1900 İLÂ 1947 DE BÜYÜK BRİTANYA'DA ŞEHİRCİLİK
Anthony Chitty
ingiliz Kültür Heyetinin memleketimizde açılmasına de- lâlet ettiği İngiliz şehircilik sergisi münasebetiyle, bir kaç konferans vermek üzere yurdumuza gelen Ingil terenin ta- nınmış mimarlarından A. M. Chitty, M. A., F.R,I,B,A: A:A:
Dipl. A.M.T.P.I, tahsilini Eton ve Cambridge'in Trinity Col- leğe'inde yapmıştır. 1932-36 seneleri arasında Tecton Mima- rî firmasında ortak idi. Bu firma Londra Hayvanat Bahçesi ile Whiporıade ve Dudley hayvanat bahçeleri inşaatını yap- mıştır. Daha sonra Hening firmasında ortak olarak çalışan Mr. Chitty hava alanları inşaatmı deruhte etmiş ve bu konu üzerinde daima fikri sorulan bir mimar olmuştur. 1911-42 seneleri arasında uçak istihsal fabrikaları yardirektörlüğü etmiştir. O tarihten beri iş nezaretine bağlı hanp-sonrası in- şaatı komitesinin baş mimarı olarak çalışmaktadır.
1 — Plânlama yeni !bir şey değildir. Ta eski zamanlardan beri bütün memleketlerdeki müte- rakki cemiyetlere mensup insanlar, yaşama şart- larım, evlerini, çalışmalarını, maişetlerini; istira- hat ve eğlencelerini plânlamışlardır.
İyi plânlamak demek, bütün vatandaşların, bir cemaatin müstakil üyeleri olarak tam mana- siyle yaşıyabiîmeleri için, imkânlar yaratmak de- mektir. Mesele, ferdin şahsî ihtiyaçları ile nakli- yat, ticaret, sanayi; istirahat ve eğlencedeki müş- terek arzularını düşünmektir. Açık şekilde izah edilen gayeleri: «Güzellik, sağlık ve rahatlık» tır.
İngiltere'de, plânlama eski zamanlarda, ken- di ve yakınlarının istifadesini düşünen kuvvetli gruplar tarafından yaptırılıyordu: bunlar orta çağ zamanlarında baronlar, XVIII inci asırda büyük arazi sahipleri, daha sonraları da sanayiciler ol- muştur. Bugün ise, halkın refahı bölünmüş menfa- atler tarafından idare edilmesi gayri mümkün ve millî bir mes'uliyet olması lâzım gelen çok önemli bir mevzu olarak telâkki edilmektedir.
Biz İngiltere'de, 1850 ile 1900 seneleri ara- sında, Londra, Manchester, Leeds ve Liverpool gibi büyük şehirlerdeki fakir ve pis mahallelerde,
vaziyet kötüleşerek hastalık salgınları halkı teh- dit ettiği zaman, işçi sınıfına derhal daha mükem- mel ev yaptırma zarureti olduğu kanaatine vasıl olduk. Parlâmento, mahallî idarelere, arazi satm
alma, yeni ev yaptırma; eski evleri islâh etme fazla tahacümü tahdit etme, su tesisatı, lâğım ter- tibatı, ışık ve hava temin etme, oda eb'adı, banyo;
mutfak ve sıhhî tesisat için asgarî normlar temin etme selâhiyetini bahşeden, bir takım mühim ka- nunlar kabul etti.
2 — PLÂNLAMA İÇİN SEBEPLER : 1932 den itibaren umumî efkâr plânlamanın geniş manadaki şümulu ile alâkadar olmaya baş- ladı: yalnız sağlık ve iyi mesken kurmanın kâfi gelmediği ve evlerin çalışma yerlerine, okullara, dükkân ve nakil vasıtalarına yakm olması lâzım geldiği anlaşılmıştı. Londra ve Manchester gibi cok genişlemiş çehirleri islâh etmek güçlükler ar- zediyordu. Büyük şehirlerdeki kusurların teker- rür etmemesi için yeni kanunlara ihtiyaç olduğu anlaşıldı. Bu kusurlar şunlardı: •
T a h a c ü m : Herhangi bir İngiliz şehri- nin merkez kısmı eski zamanlardaki at ve araba seyrüseferine müsait olabilecek bir şakilde plânla- mıştı. Siir'atlı taşıt vasıtalarının artması demek, daha fazla insanın çalışmak için her gün şehire taşınması demektir, bu da otomclbil, tren, tram- vay; otobüs ve bisiklet miktarının artmaslyle ne- ticelenmektedir. Şehir caddeleri, garaj ve otomo- bil park yerleri yeter derecede büyük değildir.
Bundan dolayı bir çok kimseler kazalara kurban gitmektedirler.
İ n t i z a m s ı z l ı k : Sanayinin gelişi gü- zel her tarafta kurulması neticesi, duman gürültü ve pislik ekseriya ev ve hastanelerin ta içerisine kadar girmiştir.
P a a 1 a k a llj- a b a l ı k l a ş m a : Geçmiş- teki murakabe sisteminin noksanlığı evlerde fazla kalabalık yaşanmasına, evlerin fazla sıkışmasına, havasızlık, ziyasızlık ve huzursuzluğa sebebiyet vermiştir.
F a h i ş a r a z i k ı y m e t l e r i : (Lond-
ra'nın iş merkezinde olduğu gibi) iş müesseseleri-
nin fazla çalışması arsa kıymetlerinin fahiş ve mübalâğalı olmasını intaç ettirmiştir. Arsa fiyat- ları ekseriya o kadar yüksektir ki, bu arsaların mü- nasip bir şekilde iman hiçbir kimsenin kudreti da- hilinde değildir, ve bundan dolayı binalar kulla- nılmaz bir durumdadır.
Bütün bu kusurlar sıhhatsizliğe, kazalara, mahrumiyete ve servetin zayi olmasına sebebiyet vermektedir.
Mahallî idarelerin bu müşkülleri önceden kestirip kusurlardan sakınarak imar edebilmeleri için kanunlar kabul edilmişti. Her şehir yeni yol- ların, meskenlerin, fabrikaların, okulların; dük- kânların ve açık sahaların nerelerde bulunacağını gösteren tafsilâtlı bir plân hazırlamalıdır. Bu plân- lar müşterek bir plânlama encümeni tarafından bölge plânlar halinde tertiplendikten sonra hü- kümetin tensibine arzedilmektedir. Bu plânlar ma- hallî bir tetkik, müzakere ve tadilden geçirildikten bir müddet sonra kanunlaşır. Plânlardan muta- zarrır olacak şahıslara tazminat verilir.
3 — PLÂNLAMANIN PRENSİPLERİ (esaslar) :
İngiliz şehir plânı çok karışık ve muhtelif e- saslara dayanmaktadır; bu vaziyet halihazırda açık bulunan Sergide gayet iyi bir şekilde görülebilir.
Bunları şu şekilde hülâsa edebiliriz :
Ş e h i r E ,b ' a d ı : Gayri merkezileştirme (ademi merkeziyet) arzusu, büyük şehirlerimizin fazla geniş olup çok kesif bir şekilde meskûn bu- lunmaları zehabından doğmuştur. Tetkik edece- ğimiz mesele :
a) Halkın mes'ut ve sıhhatli yaşıy ab ilmesi.
b) Şehirlerin iyi bir surette idare edilebil- mesi.
c) Sanayinin verimli bir surette işliyebilme- si için şehirlerin tam eb'adı ne olmalıdır.
Welwyn, Letchworth ve saire gibi yerleri plânlamış olan eski İngiliz mimarları, mütevazin bir cemiyet hayatı için 30-50 bin kişilik bir toplu- luğu uygun görüyorlardı. Biz de şimdiki halde Londra'nın etrafında 60,000 kişilik yeni şehirler planlamaktayız. Diğer taraftan, liman veya esaslı istihsal sanayii bulunan yerlerde daha büyük şe- hirlerin kurulması için hususî sebepler varsa, iyi ve geniş bir şekilde plânladığı takdirde, böyle bir şehir nüfusu 50U.000' i geçmemek şartiyle kurula- bilir.
S a n a y i : Harp arası senelerine kadar sa- nayinin mevzilegtirilmesi millî bir mürakebeye tâbi tutturulması lâzım olduğu ciddî olarak hiç
kimse tarafından düşünülmemişti. Bundan başka, bazı fakir mmtakalarda büyük mikyastaki işçilik ve ıztirap halkın endişesini mucip olmuştu. Halk ve Sanayinin Londra'ya doğru akmasına son verip, bunların aksi istikamette akmasına lüzum görül- dü. Barlow Encümeni bu işin nasıl yapılabileceği- ne dair tavsiyelerde bulunmuştur, fakat müşkül- ler hâl'â tamamiyle halledilmemiştir. Hafif sanayi çok katlı binalar dahilinde kurulacaktır.
M e s k e n l e ş t i r m e : Şimdiki modern temayül, ikametgâh mahallerinin merkezinde, ara - larında geniş açık sahalar ve umumî bahçeler bu- lunan büyük apartımanlar inşa etmektir. Halkın ekseriyeti civar mahallelerde, hususî bahçeleri o- lan münferit veya sıra evlerde oturacaktır. Britan- yadaki evlerin yarısı -bu nev'idendir ve yeni inşa cdilecek olan evler 1000 kadem murabbalık kul- lanılabilir satıha malik olup 3 yatak odası, 2 otur- ma odası, 1 mutfak, 1 banyo odası ve müstakil bir apteshaneden müteşekkil olacaktır. Tekrar imal edilmiş veya yeni kurulmuş şehirlerdeki nüfusu birkaç «Komşu Birlik» halinde ayırmak şayanı ar- zu görülmektedir. Bunların her biri, mektepleri, dükkânları, medeni ihtiyaçlarını temin edecek sa- nayii ve halk evleriyle tam plânlanmış ve her ba- kımdan kendini idare edebilecek 10-16 bin kişilik topluluklar olacaktır. Bu «Birlikler» birbirlerinden ağaçlar, yeşil sahalar ve tarım sahalariyle ayrıla- caktır. Ayni zamanda mektep ve bahçeleri bu açık sahaların üzerinde bulunacaktır.
Y o l l a r : Yolların seyrüseferi uygun bir şekilde karşılaması lâzımdır. İngiltere yollarında mil başma düşen seyrüsefer dünyanın her hangi bir memleketinden fazla olduğu, hâlâ İngiltere'nin halledemediği bir vaziyettir. Sade Londra'da, evinden işine ve işinden evine gidenlerin sayısı günde 10 milyonu bulmaktadır. Yol plânlamasın - daki esas kaide, yolu kullananları nev'ilerine göre ayırmaktır; sür'ati i nakil vasıtalarına mahsus, s-ür'atsiz seyrüsefere mahsus, bisikletlere mahsus veya yayalara mahsus olmak üzere [birbirinden ayrılmış yollar bulunmalıdır. Ancak bu şekilde ka- zaların önüne geçilebilir. «Yonca yaprağı» şeklin- deki hususî geçit yerleri, yol kavşaklarındaki sür'- atli seyrüseferden doğacak kazaları önlemek için tasarlanmıştır. Memleketimizin bir ucundan diğer ucuna gidecek, sür atli seyrüsefere mahsus 10 tane yeni büyük otomobil yolu inşa etmek üzereyiz.
T i c a r e t : Yazıhaneler tabiatiyle şehrin
merkezinde toplanmışlardır; yazıhane blokları, ara-
larında geniş sahalar bulunan, 10 veya daha fazla
kattan mürekkep yüksek bina olmamalarına se-
bep yoktur. Dükkânlar iki grupa ayrılmıştır: en iyi ve en büyük mağazaların bulunduğu şehrin esas alış veriş yeri ile her «komşu birliğindeki»
yiyecek, içecek, tütüncü, kumaşçı ve çeşitli eşya dükkânları gibi her günkü ihtiyaçlarınızı karşıla- yan daha küçük mağaza grupları.
O k u l l a r : Fevkalâde olan yeni ingiliz Eğitim kanunu, memleketin her tarafındaki okul- ların miktar ve seviyesini yükseltmektedir. Her çocuk 16 yaşma gelinceye kadar mektebe gidecek ve hatta bundan sonra bile haftada 2 gün ders gö- recektir. Okullarda geniş teneffüs sahaları bulun- durulacaktır. Bu sahalar Ana Okullarında her 80 çocuk için 2.02 hektar ve orta okullarda 200 çocuk başına 6.87 hektar olacaktır.
Y e ş i l S a h a l a r : Şehirlerin imar edil- miş olan yerlerinde, umumî bahçeler, futbol saha- ları veya parklar şeklinde yeşil sahaların bulun- durulması kararlaştırılmıştır. (*) Sahaların beşte üçü oyun için, beşte ikisi ise umumî parklara ay- rılmalıdır. Küçük çocuklar için, bir çeyrek milden fazla yürümeden kolayca gidebilecekleri, 20 arlık bir oyun sahası bulunmalıdır. Bunlara ilâveten, şehrin dağılıp yayılarak inkişaf etmesine mâni ol- mak için, şehri bir yeşil kuşakla kuşatmak lâzım- dır.
K e s a f e t : Mazide araziyi akre «40 ar» ba- şına şu kadar ev düşer şeklinde mıntaka mıntaka ayırmak muvafık görülürdü. Bu esas üzerine İngil- tere'nin bahçe şehirlerinin «akre» başına 4 ilâ 12 evlik bir kesafetleri vardır. Apartımanların inşa edildiği Londra'nın ferkezinde akre başına 60-65 ikametgâh düşmesi mutattır, ve harpten evvel Londra'nın en fazla kalabalık sahalarında kesafet
«akre» başına 400 nüfusa kadar yükseliyordu.
Şimdiki gaye kesafeti büyük şehirlerin merkezin- de akre başına 200 nüfusa, şehrin büyüM bir kısmı- nı akre başma 136 kişiye ve banliyö ise daha aşağı nüfus adedine tahdit etmektir. Taşra şehirlerinde genel adet akre 'başma 21' e tahdit olunacaktır.
4 — GENEL TETKİK (bakış) :
İptidaî bir tetkik yani kat'î malûmata istinat eden şehirin şahsi karakteri ve karşılaştığı müş- küllerin dikkatli bir tahlili yapılmadan tam bir şehircilik tasarısı yapılmaz, ingiltere'de bölge tet- kiklerinde ihtisas peyda ettik, fakat son zaman- larda bir çok şehir plânları için, şehir tetkikleri yapılmıştır. Lâzım gelen malûmat şunlardır :
(*) Bu sahalar 1000 kişiye 2 hektar olarak hesaplanmalıdır.
a) F i z i k î h u s u s i y e t l e r .
1 — J e o l o j i
:Yer altındaki kayaların hali hazır vaziyetini göstermek ve lâzım olduğunda to- pografyayı izah etmek için arz tabakalarının teşek- kül şeklinin tasviri.
2 — M ü n h a n i l e r : Hem hakikî irtifa ve hem de yüzey değişmelerini gösterir şekilde.
3 — N e h i r l e r : Su altında kalabilen ara-^
zi, sahiller, met ve cezirler.
4 — Y a ğ m u r v e r ü z g â r : Mevzu ba- his mıntaka için yapılmış haritalar.
b) T a r i h , A r k e o l o j i v e M i m a r î : 1 — Eski haritalardan şehrin inkişafım tetkik.
2 — Arkeolojik bakaya, mevkiler v.s.
3 — Eski eserler ve mimarî kıymeti olan bi- nalar.
4 — Mimarî karakter; mahallî adat ve mal- zeme.
(c) 1 — Y o l l a r ; buna yolların tarihi, üstün- deki trafik, genişlik detayları, ağaç dikme v.s. da- hildir.
2 — Demir yolları.
3 — Su yolları, nehir ye kanallar.
4 — Hava nakliyatı, hava meydanları yerleri.
5 — Muhtelif vasıtalarda ulaşma imkânları, buna zamanla beraber mesafe de dahildir.
d) S i n a î t e t k i k :
1 — Mahallî sanayiler, bunların mevkii, kul- lanılan amele miktarı v.s. ile tasnifi.
2 — Maden işleri; buna iktisadî jeoloji dahil- dir.
3 — Ticaret, bu bahiste rıhtımlar ve iş mer- kezleri, dükkânlar v.s. dahildir.
4 — Muhtelif meşgalede istihdam edilen in- sanlar.
e) N ü f u s : ı
1 — Halihazır miktar, çoğalma ve ekilme ile beraber.
2 — Meşgaleleri ve gündüzleri olan hareket- leri.
3 — Kesafet.
f) S a ğ l ı k D u r u m u :
Doğum, ölüm nispetleri ve hastalık grafikleri.
g) M e s k e n V a z i y e t i : 1 — Tarihî tetebbü.
2 —- Bina tipleri.
3 — Sıhhî olmıyan kısımlar, binaların cins ve buldukları vaziyet.
4 — Banliyö inkişafı.
5 — Kiralar.
h) Y e ş i l S a h a l a r :
1 — Umumî, nüfus kesafetine nispeten halka açık yerler ve kullanılışlarına göre tasnifleri.
2 —• Hususî : bunların halka ne derece açık oldukları, «komşu» 1ar
3 — Yeşil köy meydanları ve bunlar gibi özel tipte sahalar.
4 — Patikalar ve mürur hakları.
i) A r a z î Z e r r î : 1 — Ziraat.
2 — Ağaçlandırma.
3 — Tefrik ve tahsis edilmiş ve kiraya veril- mekte olan arazî.
j) T a b i î M a n z a r a l a r T e t k i k i : 1 — Tabiat ve kır tipleri.
2 — Toprak cinsleri ve yetişen nebatlar.
3 —• Tabiî manzaranın kısmî olarak taşra, ka- saba ve köyleri.
4 — Manzaranın bozulması.
k) İ d a ı e v e M a l î G e l i r :
1 — Nahiyeler dahil, Mahallî İdare Sahaları.
2 —- Vergilenebilecek kıymetler.
3 '— Arazî kıymetleri.
l ) A m m e H i z m e t l e r i : 1 — Su tesisatı.
2 — Kanalizasyon.
3 — Elektrik tesisatı.
4 — Havagazı tesisatı.
Bu başlıklar altındaki malûmatı gösterecek harita, kroki ve grafikler hazırlanır. Bu tetkikin 3 gayesi vardır :
1 — Teknisyenin çalışmasına esas teşkil ede- bilecek malûmatı vermek.
2 — Bir komisyon veya Vekâlet için kabili müdafaa deliller hazırlamak.
3 — Halka propaganda vasıtası olarak kulla- nılmak.
5 _ İNGİLTERE'NİN BU HUSUSTA HİZMETİ
İngiltere'nin şehirciliğe yapmış olduğu hiz- met, evvelâ az teksif edilmiş açık bahçeli şehir prensibi üzerine meskenlerin inkişafıdır. Bu inki- şaftan maksat hepsinin kendi bahçesi olan, meselâ 100X30 kadem büyüklüğünde ağaçlıklı yollar ile ayrılmış akre başma tahminen 12 evlik bir gelişme şeklidir. Bu, İngiliz köyünün bir şehir banliyösüne uydurulmasıdır. Hampstead Garden banliyösü bun- ların ilklerindendir ve hâlâ belki bu cinsin en iyi tipidir. Bu bahçeli banliyölerin vaziyet plânı, ağaç ve diğer tabiî manzaraları muhafaza etmekle bera- ber, düz hatlara ve muntazam ve nizamî şekillere
büyük bir bağlılık göstermiştir. Başka memleket- lerin banliyölerinin plânlanması üzerine, bu şekil epey tesir icra etmiştir.
İngiltere'nin, ikinci büyük hizmeti, şehir plânlamasının idare tarzında olmuştur. 1875 deki Amme Sağlık kanunundan beri inkişaf etmiş olan şehircilik ve meskenlere ait kanunlar ve bunların tatbikatı diğer memleketlerden ileridir ve bu ka- nunların tatbiki sinaî gelişmesi yeni başlamakta olan memleketler için muhakkak ki faydalı ola- caktır.
6 — ŞEHİRCİLİĞİN TATBİKİ :
Halk için kâfi miktarda ev temini, harpten evvel çok önemli bir mesele teşkil ediyordu. Hali- hazırda büyük şehirlerimizin bombardımanı, 6 se- neden beri yeni inşaat yapılmaması ve bu ayni müddet zarfında kullanışsız, modası geçmiş emva- lin tamir edilmeyişi bu meseleyi şimdi kritik bir hale getirmiştir. Dolayısiyle, eve olan fevkalâde ihtiyaçla berabeı bu evlerin iyi bir şekilde vazi- yetlendirilmiş olmaları lâzım geldiği hakkındaki kanaat ayrıca harp dolayısiyle tahrip edilmiş şe- hirlerin yeni şekilde inkişaf edebilmeleri inkânlan şehirciliğe yeni bir gelişme vermiştir. İngiltere'nin birçok büyük şehirleri için plânlar ihzar ve kabul edilmiş olup şu anda bütüni İngiltere'de bölge plân- ları hazırlanmaktadır.
Uğraştığımız büyük meseleler eski sahipleri için fazla sıkıntı yaratmadan, halk'a lüzumlu arazi- nin satm alınması, tazmin ve islâh meseleleri, faz- la kalabalık mmtakalardan sanayi ve ahalinin da- ha uygun yerlere taşınması bahisleridir; önümüz- deki fevkalâde büyük görevler için iş erbabının (*) evvelâ yollarda mı, mekteplerde mi, meskenlerde mi, yeni şehirlerde mi; elektrik santrallannda mi, yoksa diğer bayındırlık işlerinde mi istihdam edi- leceklerinin tayinidir.
7 — İSTİKBAL :
İstikbalin şehrini şimdiden şöylece hayal me- yal görmek mümkündür : Şimdiki şehir mınta- kasmdan muhakkak daha seyrek bir şekilde, fakat muhtemelen daha geniş bir sahaya yayılmış bulu- nacak. Birbirlerine, üzerinde çabuk seyredilir yol- lar ile birleştirilmiş, birbirinden yeşil sahalarla ayrılmış, aşağı yukarı kendi kendilerine kifayet eden yek diğerine rahatça bağlı nüvelerden ibaret olacaktır; mühim bir ticarî veya sınayi mıntaka ve- ya idarî merkez etrafına dağılmış, meselâ 60 bin kişilik ufak birliklerden teşekkül edebilecektir.
( S o n u 100 ü n c ü savlada )
