Gönül GÜMÜfiÇÜ Ahmet GÜMÜfiÇÜ
Bahri Da¤dafl Uluslar aras›
Tar›msal Araflt›rma Enstitüsü, Ere¤li Yolu, Karatay, Konya Selçuk Üniversitesi, Çumra Meslek Yüksek Okulu, 42500, Çumra, Konya
G‹R‹fi
Dünya nüfusundaki art›fla para- lel olarak, insanlar›n beslenmele- rinde önemli rol alan hayvansal ürünler d›fl›nda bitkisel ürünlerin de üretiminin artt›r›lmas›na yönelik çabalar aral›ks›z sürmektedir. ‹n- san beslenmesinde çok önemli olan karbonhidrat, protein ve ya¤
vazgeçilmez temel besin kaynakla- r›d›r. Bunlardan her insan›n günlük olarak almak zorunda oldu¤u ya¤- lar›n büyük bir k›sm›n›n kayna¤› da bitkilerdir.
‹nsan beslenmesinde ve sanayi- de önemli bir yeri olan ya¤lar genel olarak hayvansal ve bitkisel ya¤lar fleklinde iki grupta incelenirler.
Bunlardan hayvansal ya¤lar›n üre- timinin hem s›n›rl› hem de maliye- tinin yüksek olmas›, bitkisel ya¤la- r›n önemini bir kez daha ortaya koymaktad›r. Günümüzde dünya üzerinde tohumlar›nda, meyvesin- de veya meyvelerinin etli k›sm›nda sabit ya¤ içeren çok say›da bitki tü- rü mevcuttur. Bunlardan bir k›sm›
tamamen lokal olarak ve çok s›n›rl›
bir miktarda üretilirken, birkaç ta- ne türün dünya çap›nda çok ekono- mik seviyelerde üretimi yap›lmak- tad›r.
‹nsan beslenmesinde çok önemli olan proteinlerin kifli bafl›na günde dünya ortalamas›na göre 75 g, ya¤ ise 78 g al›nd›¤› (2001-2003 y›llar›) belirlenmifltir. Bu de¤erler ülkemiz için protein 96 g ve ya¤ 90 g olarak gerçekleflmifltir. Dünya ortalamas›na göre yüksek gibi gö- rünen bu de¤erler geliflmifl baz› ül- keler ile k›yasland›¤›nda ne kadar yetersiz beslenen bir ülke oldu¤u- muz aç›kça görülecektir. Fransa’da protein 118 g/kifli/gün, ya¤ 170 g/kifli/gün; ‹srail’de protein 124 g, ya¤ 149 g; ‹spanya’da protein 113 g, ya¤ 154 g olarak gerçekleflmifltir (Anonymous 2006).
Özellikle dünya çap›nda, soya, palm, kolza, pamuk çi¤idi, yerf›st›-
¤›, ayçiçe¤i ve susam gibi bitkiler ilk s›ralarda yerini almaktad›r. Bu say›lan bitkilerden yaln›zca palm ülkemiz ekolojisinde yetifltirilmeye uygun de¤ildir. Di¤er say›lan türler
Türkiye’nin Ya¤l› Tohum Üretim ve Ticaret Potansiyeli ile Dünyadaki Yeri
H a k e m l i
az veya çok ülkemiz ya¤l› tohum üretiminde yerini alm›flt›r. Ayr›ca ülkemizde zeytin de genifl çapta üretimi yap›lan önemli türlerdendir (Ar›o¤lu, 2000).
Zeytin üretimi konusunda ülke- mizin ‹spanya ile rekabet edebilme- si gerekmektedir. ‹spanya 330 mil- yon zeytin a¤ac› ve 1 milyon 250 bin tonluk zeytinya¤› üretimi ile dünya zeytinya¤› üretiminin yüzde 51’ini karfl›lamaktad›r. Ülkedeki zeytinya-
¤› tüketimi ise kifli bafl›na 14-15 lit- re kadard›r. Topraklar›nda 120 mil- yon zeytin a¤ac›n› bar›nd›ran Türki- ye’de ise zeytin ya¤› üretimi 72 bin ton civar›nda ve zeytinya¤› tüketimi ise kifli bafl›na 1 litre kadard›r. Dün- ya’daki zeytin ya¤› üretiminde ‹s- panya ilk s›rada yer al›rken, ikinci s›ray› ‹talya, bu ülkeyi Yunanistan takip etmektedir. Türkiye ise ülke s›ralamas›nda 5-6’nc› s›rada yer al- maktad›r. Sofral›k zeytin üretimin- de ise Türkiye ‹spanya’n›n ard›ndan ikinci s›rada yer almaktad›r (Y›ld›- r›m 2007).
TÜRK‹YE’DE VE DÜNYADA YA⁄LI TOHUM VE B‹TK‹SEL YA⁄ ÜRET‹M DURUMU
Türkiye 2006 y›l› üretim istatis- tiklerine göre, ya¤l› tohumlardan
ayçiçe¤i %14,7 oran›nda artarak yaklafl›k 1 milyon ton olurken, yer- f›st›¤› yaklafl›k 77 bin ton ile %8,9 oran›nda azalm›flt›r. Zeytin üretimi ise bir önceki y›la (2005) göre %47,2 oran›nda art›fl göstermifltir (Ano- nim, 2006a).
Ülkemizde 2007 y›l›nda ya¤l› to- humlardan ayçiçe¤i üretiminin
%22,8 oran›nda azalarak yaklafl›k 863 bin ton olmas› beklenirken, yerf›st›¤›nda ise yaklafl›k 87 bin ton ile %13,1 oran›nda art›fl öngörül- mektedir. Zeytin üretiminde ise
%34,8 oran›nda azal›fl beklenmek- tedir (Anonim, 2007a).
FAO verilerine göre Türkiye’nin 2004 y›l› ya¤l› tohum üretimi; soya fasulyesi 50 bin ton, yerf›st›¤› 80 bin ton, ayçiçe¤i 900 bin ton, kolza 5 bin ton ve pamuk çi¤idi 1,4 milyon ton olarak gerçekleflmifltir (Anonymo- us 2006).
Ülkemizin ya¤l› tohumlu bitkiler aç›s›ndan üretim durumu çizelge 1’de özetlenmifltir. Çizelgeye dikkat edilirse, 2005 y›l› ya¤l› tohum üre- tim miktar› tüm tar›msal üretimde
% 1.85 gibi bir pay alarak 1.130.158 ton olarak gerçekleflmifltir. Bu de-
¤erler s›rayla 2006 y›l›nda % 2.21 payla 1.312.593 ton ve 2007 y›l›nda
ise %2.03 payla 1.048.519 ton ola- rak gerçekleflmifltir. 2005 y›l›ndan 2007 y›l›na kadarki de¤iflim göz önüne al›nd›¤›nda 2006 y›l›nda
%16.1 oran›nda bir art›fl gözlenir- ken; 2007 y›l›nda % 20.1 oran›nda bir düflüfl gözlenmifltir. Bunun as›l nedeni ülkemizde yaflanan genel kurakl›k nedeniyle sadece ya¤l› to- humlu bitkilerde de¤il, ayn› zaman- da hemen hemen di¤er tüm tar›m- sal ürünlere yans›yan afl›r› verim kayb›d›r. Özellikle dikkat edildi¤in- de, ürün baz›nda soya, ayçiçe¤i, su- sam, keten ve haflhaflta ciddi mana- da kay›plar ve verim düflmesi orta- ya ç›km›flt›r.
Dünya genelinde büyük çapta üretimi yap›lan ya¤l› tohumlu bitki- lerin durumuna bak›ld›¤›nda; 2004 y›l› verilerine göre ilk s›ray›
206.408.000 ton ile soya fasulyesi almaktad›r. Bunu 46 milyon ton ile kolza ve 43 milyon ton ile pamuk çi-
¤idi takip etmektedir. Ülkemiz için çok önemli olan ayçiçe¤inin dünya üretimi ise 26,5 milyon ton civarla- r›nda gerçekleflmifltir. Ülke baz›nda soya fasulyesinde ABD 85 milyon tonluk üretimle ilk s›ray› almakta, daha sonra Brezilya yaklafl›k 50 milyon tonluk üretimle ikinci, Ar- Miktar
(ton) 2005
Pay
%
Miktar (ton)
2006 Pay
%
De¤iflim
%
Miktar (ton) 2007
Pay
%
De¤iflim
% Ya¤l› tohumlar 1 130 158 1.85 1 312 593 2.21 16.1 1 048 519 2.03 -20.1
Soya 29 000 0.05 47 300 0.08 63.1 35 938 0.07 -24.0
Yerf›st›¤› 85 000 0.14 77 454 0.13 -8.9 87 575 0.17 13.1
Ayçiçe¤i (toplam) 975 000 1.60 1 118 000 1.89 14.7 863 034 1.67 -22.8
Ayçiçe¤i (ya¤l›k) 865 000 1.42 1 010 000 1.70 16.8 - - -
Ayçiçe¤i (çerezlik) 110 000 0.18 108 000 0.18 -1.8 - - -
Susam 26 000 0.04 26 545 0.04 2.1 22 957 0.04 -13.5
Aspir 215 0.00 395 0.00 83.7 1 814 0.00 359.2
Kolza 1 200 0.00 12 615 0.02 951.3 28 100 0.05 122.8
Keten (tohum) 86 0.00 84 0.00 -2.3 79 0.00 -6.0
Kenevir (tohum) 13 0.00 13 0.00 0.0 22 0.00 69.2
Haflhafl (tohum) 13 644 0.02 30 187 0.05 121.2 9 000 0.02 -70.2
Çizelge 1. Türkiye 2005, 2006 ve 2007 y›llar› ya¤l› tohum üretim miktarlar›, üretimdeki paylar› ve y›ll›k de¤iflim oran- lar› (Anonim, 2007a)
jantin 31,5 milyon tonla üçüncü s›- ray› almaktad›r. Kolza, pamuk çi¤i- di ve yerf›st›¤› üretiminde dünyada söz sahibi olan ülke Çin’dir. Kolza- da 13 milyon ton, yerf›st›¤›nda 14 milyon ton ve pamuk çi¤idinde 12,6 milyon tonluk üretimle dünyada ilk s›rada yer almaktad›r (Anonymous 2006).
2001-2003 y›llar› aras›nda dün- yada ve Türkiye’deki bitkisel ya¤
üretim, ihracat, ithalat ve tüketim miktarlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; dün- yada bitkisel ya¤ üretimi 101,7 mil- yon ton, yap›lan toplam ihracat miktar› yaklafl›k 48 milyon ton, itha- lat miktar› yaklafl›k 46 milyon ton ve tüketim ise 69,7 milyon ton olarak gerçekleflmifltir. Burada dünya ge- nelinde yap›lan üretim tüketimi ra- hatl›kla karfl›layabilecek düzeyde gibi görünmektedir. Halbuki ülke- mizdeki duruma göre bitkisel ya¤
üretimi 910 bin ton, ihracat miktar›
225 bin ton, ithalat miktar› 792 bin ton ve tüketim yaklafl›k 1,3 milyon ton olarak gerçekleflmifltir (Anony- mous 2006). Görüldü¤ü gibi üreti- min tüketimi karfl›lamas› bir tarafa yap›lan ithalat miktar› neredeyse tüketim miktar›na yak›n bir seviye- dedir. Bunun önüne geçilebilesi için çok yönlü tedbirler al›nmal›d›r.
TÜRK‹YE’DE VE DÜNYADA YA⁄LI TOHUM VE B‹TK‹SEL YA⁄ T‹CARET‹
Yap›lan istatistiki çal›flmalara göre, Türkiye ihracat›nda 2007 y›l›
rakamlar› 2006 y›l›na oranla % 26.6 art›fl kaydetmifltir. 2007 Ocak-Ka- s›m döneminde; 2006 y›l›n›n ayn›
dönemine göre ihracat % 26.6 arta- rak 97,431 milyon Dolar, ithalat ise
% 21.5 artarak 153,768 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir. 2006 Ocak- Kas›m döneminde 49,597 milyon dolar olan d›fl ticaret a盤›, 2007 y›l›
Ocak-Kas›m döneminde % 13.6 oran›nda artarak 56,338 milyon do- lara yükselmifltir. 2007 Ocak-Kas›m döneminde de Avrupa Birli¤i’nin (AB) ihracattaki a¤›rl›¤› devam et- mektedir. Geçen y›l›n ayn› dönemi- ne göre AB ülkelerine yap›lan ihra- cat % 27.9 artarak 55,091 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir. Top- lam ihracat içinde AB ülkelerinin pay› % 56.5, Türkiye Serbest Bölge- lerinin pay› % 2.8, Di¤er ülkelerin pay› ise % 40.7 olmufltur.
2007 Ocak-Kas›m döneminde en fazla ihracat yap›lan ülke 11,035 milyon dolarla Almanya olmufltur.
Geçen y›l›n ayn› dönemine göre bu ülkeye gerçeklefltirilen ihracat % 26.1 artm›flt›r. 2007 Kas›m ay›nda Almanya’ya yap›lan ihracat % 28.3 artarak 1,208 milyon dolar olmufl- tur. Kas›m ay›nda Almanya’y› s›ra- s›yla ‹ngiltere (936 milyon dolar),
‹talya (829 milyon dolar), Fransa (639 milyon dolar), Rusya (486 mil- yon dolar) ve ‹spanya (423 milyon dolar) izlemifltir.
2007 Ocak-Kas›m döneminde;
ithalat›n % 40.2’si Avrupa Birli¤i ül-
kelerinden yap›lm›flt›r (61,781 mil- yon dolar). AB’ye dahil olmayan di-
¤er Avrupa ülkelerinden 30,917 milyon dolar, Asya ülkelerinden 42,215 milyon dolar ve Türkiye Ser- best Bölgelerinden 1,130 milyon dolar ithalat yap›lm›flt›r.
2007 Kas›m ay›nda en fazla itha- lat yap›lan ülke Rusya’d›r (2,366 milyon dolar). Bu ülkeyi Almanya (1,862 milyon dolar), Çin (1,352 mil- yon dolar), ‹talya (922 milyon dolar) ve Fransa (747 milyon dolar) izle- mifltir (Anonim 2007b).
Çizelge 2. Türkiye’nin 2006-2007 y›l› sektörlere göre ihracat de¤erle- ri ve paylar› (Anonim, 2007b).
Çizelgeden de anlafl›laca¤› gibi, ülkemizin tar›m ve ormanc›l›k sek- töründeki ihracat miktarlar› 2006 y›l›n›n sadece Kas›m ay›nda 432 milyon dolar, Ocak-Kas›m döne- minde ise yaklafl›k 3,1 milyar dolar olmufl; 2007 y›l›n›n Kas›m ay›nda 519 milyon dolar, Ocak-Kas›m dö- neminde yaklafl›k 3,4 milyar dolar kadar olmufltur. Sektörün toplam ihracattaki pay›na dikkat edilirse;
2006 y›l› Kas›m ay›nda % 5, Ocak- Kas›m döneminde % 4,1; 2007 y›l›
Kas›m ay›nda % 4,6 ve Ocak-Kas›m döneminde % 3,4 olarak gerçeklefl- mifltir. Buradan da anlafl›ld›¤› üze- re, tar›m ve ormanc›l›k sektöründe yaflanan baz› darbo¤az ve s›k›nt›lar, ürünlerin ihracat›na yans›m›fl; ihra- cat paylar› belirgin bir flekilde azal- m›flt›r.
De¤er % De¤er % De¤er % De¤er %
Toplam 8.641 100 11.268 100 76.931 100 97.431 100
Tar›m ve Ormanc›l›k 432 5 519 4,6 3.128 4,1 3.337 3,4
Bal›kç›l›k 19 0,2 11 0,1 113 0,1 145 0,1
Madencilik ve Taflocakç›l›¤› 102 1,2 157 1,4 1.023 1,3 1.503 1,5
‹malat 8.033 93 10.530 93,5 72.190 93,8 91.830 94,3
Di¤er 55 0,6 51 0,5 477 0,6 616 0,6
Sektörler
Kas›m
2006 2007 2006 2007
Ocak-Kas›m
‹HRACAT (milyon $)
Çizelge 2. Türkiye’nin 2006-2007 y›l› sektörlere göre ihracat de¤erleri ve paylar› (Anonim, 2007b).
Türkiye’nin tar›msal ürünlere yönelik ithalat durumu incelendi-
¤inde, 1979-1981 döneminde 267 milyon $ olan bu de¤er 1989-1991 döneminde çok h›zl› bir art›fl göste- rerek yaklafl›k 1,8 milyar $ rakam›- na ulaflm›flt›r. O zamandan itibaren de sürekli katlanarak artm›fl, 2003 y›l›nda 4,2 milyar $ ve 2004 y›l›nda ise 4,7 milyar $ seviyesine ulaflm›fl- t›r. Halbuki bundan y›llar önce ül- kemiz, kendi kendini besleyen nadir ülkelerden birisi konumundayd›.
Bir çok faktör sayesinde flu anda ta- r›msal ürünlerin bir ço¤u yönünden d›flar› ba¤›ml› bir ülke haline gelmifl durumdad›r (Anonymous, 2006).
Bu duruma paralel olarak ta- r›msal ürünlerin ihracat durumlar›
göz önüne al›nd›¤›nda, 1979-1981 döneminde 1,9 milyar $ olan de¤er, y›llar itibariyle çok art›fl göstererek 2003 y›l›nda 4,8 milyar $ ve nihayet 2004 y›l›nda yaklafl›k 6 milyar $ gibi bir de¤ere ç›km›flt›r (Anonymous, 2006). Bu durum, dünyada üretim teknolojileri ve yeni tekniklerin ge- lifltirilmesi sonucu yaflanan verim art›fl›na paralel olarak üretim mik- tar›ndaki art›flla aç›klanabilir. Bir- çok üründe oldu¤u gibi ülkemizde yetifltirilebilen ya¤l› tohumlu bitki- lerde de kayda de¤er verim art›flla- r› sa¤lanm›flt›r.
Dünyada ve Türkiye’de tar›msal ürün ticaretinde g›da olarak tüketi- len ürünlerin paylar› da önemli bir kriter olarak ortaya konabilir. Dün- ya çap›nda 1979-1981 dönemlerin- de tar›msal ürün ithalat›nda g›da ürünlerinin pay› % 67, 2004 y›l›na kadar fazla de¤iflmeden kalm›fl ve
% 69 olarak gerçekleflmifltir. Ta- r›msal ürün ihracat›nda ise rakam- lar ayn› kalm›fl, 1979-1981 döne- minde % 67 olan pay, 2004 y›l›nda % 69 olmufltur. Halbuki ülkemizde, tar›msal ürün ithalat›nda g›da ürünlerinin pay› 1979-1981 döne- minde % 69.95 iken sürekli azalm›fl ve 2004’de % 46.72 olarak gerçek- leflmifltir. Tar›msal ürün ihracat›n-
da da genel bir art›fl gözlenmifl ve 1979-1981 döneminde % 66.49 olan pay, 2004’de % 83.66 olmufltur (Anonymous 2006).
Tar›msal ithalat ve ihracat mik- tarlar›n›n toplam ithal ve ihraç ka- lemleri aras›ndaki yeri de çok önemlidir. Dünyada tar›msal ithala- t›n pay› toplam ithalat içerisinde 2004 verilerine göre % 7, tar›msal ihracat›n pay› da % 7 olarak gözle- nirken; Türkiye’de tar›msal ithalat
% 4.78, ihracat ise % 9.44 gibi bir pay alm›flt›r.
TÜRK‹YE’N‹N ÜRÜN BAZINDA YA⁄LI TOHUM VE B‹TK‹SEL YA⁄
‹THALAT DURUMU
Türkiye’nin ya¤l› tohum ithalat miktarlar› 2003, 2004 ve 2005 y›l›
verilerine dayanarak incelendi¤in- de; hardal tohumu 2003 y›l›nda yak- lafl›k 202 ton, 2004 y›l›nda 156 ton ve 2005 y›l›nda ise 6.631 ton ithal edilmifl; ödenen döviz miktarlar› da 2003 y›l›nda 212 bin $, 2004 y›l›nda 144 bin $ ve 2005 y›l›nda ise 1,9 mil- yon $ olarak gerçekleflmifltir. Ülke baz›nda en çok hardal tohumu ithal etti¤imiz ülkelerin bafl›nda Ukrayna ve Kanada gelmektedir.
Ülkemiz aç›s›ndan çok stratejik öneme sahip olan ayçiçe¤inin üre- tim miktar›n›n yetersiz olmas› ayn›
zamanda üretilen yemeklik ya¤›n da yetersiz olmas› sonucunu do¤ur- mufltur. Di¤er ya¤l› tohumlar›n da yetersiz olmas› nedeniyle zorunlu olarak ülke içerisindeki bitkisel ya¤
a盤›n›n kapat›lmas› d›flardan ham veya ifllenmifl olarak sat›n al›nmas›
ile giderilebilmektedir. Türkiye’nin ayçiçe¤i tohumu ithalat› da büyük miktarlarda gerçekleflmektedir.
Buna göre 2003, 2004 ve 2005 y›l›
verileri de¤erlendirildi¤inde; top- lam ithalat miktarlar› s›rayla 541 bin ton, 482 bin ton ve 491 bin ton olmufl, buna karfl›l›k 153,3 milyon
$, 157,4 milyon $ ve 161,7 milyon dolar döviz ödenmifltir. Ayçiçe¤i to- humunu ülke baz›nda en çok d›flar›-
ya ihraç edenlerin bafl›nda Bulga- ristan, Rusya ve Romanya gelmek- tedir. Sadece ayçiçe¤i tohumuna y›lda bu kadar döviz ödenmesi ülke aç›s›ndan çok ac› bir tablodur. Bu- nun önüne geçebilmek için, kamu ve özel sektör araflt›rma kuruluflla- r› ile Tar›m Bakanl›¤›n›n koordineli olarak çok iyi stratejiler gelifltirme- si ve düzenli bir tar›m politikas›n›n uygulanmas› gerekmektedir.
Buna paralel olarak ayçiçe¤i ya-
¤› ithalat› da çok önemli seviyeler- dedir. Rakamsal olarak ifade etmek gerekirse; 2003 y›l›nda 92,6 bin ton, 2004 y›l›nda 78,3 bin ton ve 2005 y›- l›nda 201,3 bin ton ayçiçe¤i ya¤›
al›nm›fl ve karfl›l›¤›nda 2003 y›l›nda 54 milyon $, 2004 y›l›nda 51 milyon
$ ve 2005 y›l›nda 133,6 milyon dolar döviz ödenmifltir. Ayçiçe¤i ya¤› sat›n al›nan ülkelerin bafl›nda da Ukray- na ve Rusya gelmektedir. Görüldü-
¤ü gibi sadece ayçiçe¤i ya¤› ve ayçi- çe¤i tohumunun yaln›zca 2005 y›l›n- da ülkeye maliyeti yaklafl›k 300 mil- yon $ civar›ndad›r. Bu rakam›n ülke içerisinde de¤erlendirilmesi duru- munda tar›msal bir çok sorun orta- dan kald›r›labilir. Ancak tabi bu çok yönlü çal›flmalarla ortadan kald›r›- labilecek bir durumdur. Sadece ta- r›m sektörü içerisinde giderilebile- cek bir sorun de¤ildir.
Çizelge 3’de bu makalede an›lan ya¤l› tohumlar›n ve bitkisel ya¤lar›n 2003, 2004 ve 2005 y›llar›na ait itha- lat miktarlar› ile karfl›l›¤›nda öde- nen döviz miktarlar› hem dolar hem de euro cinsinden verilmifltir.
Türkiye pamuk üretiminde dün- yada söz sahibi ülkelerden birisidir.
Ancak özellikle yemeklik ya¤ üreti- mine yönelik çi¤idinin de¤erlendi- rilmesinde yine yetersiz kal›nmak- tad›r. Pamuk lifi üretimi yeterli ol- mas›na ra¤men çi¤it üretimi ülke ihtiyac›n› karfl›lamaktan uzak kal- maktad›r. Bu yüzden d›flardan eksi-
¤in kapat›lmas› yoluna gidilmekte- dir. 2003, 2004 ve 2005 y›l› ithalat miktarlar› s›rayla 3,6 bin ton, 83,8
bin ton ve 125,6 bin ton olurken, ödenen döviz miktarlar› 713 bin $, 19,6 milyon $ ve 21,3 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir. Görüldü¤ü gibi her geçen y›l artan eksi¤in ka- pat›labilmesi için artan miktarlarda ithalat yap›lmaktad›r. En çok pa- muk çi¤idi sat›n ald›¤›m›z ülkelerin bafl›nda, Yunanistan, Suriye ve Avustralya gelmektedir.
Susam tohumu ithalat miktarla- r› 2003 y›l›nda 66 bin ton, 2004’de 79 bin ton ve 2005’de 85 bin ton olmufl;
ödenen döviz miktarlar› da s›rayla 43 bin $, 59 bin $ ve 63,5 bin $ ola- rak gerçekleflmifltir. Dünyada su- sam tohumu üretimi ve ticareti ko- nusunda söz sahibi olan ülkelerin bafl›nda Etiyopya, Hindistan ve Pa- kistan gelmektedir. Ülkemizin de en çok susam tohumu ald›¤› ülkeler bunlard›r.
Susamdan elde edilen ya¤ ve fraksiyonlar›n›n ithalat› da söz ko- nusudur. 2003 y›l›nda 975 kg, 2004 y›l›nda 380 kg ve 2005 y›l›nda 1.935
kg susam ya¤› ve bileflenleri al›n- m›fl; s›rayla 9.645 $, 2.317 $ ve 11,5 bin $ ödenmifltir.
Türkiye’ye girifli, ayçiçe¤ine na- zaran yeni olan soya üretimi hem tohum hem de ya¤ olarak yetersiz olmas› nedeniyle, soya ya¤› da önemli miktarlarda d›flardan al›n- maktad›r. 2003, 2004 ve 2005 ra- kamlar›na bak›ld›¤›nda; ithalat miktarlar› s›rayla 831,5 bin ton, 682 bin ton ve 1,2 milyon ton olmufl, karfl›l›¤›nda 226,5 milyon $, 227 milyon $ ve 328,5 milyon $ öden- mifltir. En çok soya ya¤› sat›n al›nan ülkeler ABD, Brezilya ve Arjantin olmufltur.
Türkiye’de uzun y›llard›r kültürü yap›lan yerf›st›¤›n›n da zaman za- man hem kabuklu, hem kabuksuz tohumu al›nmakta, hem de ya¤›
al›nmaktad›r. Kabuklu ve kabuksuz tohumun 2003 y›l›nda al›m miktar›
288 ton, 2004’de yaklafl›k 4 bin ton ve 2005’de yaklafl›k 31 bin ton ol- mufl; ödenen döviz miktarlar› da s›-
rayla 237 bin $, 3,6 milyon $ ve 24,9 milyon $ olarak gerçekleflmifltir. En çok yerf›st›¤› tohumu al›nan ülkele- rin bafl›nda Çin ve Özbekistan gel- mektedir.
Yerf›st›¤› ya¤› yönüyle rakamla- ra bak›ld›¤›nda 2003, 2004 ve 2005 y›l›nda ithalat miktar› 3,9 ton, 4,6 ton ve 3,5 ton olmufl; karfl›l›¤›nda 27,7 bin $, 16,7 bin $ ve 14,5 bin $ ödenmifltir. Daha çok Almanya ve Belçika’dan sat›n al›nan yerf›st›¤›
ya¤›, asl›nda bu ülkelerin temel ürünleri olmasa da, d›flardan ald›k- lar› tohumlar› iflleyerek bu flekilde re-export yapabilmektedirler.
Haflhafl üreten önemli ülkeler aras›nda yer almam›za ra¤men, di-
¤er ürünlerde oldu¤u gibi haflhafl konusunda da yetersiz kalmakta ve d›flardan eksikler kapat›lmaya çal›- fl›lmaktad›r. Türkiye’nin haflhafl to- humu ithalat› 2003 y›l›nda 232,5 ton, 2004’de 348,7 ton ve 2005’de 43,5 ton olmufl; ödenen döviz miktar› da s›rayla 230 bin $, 626 bin $ ve 530 Miktar
(ton) 1000 $ 1,000 Miktar
(ton) 1000 $ 1,000 Miktar
(ton) 1000 $ 1,000 Ayçiçe¤i tohumu 540852 153335 133653 481703 157376 129354 491052 161680 127583
Ayçiçe¤i ya¤› 92548 54047 47923 78302 50576 41111 201324 133640 107929
Susam tohumu 66098 43121 38613 79189 59037 47556 85311 63477 51080
Susam ya¤› 975 9,7 8 0,4 2 1 2 11 9
Soya ya¤› 831454 226525 201267 681964 226828 183140 1154504 328533 265221
Pamuk ç i¤idi 3578 713 628 83814 19576 15907 125635 21271 17589
Haflhafl tohumu 233 231 203 349 626 501 43 529 405
Kolza tohumu 17 56 49 5714 1578 1232 55603 17285 14269
Kolza ya¤› 1,1 6,9 6 0,9 7 5 0,06 2 1
Yerf›st›¤› tohumu 288 237 210 3966 3578 2859 30808 24896 19389
Yerf›st›¤› ya¤› 3,9 28 24 4,6 17 13 3,5 14 11
Keten tohumu 101 33 29 328 159 128 3189 1563 1267
Keten ya¤› 5980 4268 3694 6890 5136 4137 2630 3386 2717
Zeytinya¤› 1106 1940 2047 27 90 72 107 233 192
Toplam 1543230 484534 428354 1422246 524586 426016 2150208 756520 607662
2003 2004 2005
Çizelge 3. Baz› ya¤l› tohum ve bitkisel ya¤lar›n son üç y›ldaki ithalat miktar ve de¤erleri
bin $ olarak gerçekleflmifltir. Ülke- mizin en çok haflhafl tohumu ald›¤›
ülkelerin bafl›nda Hollanda ve Sri Lanka gelmektedir. Bunlardan Sri Lanka haflhafl üretimini yapmakta- d›r, ancak Hollanda haflhafl tar›m›
konusunda yetersiz olmas›na ra¤- men re-export yoluyla bu tür ürün- leri de pazarlayabilmektedir.
Ülkemizde henüz yayg›nlaflma- yan bir ürün olan kolza da zaten ye- tersiz üretime sahip oldu¤u için zo- runlu olarak d›flardan bir miktar al›nmas› gerekmektedir. Özellikle son y›llarda biyodizel üretiminde en çok ad› geçen ürün olmas› ve Tar›m ve Köy ‹flleri Bakanl›¤›n›n üretimin- de teflvik primi uygulamas› kolzaya olan ilgiyi de artt›rm›flt›r. Türkiye kolza ithalat› 2003, 2004 ve 2005 y›l- lar› itibariyle s›rayla 17 ton, 5,7 bin ton ve 55, 6 bin ton olmufl, ödenen döviz miktar› 56 bin $, 1,6milyon $ ve 17,3 milyon $ seviyesinde ger- çekleflmifltir. Dünyada en çok sat›n ald›¤›m›z ülkelerin bafl›nda Fransa, Almanya ve Ukrayna gelmektedir.
Kolza ya¤›n›n hardal ya¤› ile bir- likte al›nmas› da söz konusu oldu-
¤undan, dünya ticaretinde bazen ikisi bir an›lmaktad›r. Hardal ya¤›
ile beraber kolza ya¤›n›n al›m mik- tarlar› 2003, 2004 ve 2005 y›llar› iti- bariyle 1 ton, 880 kg ve 64 kg gibi az miktarlarda olmufl; döviz olarak 7 bin $, 6,6 bin $ ve 2,3 bin $ öden- mifltir. Yine Hollanda ve Almanya bu ya¤lar› sat›n ald›¤›m›z ülkelerin ba- fl›nda yer almaktad›r.
Keten tohumunda bulunan ya¤
daha çok sanayiye yönelik kullan›l- sa da son zamanlarda yemeklik olarak de¤erlendirilmesi gündeme gelmektedir. ‹çermifl oldu¤u ya¤
asitleri miktar› nedeniyle bir ayçi- çe¤i veya kolza ya¤› gibi olmasa da, yap›lacak çal›flmalarla yemeklik olarak rahatl›kla kullan›labilecek seviyeye getirilebilir. Keten tohu- munun ithalat rakamlar› ise 2003, 2004 ve 2005 y›llar› için s›rayla 101
ton, 328 ton ve 3.188 ton olmufl, bu- na karfl›l›k 33 bin $, 159 bin $ ve 1,6 milyon $ döviz ödenmifltir. En çok keten tohumu sat›n ald›¤›m›z ülke- ler Kanada ve Ukrayna olmufltur.
Ayn› flekilde keten tohumu ya¤›- n›n da ithalat› söz konusudur. 2003, 2004 ve 2005 y›l› de¤erleri; 6 bin ton, 6,9 bin ton ve 2,6 bin ton, öde- nen döviz miktar› da 4,3 milyon $, 5.1 milyon $ ve 3,4 milyon $ olarak gerçekleflmifltir. En çok keten ya¤›
sat›n al›nan ülkeler ABD, Belçika ve Almanya olmufltur.
Ülkemizin dünyada söz sahibi oldu¤u ürünlerin bafl›nda gelen zeytin konusunda da baz› problem- ler mevcuttur. Sofral›k zeytin ko- nusunda çok iyi durumda olan Tür- kiye maalesef zeytin ya¤› üretimin- de yetersiz kalmaktad›r. Bu ne- denle çok fazla olmasa da baz› y›l- lar d›flardan saf zeytinya¤› al›n- maktad›r. Ürün baz›nda saf zeytin- ya¤› ithalat miktarlar›na bak›ld›-
¤›nda 2003 y›l›nda 1.106 ton, 2004 y›l›nda 27 ton ve 2005 y›l›nda 107,5 ton al›nm›fl; s›rayla 1,9 milyon $, 91 bin $ ve 233 bin $ döviz öden- mifltir. En fazla KKTC, ‹spanya ve Suudi Arabistan’dan saf zeytin ya¤›
al›m› olmufltur.
SONUÇ
Sonuç olarak ülkemiz ekolojisi, ayçiçe¤i baflta olmak üzere, susam, yerf›st›¤›, kolza, pamuk, soya, hafl- hafl ve keten gibi birçok ya¤ bitkisi- nin üretimine çok elverifllidir. Ayn›
zamanda zeytin a¤ac› varl›¤› bak›- m›ndan dünyada ilk s›ralarda yer almaktad›r. Zeytin hem kültürü ya- p›lan hem de do¤al vejetasyonda zaten var olan bitkilerden birisi ol- mas› nedeniyle ülke ekonomisine katk›s› göz ard› edilemez. Ancak sa- y›lan tüm bu ürünlerde yetifltiricilik aç›s›ndan, hem yetifltirme teknikle- ri hem teknoloji kullan›m› ve belki de en önemlisi tüm üreticileri kap- sayacak bir flekilde tar›m politikas›
gelifltirilemedi¤inden, di¤er bir çok üründe oldu¤u gibi ya¤l› tohum üre- ticilerinde de üretime yönelik bir çok problem vard›r. Üretti¤i ürününü sa- tabilme veya iflleyecek tesislere gö- türebilme imkan› tüm üreticilere sa¤lanabilse, tabii bir çok üretici da- ha fazla gelir getiren ya¤l› tohum üretimine geçecektir. Ancak ülke ekonomisi ve alt yap› imkanlar› itiba- riyle tüm üreticilere yans›yacak ted- birlerin al›nmas› da flu an için müm- kün gözükmemektedir.
Kamu ve özel sektör araflt›rma kurulufllar›ndan özellikle ya¤l› to- humlu bitkilerin ›slah› ile u¤raflan bir çoklar› mevcuttur. Bunlar son y›llarda kayda de¤er çok güzel ça- l›flmalar yapm›fl, ülkeye hem kalite- li hem de stabil ürün kazand›rm›fl- lard›r, kazand›rmaya da devam et- mektedirler. Ancak bu süreç uzun soluklu olup, bir çok disiplinin bir arada uzlaflmal› ve koordineli bir flekilde çal›flmas› ile olumlu bir fle- kilde devam ettirilebilir. Ülke eko- nomisi ve üreticinin gelir durumu- nun iyilefltirilebilmesi için, sadece üretici veya ›slahç›lar›n de¤il, eko- nomi uzmanlar› ve hatta tüketicile- rin de çok bilinçli bir flekilde olaya yaklaflmas› gerekmektedir.
KAYNAKLAR
Anonim. 2006a. Haber Bülteni, Bitkisel Üretim. Baflbakanl›k, Türkiye ‹statistik Ku- rumu.
Anonim. 2006b. ‹hracat› Gelifltirme Etüd Merkezi (‹GEME), Ticari De¤erler, Ankara.
Anonim. 2007a.Haber Bülteni, Bitkisel Üretim II. Tahmini. Baflbakanl›k, Türkiye
‹statistik Kurumu.
Anonim. 2007b. Haber Bülteni, D›fl Ti- caret ‹statistikleri, Kas›m 2007. Baflbakan- l›k, Türkiye ‹statistik Kurumu.
Anonymous. 2006. FAO Statistical Ye- arbook. FAO Statistics Division, Rome.
Ar›o¤lu, H. Halis. 2000. Ya¤ Bitkileri Yetifltirme ve Islah›. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yay›n No: 220, Ders Kitaplar› Yay›n No: A-70. Adana.
http://www.tarimmerkezi.com/ha- ber_detay.php?hid=12977
