olmuştur.
Bu çalışmada incelenen yedi harcama grubunun toplam aile geliri içerisindeki oranı dikkate alındığında, ailelerin toplam gelirlerinin %66.6’sını bu yedi harcama gruplarına ayırdıkları görülmektedir. En düşük gelir grubunda bulunan ailelerin toplam tüketim harcamalarının toplam gelirdeki payı yaklaşık olarak
%81.7 iken, bu oran en yüksek gelir grubunda %57.0 olarak tespit edilmiştir. Aileler gelirleri arttıkça bu yedi gruba ayırdıkları payı azaltmakta ve bunların dışında bulunan sağlık, ev eşyası, içki, konaklama, diğer mal ve hizmet harcamalarını arttırmakta veya tasarrufa yönelmektedirler. Ancak, bu harcama gruplarına ait veriler anket aşamasında sağlıklı bir şekilde elde edilemediğinden bu araştırmada bu tüketim türleri incelenmemiştir.
Kira harcamaları dışında gelir grupları ile ailenin tüm tüketim grupları harcamaları arasında “F testi”
sonuçları istatistiksel olarak önemli çıkmıştır. Ailelerin gelirleriyle kira harcamaları arasında ise istatistiksel olarak önemli bir ilişki çıkmamıştır. Bunun en önemli nedeni, daha önce de belirtildiği gibi ailelerin sadece belirli bir bölümünün kirada oturduğu ve bunların gelir grupları itibariyle dağılımının farklılık arz etmesidir.
Gelir grupları itibariyle harcama gruplarının toplam gelirdeki oranları “F testi” ne tabii tutulduğunda ise daha ilginç sonuçlarla karşılaşmaktayız (Tablo 6). F testi sonuçlarına göre, gelir gruplarıyla gıda, eğitim, elektrik-su ve aidat grubu harcamaları ve kira harcamalarının oranları arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki bulunmaktadır. Buna karşılık gelir grupları itibariyle giyim, ulaşım ve haberleşme harcamalarının toplam aile gelir içerisindeki oranları arasında istatistiksel analizler olarak önemli bir ilişki yoktur.
Ailelerin Gıda Harcamaları
Araştırmada görüşülen ailelere aylık gelirlerinin ne kadarını gıda harcamaları için ayırdıkları sorulmuş ve elde edilen değerler Tablo 7’de verilmiştir. Araştırma
sonuçlarına göre Kahramanmaraş ilinde ailelerin aylık gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki payı ortalama %28.6 olarak saptanmıştır. Kullanılabilir gelirle gıda harcamaları arasında pozitif yönlü bir korelasyon bulunmaktadır. Aileler gelirleri arttıkça daha fazla miktarda gıda malları tüketmektedirler. Örneğin en düşük gelir grubunda bulunan ailelerin aylık ortalama
gıda tüketim harcamaları 69.1 milyon TL iken, bu değer ikinci gelir grubunda yaklaşık 120.7 milyon TL ile en düşük gelir grubunun yaklaşık iki katı çıkmıştır. En yüksek gelir grubunda bulunan aileler ise 350.6 milyon TL gıda tüketim harcamasıyla en düşük gelir grubunun yapmış olduğu harcamanın 5 katı daha fazla harcama yapmışlardır.
Tablo 5. Gelir grupları itibariyle ailelerin bazı tüketim grupları için yapmış oldukları harcamalar (TL/ay) Gelir
grupları
Gıda Giyim Eğitim Ulaşım Haberleşme Elektrik, su ve ısınma
Kira Toplam 1. %20 69062500 8125000 6572917 8125000 9468750 30604167 27708333 159666667 2. %20 120687500 19895833 23229167 23020833 23343750 51354167 29687500 291218750 3. %20 194166667 36979167 55208333 27395833 27395833 57520833 26250000 424916667 4. %20 259687500 43958333 91291667 55520833 37437500 79270833 51666667 618833333 5. %20 350625000 74166667 115208333 78020833 65937500 100562500 38541667 823062500 Ortalama 198808333 36625000 58302083 38416667 32716667 63862500 34770833 463539583
F-testi (P)
60.75 (0.00)
17.57 (0.00)
11.70 (0.00)
23.49 (0.00)
22.99 (0.00)
41.31 (0.00)
1.81 (0.12)
84.34 (0.00) Tablo 6. Gelir grupları itibariyle harcama gruplarının toplam gelirdeki oranları (%)
Gelir
grupları Gıda Giyim Eğitim Ulaşım Haberleşme Elektrik, su ve ısınma
Kira Yedi harcama grubunun toplam
gelirdeki payı 1. %20 35.36 4.16 3.37 4.16 4.85 15.67 14.19 81.74 2. %20 31.85 5.25 6.13 6.08 6.16 13.55 7.84 76.86 3. %20 32.15 6.12 9.14 4.54 4.54 9.53 4.35 70.37 4. %20 30.22 5.12 10.62 6.46 4.36 9.22 6.01 72.01 5. %20 24.29 5.14 7.98 5.40 4.57 6.97 2.67 57.01 Ortalama 28.56 5.26 8.37 5.52 4.70 9.17 4.99 66.58
F-testi (P)
4.13 (0.00)
0.85 (0.49)
3.02 (0.02)
1.11 (0.36)
1.59 (0.18)
22.55 (0.00)
8.91 (0.00)
7.17 (0.00) Gelir gruplarıyla ortalama gıda harcamaları
arasındaki korelasyonun yanı sıra, gıda harcamalarının toplam harcamalar ve gelir içerisindeki oranı da önem arz etmektedir. Nitekim Engel kanununa göre aile geliri arttıkça gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki oranı gittikçe azalacaktır. Aileler artan gelirlerinin daha az bir oranını gıda ürünlerine ayıracaklar ancak lüks tüketim mallarının yani kültür, eğitim gibi tüketim grupları için ayırdıkları oranı arttıracaklardır.
Tablo 7. Gelir gruplarına göre ailelerin gıda harcamaları Gelir
grupları
Ortalama gıda harcaması (milyon TL)
Toplam gıda harcamasındaki
oranı ( % )
Toplam gelirdeki oranı (%) 1. %20 69.1 6.95 35.36
2. %20 120.7 12.14 31.85
3. %20 194.2 19.53 32.15
4. %20 259.7 26.12 30.22
5. %20 350.6 35.26 24.29
Ortalama 198.8 100.00 28.56 Bu çalışmada da, Kahramanmaraş’ta yaşayan ailelerin gelir düzeyi arttıkça, ailelerin gıda harcama miktarı mutlak olarak artmasına rağmen, oransal olarak azalmaktadır.
Lorenz Eğrisi
0 20 40 60 80 100
0 20 40 60 80 100
Hanehalkı Oranı (%)
Gıda Tüketim Oranı(%)
Şekil 2. Hanehalkı oranı ile gıda tüketimi arasındaki Lorenz Eğrisi
Örneğin, ilk gelir grubunda bulunan ailelerde gıda harcamalarının toplam gelirdeki oranı %35.4 gibi oldukça yüksek bir oranda iken, gelir arttıkça ailelerin gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki oranları giderek azalmakta ve en yüksek gelir grubunda %24.3 olarak gerçekleşmiştir. Dolayısı ile geliri artan ailelerin gıda harcamalarının mutlak olarak arttığı fakat nispi olarak azaldığını söyleyebiliriz.
Araştırma sonuçlarına göre, en düşük gelir grubu toplam ailelerin %20’sini teşkil ettiği halde, toplam gıda tüketiminin sadece %6.9’unu harcamaktadır. Buna rağmen, en yüksek gelir grubu ise toplam gıda tüketim harcamalarının ortalama %35.3’ünü harcamaktadır.
Ev Dışı Gıda Tüketim ve Harcamaları
Bu araştırmada, ev dışı gıda tüketimi, aile bireylerinin, ev dışında (lokanta, lahmacun, pizza ve hamburger satışı yapılan fast-food lokantaları, unlu mamuller dükkanları, kafeterya, kantin vb. yerlerde) hazırlanmış gıda maddelerini tüketmesi olarak tanımlanmıştır. Çalışmada anket yapılan ailelere ev dışında gıda tüketme alışkanlıkları olup olmadığı sorulmuş, ve bu soruya evet yanıtını veren, ev dışında gıda tüketimini tesadüfe bağlı değil, alışkanlık halinde yapan aileler “tüketen aileler” olarak kabul edilmiştir.
Görüşülen 240 ailenin %52.1’i ev dışında gıda tükettiğini, %47.9’u ise ev dışında gıda tüketmediğini belirtmiştir (Tablo 8).
En düşük gelir grubunda bulunan ailelerin çok düşük bir oranı (%16.7) ev dışında gıda tüketimine yönelirken, gelir arttıkça ev dışı gıda tüketen aile sayısının da arttığı gözlenmektedir. En yüksek gelir grubunda bulunan ailelerin %91.7’si gibi büyük bir oranının ev dışında gıda tükettiği saptanmıştır. Yapılan Khi-Kare test sonucu da ailelerin geliri ile ev dışı gıda tüketimi arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki olduğunu
göstermiştir. Bu sonuca göre ailelerin ev dışı gıda tüketiminde aile gelirinin çok önemli bir faktör olduğunu söyleyebiliriz.
Tablo 8. Gelir gruplarına göre ev dışı gıda tüketimi
Tüketen Tüketmeyen Gelir grupları
Adet (%) Adet (%)
1. %20 8 16.67 40 83.33
2. %20 18 37.5 30 62.5
3. %20 29 60.42 19 39.58
4. %20 26 54.17 22 45.83
5. %20 44 91.67 4 8.33
Toplam ve
Ortalama 125 52.08 115 47.92
X2: 59.77 X20.05; 4: 9.49 Ho: Red
Ailelerin gıda tüketimi genelde iki kalemden oluşmaktadır: ev içi ve ev dışı gıda tüketimi. Bu çalışmada, Kahramanmaraş’taki ailelerin ortalama gıda tüketimlerinin yaklaşık %91’inin evde gıda tüketimi ve ev dışı gıda tüketimi payının ise sadece %9 olduğu saptanmıştır. Toplam gıda tüketimindeki gibi, ev ve ev dışı gıda tüketimi de gelir artışı ile aynı yönde artmakta ancak oransal olarak azalmaktadır. Ev dışı gıda tüketiminin toplam gıda tüketimine oranı en düşük iki gelir grubunda yaklaşık %2 iken, en yüksek üç gelir grubunda yaklaşık %10 oranında saptanmıştır (Tablo 9).
Tablo 9. Gelir gruplarına göre ailelerin ev ve ev dışı gıda tüketimleri Gelir grupları Ortalama evde
gıda tüketimi (TL/ay)
Ortalama gıda tüketimindeki oranı ( % )
Ortalama ev dışı gıda tüketimi
(TL/ay )
Ortalama gıda tüketimindeki oranı ( % )
1.%20 68104167 98.61 958333 1.39
2.%20 116416667 96.46 4270833 3.54
3.%20 176869792 91.09 19171875 9.87
4.%20 237880208 91.60 21807292 8.40
5.%20 308695833 88.04 41929167 11.96
Ortalama 181593333 91.32 17627500 8.86
Tablo 10. Ev dışında gıda tüketimi ile anne ve babanın eğitimi
Anne Baba Eğitim
düzeyi Tüketmeyen ( % )
Tüketen ( % )
Toplam (adet )
Tüketmeyen ( % )
Tüketen ( % )
Toplam ( adet )
1 55.32 44.68 47 54.55 45.45 11
2 62.64 37.36 91 69.62 30.38 79
3 40.00 60.00 10 54.55 45.45 22
4 40.38 59.62 52 36.54 63.46 52
5 17.50 82.50 40 30.43 69.57 69
Ortalama/toplam 47.92 52.08 240 48.50 51.50 233
1: Okuryazar olmayanlar ve okur yazar 2: İlkokul 3: Ortaokul 4: Lise 5: Üniversite.
Annenin Eğitimi X2 : 25.19 X20.05; 4: 9.49 Ho: Red Babanın Eğitimi X2 : 26.69 X20.05; 4: 9.49 Ho: Red
Aile bireylerinin özellikle anne ve babanın eğitimi ile ev dışı gıda tüketimi arasında önemli bir ilişkinin olduğu bilinmektedir. Annenin eğitim düzeyi arttıkça ev dışı gıda tüketim eğiliminde artış beklenmektedir. Tablo
10’dan da gözleneceği gibi, annenin eğitimi ile tüketim eğilimi arasında pozitif yönlü bir korelasyon bulunmaktadır. Örneğin, ilkokul mezunu olan 47 annenin %55’inin ev dışında gıda tüketmediği ve
%45’inin tükettiği halde, bu oranlar en yüksek gelir grubunda sırasıyla %17.5 ve %82.5 olarak saptanmıştır.
Bu sonuç ev dışı gıda tüketimi ve ev dışında hazırlanan yiyeceklerin dengeli beslenme açısından güvenilir olmadığı görüşlerine karşılık, eğitim düzeyi yüksek olan annelerin ev dışı gıda tüketimine yöneldiklerini göstermektedir. Bununda en önemli nedenleri arasında, eğitim düzeyi yüksek annelerin çalışma oranının yüksek olması ve bu nedenle evde yemek hazırlayacakları zamanın kıt olması söylenebilir. Ev dışı gıda tüketimine ilişkin kararlar anne ve babanın birlikte aldıkları karar olduğu için babanın eğitimi de ev dışı gıda tüketimi üzerine etkili olabilmektedir.
Nitekim, Tablo 10 incelendiğinde, annenin eğitim düzeyinde olduğu gibi babanın eğitim düzeyinin de ev dışı gıda tüketiminde önemli bir faktör olduğu gözlenmiştir. Bu amaçla yapılan X2 analizi anne ve babanın eğitimi ile ailelerin ev dışı gıda tüketim eğilimleri arasında önemli bir ilişkinin olduğunu ortaya koymaktadır.
Tablo 11. Ev dışında gıda tüketimi ile annenin statüsü Çalışıyor Çalışmıyor Toplam Adet % Adet % Adet % Tüketmeyen 18 31.03 97 53.30 115 47.92 Tüketen 40 68.97 85 46.70 125 52.08 Ortalama/
Toplam 58 100.00 182 100.00 240 100.00 X2: 8,73 X20,05; 1: 3,84 Ho: Red
Annenin eğitimi ile ev dışı gıda tüketimi arasındaki ilişkide olduğu gibi, ev dışı gıda tüketimini etkileyen diğer önemli bir faktör de annenin herhangi bir işte çalışıp aile gelirine katkıda bulunmasıdır. Annenin ev dışında çalışıyor olması ailenin gelirini arttırmakla kalmayıp aynı zamanda ailenin gıda ve diğer mallar tüketim ve harcama miktarının bileşiminde de etkili olmaktadır. Annenin ev dışında bir işte tüm gün veya günün belirli bir saatinde çalışıyor olması, evde geçireceği zamanı kısıtladığından, ailenin hazır yiyecek ve ev dışı gıda tüketim harcamaları artmaktadır. Bu çalışmada, anket yapılan ailelerde annelerin çalışma oranı %24.2 (58 aile) olarak tespit edilmiş ve bu ailelerin yaklaşık %69’unun ev dışında gıda tükettiği sonucuna varılmıştır. Annenin statüsü ile ev dışı gıda tüketim arasındaki ilişki X2 analizi ile de ortaya konulmuştur.
Korelasyon Analiz Sonuçları
Bu bölümde, sosyo-ekonomik ve demografik değişkenlerin, ev ve ev dışı gıda tüketimine etkileri korelasyon katsayısı ile analiz edilmeye çalışılmıştır.
Korelasyon analizi iki değişken arasındaki ilişkinin derecesini, yönünü ve istatistik açıdan önemli olup olmadığını açıklamaya yardımcı olan bir analiz yöntemidir. Korelasyon katsayısı +1’e yaklaştıkça ilişkinin pozitif yönde ve fazla olduğuna, 0 ise hiçbir ilişki olmadığına ve -1’e yaklaştıkça ilişkinin negatif
yönde fazla olduğuna işarettir. Korelasyon analiz sonuçları Tablo 12’de verilmiştir.
Tablo 12. Korelasyon analiz sonuçları Gıda
tüketimi
Ev dışı gıda tüketimi
Evde gıda tüketimi Aile geliri 0.710**
(0.000)
0.604**
(0.000)
0.658**
(0.000) Aile genişliği 0.059
(0.366) 0.036
(0.579) 0.057 (0.376) Çalışan fert
sayısı 0.152**
(0.018) 0.107*
(0.098) 0.146**
(0.023) 12 yaşından
küçük fert sayısı
-0.048
(0.457) -0.028
(0.671) -0.048 (0.463) 12 ve daha
büyük yaştaki fert sayısı
0.083 (0.199)
0.050 (0.443)
0.082 (0.207) Annenin işi 0.265**
(0.000) 0.186**
(0.004) 0.254**
(0.000) Babanın işi 0.136**
(0.040)
0.079 (0.233)
0.134**
(0.042) Annenin
eğitimi 0.322**
(0.000) 0.268**
(0.000) 0.300**
(0.000) Babanın eğitimi 0.433**
(0.000) 0.254**
(0.000) 0.428**
(0.000) Annenin yaşı 0.239**
(0.000) 0.113*
(0.082) 0.241**
(0.000) Babanın yaşı 0.163**
(0.000)
0.112*
(0.088)
0.158**
(0.016) İkametgah şekli 0.160**
(0.017) 0.046
(0.499) 0.169**
(0.012) Karar verici 0.065
(0.337) 0.044
(0.516) 0.063 (0.353) Ev dışı gıda
tüketimi
0.592**
(0.000) - 0.439**
(0.000) Evde gıda
tüketim
0.984**
(0.000)
0.439**
(0.000) - Toplam gıda
tüketimi - 0.592**
(0.000) 0.984**
(0.000) Parantez içerisindeki değerler “P” değerleri olup ilişkinin önemlilik düzeyini göstermektedir.
** İki değişken arasındaki ilişkinin %5 hata payı ile önemli olduğunu göstermektedir.
* İki değişken arasındaki ilişkinin %10 hata payı ile önemli olduğunu göstermektedir.
Korelasyon analizi sonuçlarına göre toplam gıda tüketimi ve evde gıda tüketimi korelasyon katsayısı sonuçları birbirine çok yakın bulunmuştur. Bunun en önemli nedeni evde gıda tüketiminin toplam gıda tüketiminin önemli bir bölümünü teşkil etmesinden kaynaklanmasıdır. Nitekim evde gıda tüketimi ile toplam gıda tüketimi arasında oldukça yüksek bir korelasyon çıkmıştır. Toplam gıda tüketimi ve evde gıda tüketimini etkileyen faktörler incelendiğinde, gelir, ailede çalışan fert sayısı, annenin ve babanın eğitimi,
statüsü ve yaşı ile ailenin ikametgah durumunun istatistiksel olarak önemli faktörler olduğu saptanmıştır.
Buna karşılık aile genişliği, 12 yaşından küçük ve büyüklerin oranı ile ailede gıda tüketiminde karar verici birey değişkenleri istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır.
Ev dışı gıda tüketimi incelendiğinde ise gelir, ailede çalışan fert sayısı, annenin ve babanın eğitimi ve yaşı ile annenin statüsü istatistiksel olarak önemli faktörler olduğu saptanmıştır. Buna karşılık aile genişliği, 12 yaşından küçük ve büyüklerin oranı, ailenin ikametgah durumu ile ailede gıda tüketiminde karar verici birey değişkenleri istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır.
Yine toplam gıda tüketimi ve evde gıda tüketimi ile ev dışı gıda tüketimleri arasında istatistiksel olarak önemli ve pozitif yönlü bir korelasyon vardır.
Tüketim Harcamaları Grupları Gelir Esneklikleri
Ev ve ev dışı gıda tüketimi ile diğer tüketim harcamaları gruplarının gelir esnekliklerinin hesaplanmasında Working-Leser modeli kullanılmıştır.
Hesaplanan gelir esneklikleri Tablo 13’de verilmiştir.
Bu sonuçlara göre, gıda tüketimi gelir esnekliği ortalama 0.87 olarak hesaplanmış ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Yani aile gelirlerinde meydana gelebilecek %1 artış ailelerin gıda tüketim taleplerini
%0.87 arttıracaktır. Evde gıda tüketim talebi gelir esnekliği de toplam gıda talebi gelir esnekliğine yakın bir değer çıkmıştır. Bunun en önemli nedeni, evde gıda tüketiminin toplam gıda tüketiminin yaklaşık %90 gibi önemli bir bölümünü teşkil etmesidir. Evde gıda tüketimi gelir esnekliği 0.73 olarak hesaplanmış ve yine istatistiksel olarak önemli bulunmuştur.
Tablo 13. Tüketim harcamaları gruplarına ait gelir esneklikleri
Tüketim
harcama grubu Gelir
esnekliği t-
değeri P değeri
Gıda 0.870 -1.746 0.082
Evde gıda 0.726 -3.611 0.001
Ev dışı gıda 2.706 5.888 0.000
Kira -0.489 -7.448 0.000
Giyim 0.246 -2.326 0.020
Eğitim 1.455 2.348 0.020
Ulaşım 2.374 6.753 0.000
Haberleşme 1.806 3.749 0.000
Elektrik, su,
ısınma ve aidat 0.896 -0.511 0.610 Ev dışı gıda tüketimi gelir esnekliği ise 2.71 gibi oldukça yüksek çıkmış ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Bu değer gelirin %1 artması durumunda ailelerin ev dışı gıda tüketim taleplerini %2.71 arttıracaklarını göstermektedir. Bu sonuçlara göre, evde gıda tüketiminin zorunlu mallar kategorisine girmesine karşılık (ei < 1) ev dışı gıda tüketimi Kahramanmaraş’ta yaşayan aileler açısından lüks tüketim malıdır(ei > 1).
Anket yapılan ailelere ev ve ev dışı gıda tüketimleri dışında yapmış oldukları bazı tüketim harcamaları sorulmuş ve bu harcamalara ait gelir esneklikleri hesaplanmıştır. Görüşülen ailelere kira, giyim, eğitim, ulaştırma, haberleşme ve elektrik, su, ısınma ve aidat harcamaları sorulmuş ve elde edilen değerler dikkate alınarak yapılan talep modelinden elde edilen katsayılar yardımıyla hesaplanan gelir esnekleri tabloda gösterilmiştir. Bu ürünlerden eğitim, ulaşım ve haberleşme talebi gelir esneklikleri 1’den büyükken, yani bu ürünler lüks mallar grubuna girerken, giyim ve elektrik, su, aidat ve ısınma harcama gruplarının gelir esneklikleri 1’den düşük yani zorunlu tüketim malları grubunda yer almaktadırlar. Araştırma sonuçlarına göre en ilginç beklenmeyen bir sonuç ise, kira harcamaları gelir esnekliğinde karşılaşılmıştır. Kira harcamaları gelir esnekliği negatif çıkmıştır.
TARTIŞMA VE SONUÇ
Bu çalışmanın amacı Kahramanmaraş ili kentsel alanda ailelerin ev ve ev dışı gıda tüketim yapılarını belirlemek ve analiz etmektir. Gıda ürünleri talebinin gelir ve toplam tüketim harcamalarının bir fonksiyonu olması nedeniyle, bu ana amacın yanı sıra gıda ürünleri dışındaki tüketim harcamaları türleri de analiz edilmiş, toplam gelir ve harcamalar içerisindeki oranları ve gelir esneklikleri bulunmuştur. Bu amaç için 240 aileden elde edilen veriler analiz edilerek, Kahramanmaraş kentsel alanda yaşayan ailelerin ev ve ev dışında gıda tüketim yapıları ve gıda tüketimine etki eden sosyo-demografik ve ekonomik yapıları araştırılmıştır.
Araştırmada elde edilen sonuçlara göre, Kahramanmaraş ilinde ortalama aile genişliği 4,3’dür.
Görüşülen ailelerde 12 yaş ve üzerindeki birey sayısı 3.3 iken, 12 yaşından küçük birey sayısı sadece 1.0 olarak bulunmuştur. Bu sayılar 1994 hanehalkı tüketim harcamaları anketlerinde ise 3.4 ve 1.2 olarak bulunmuştur. Ailelerde çalışan birey sayısı ise 1.5 olup, ailedeki toplam birey sayısının %36’sının herhangi bir işte çalıştığı saptanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, annelerin ve babaların sırasıyla %19.6 ve %4.7’sinin okuma yazma bilmediği veya sadece okur yazar olduğu saptanırken, üniversite mezunu anne ve babaların oranı ise sırasıyla %17 ve %30 olarak saptanmıştır.
Anket yapılan ailelerde, gıda harcamalarının toplam gelirlerdeki oranı %28.6 olarak hesaplanmış olup, bu rakam 1994 yılı değeri olan %25.2’nin üzerinde bulunmuştur. Çalışmada, Kahramanmaraş’ta yaşayan ailelerin gelir düzeyi arttıkça, ailelerin gıda harcama miktarı mutlak olarak artmasına rağmen, oransal olarak azalmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre, en düşük gelir grubunda bulunan aileler toplam ailelerin %20’sini teşkil ettiği halde, toplam gıda tüketiminin sadece
%6.9’unu harcamaktadırlar. Buna rağmen en yüksek gelir grubu ise toplam gıda tüketim harcamalarının ortalama %35.3’ünü harcamaktadır.
Görüşülen 240 ailenin %52.1’i ev dışında gıda tükettiğini, %47.9’unun ise ev dışında gıda tüketmediğini bildirmiştir. En düşük gelir grubunda
bulunan ailelerin çok düşük bir oranı (%16.7) ev dışında gıda tüketimine yönelirken, gelir arttıkça ailelerde ev dışı gıda tüketen aile sayısının da arttığı gözlenmektedir.
En yüksek gelir grubundaki ailelerin %91.7 gibi büyük bir oranının ev dışında gıda tükettiği saptanmıştır.
Kahramanmaraş ilinde ailelerin ortalama gıda tüketimlerinin yaklaşık olarak %91’inin evde gıda tüketiminden oluştuğu, ev dışı gıda tüketiminin payının ise %9 olduğu saptanmıştır. Toplam gıda tüketiminde görüldüğü gibi, ev ve ev dışı gıda tüketimi de gelir artışı ile aynı yönde mutlak olarak artmakta ancak oransal olarak azalmaktadır. Ev dışı gıda tüketiminin toplam gıda tüketimindeki oranı en düşük iki gelir grubunda ortalama %2 civarında iken en yüksek üç gelir grubunda ortalama %10 oranında saptanmıştır.
Yapılan X2 testi anne ve babanın eğitimi ve statüsü ile ailelerin ev dışı gıda tüketim eğilimleri arasında önemli bir ilişkinin olduğunu ortaya koymuştur.
Korelasyon analiz sonuçları ev dışı gıda tüketimi ile evde gıda tüketimi ve toplam gıda tüketimleri arasında istatistiksel olarak önemli, pozitif yönlü ve oldukça yüksek korelasyon olduğunu göstermiştir. Toplam gıda tüketimi etkileyen faktörler incelendiğinde, gelir, ailerde çalışan fert sayısı, annenin ve babanın eğitimi, statüsü ve yaşı ile ailenin ikametgah durumunun istatistiksel olarak önemli faktörler olduğu saptanmıştır.
Ailelerin gelir değişmelerine karşılık tüketimlerinde olan değişimlerini analiz etmek için aileler tarafından tüketilen her ürün grubuna ait gelir esneklikleri hesaplanmıştır. Gelir esnekliklerinin hesaplanmasında Working-Leser talep modeli kullanılmıştır.
Yapılan analiz sonuçlarına göre, gıda talebi gelir esnekliği 0.87, ev dışı gıda talebi ise 2.71 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlara göre gıda mallarını zorunlu mallar, ev dışı gıda tüketim mallarını ise lüks mallar kategorisine koyabiliriz.
Gıda endüstrisindeki yöneticiler ile pazarlamacılar, strateji ve planlama amacıyla bu çalışmadan sağlanacak bilgileri kullanabileceklerdir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar, dar gelirli ve yoksul aileler ve bölgelerin refah seviyesini yükseltmeyi ve mutlak yoksulluğu gidermeyi amaçlayan bölgesel ekonomi ve politikaların geliştirilmesinde yardımcı olacaktır. Bu çalışmanın sonuçları, ev ve ev dışı gıda tüketim yapılarının bugününü ve geleceğini tahmin etmek ve ayrıca hem kamu ve hem de yerli ve yabancı fast-food firmaları gibi özel sektör kuruluşları açısından yarar sağlayacaktır.
Ancak her çalışmada olduğu gibi, bu çalışmada da bazı sınırlamalar söz konusu olmuştur. Gelecek çalışmaların özellikle alt grup gıda harcamalarını içermesi ve gelir esnekliklerinin yanı sıra fiyat esnekliklerinin de hesaplanması yararlı olacaktır. Ancak unutulmamalıdır ki bu tür analizler için kaliteli ve yeterli miktarda değişim gösteren anket verilerine ihtiyaç vardır.
KAYNAKLAR
Anonim. 1997. 1994 Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi. T.C. Başbakanlık DİE, Ankara.
Bayraktar, M., Babekoğlu, Y. Salman, M. 1995.
Tüketicilerin Fast Food Restoran Tercihlerini Etkileyen Faktörler. A.Ü. Ziraat Fakültesi No 1400, Bilimsel Araştırma ve İncelemeler. 780, Ankara.
Chan, P., Lee, H., Tseng, R., Downes, N.J. 1990.
Dietary Habits Beliefs and Food Practice of Elderly Chinese Women. Journal of American Dietetic Association, 90(4): 579-580.
Çabuk, S., Şengül, S. 2000. Ailelerin Evde ve Ev Dışında Gıda Tüketimlerinin Switching Regresyon Yöntemiyle Belirlenmesi. İstatistik Araştırma Sempozyumu 2000, DİE, Ankara.
Ekinci, S., 1996. Türkiye’de Bazı Gıda Maddelerinin Talep Analizi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Master Tezi, No:1154, Adana.
Goddard, D. 1983. An Analysis of Canadian Aggregate Demand for Food at Home and Away from Home.
Canadian Agricultural Economics and Farm Management Society, 3: 289-318.
Gül, A., Akbay, A.Ö., Dölekoğlu, C.Ö., Özel, R., Akbay, C. 2003. Adana ili kentsel alanda ailelerin ev dışı gıda tüketimlerinin belirlenmesi. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, No: 95, Ankara.
Hertzler, A.A., Frary, P., 1992. Dietary Status and Eating Out Practices of College Students. Journal of Am.Diet.Ass., 92(7): 867-869.
Hollingworth, D. 1994. Food Service in The Fast Lane.
Food Technology, 48(9): 133-138.
Lee, J.L., Brown, M.G. 1986. Food Expenditures at Home and Away from Home in the United States- A Switching Regression Analysis. The Rewiev of Economics and Statistics, 68(1), 142-147.
Nayga, R.M., Capps, O. 1992. Determinants of Food Away from Home Consumption: An Update.
Agribusiness, 8(6): 549-559.
Özçelik, A.Ö., Sürücüoğlu, M.S. 1998. Tüketicilerin
“Fast Food Türü” Yiyecek Tercihleri. Gıda, 23(6):
437-444.
Paksoy, M. 1998. Kahramanmaraş İli Kentsel Alanda Hayvansal Gıda Maddeleri Tüketimi ve Gelir- Harcama Esneklikleri. Ç.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Master Tezi, No. YL155, Adana.
Seçkin, F.S. 1999. Fast Food’da Yatırım Haritası.
Capital, 9: 132-135.
Soyutemiz, E. 1999. Dünya Gıda Günü’nde Dünyada ve Türkiye’de Beslenme ve Hayvansal Ürün Tüketimine Bir Bakış. Gıda, (Kasım): 19-20.
Sürücüoğlu, M.S., Çakıroğlu, F.P. 2000. Ankara Üniversitesi Öğrencilerinin Hızlı Hazır Yiyecek Tercihleri Üzerinde Bir Araştırma. A.Ü. Tarım Bilimleri Dergisi, 6(3):116-121.
Uygur, S. 1993. Gelir ve Harcama Esneklikleri (1987).
T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara.
Uçar, Ş. 2000. Fast Food Alışkanlıkları: Fast Food’da Sınıfsal Tercihler Netleşti. Power, (Temmuz): 90-92.
Yen, S.T. 1993. Working Wives and Food Away from Home: The Box-Cox Double Hurdle Model.
American Journal of Agr. Economics, 75: 884-895.
