journal.phaselis.org
Disiplinlerarası Akdeniz Araştırmaları Dergisi Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies
Issue VI (2020)
Perge’den Alkamenes’in Hermes Herme’si (Hermes Propylaios) Tipinde İki Yeni Herme Başı
Two New Herms of Hermes Type of Alkamanes (Hermes Propylaios) from Perge
Ahmet ÇELİK
https://orcid.org/0000-0002-7676-0079
The entire contents of this journal, Phaselis: Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies, is open to users and it is an ‘open access’ journal. Users are able to read the full texts, to download, to copy, print and distribute without obtaining the permission of the editor and author(s). However, all references to the articles published in the e-journal Phaselis are to indicate through reference the source of the citation from this journal.
Phaselis: Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies is a peer-reviewed journal and the articles which have had their peer reviewing process completed will be published on the web-site (journal.phaselis.org) in the year of the journal’s issue (e.g. Issue IV: January- December 2018). At the end of December 2018 the year’s issue is completed and Issue V:
January-December 2019 will begin.
Responsibility for the articles published in this journal remains with the authors.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution- NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Citation A. Çelik, “Perge’den Alkamenes’in Hermes Herme’si (Hermes Propylaios) Tipinde İki Yeni Herme Başı”. Phaselis VI (2020) 87-112. http://dx.doi.org/10.18367/Pha.20007
Received Date: 12.09.2020 | Acceptance Date: 21.10.2020 Online Publication Date: 27.10.2020
Editing Phaselis Research Project www.phaselis.org
Yayın Tarihi: 27.10.2020 journal.phaselis.org
Perge’den Alkamenes’in Hermes Herme’si (Hermes Propylaios) Tipinde İki Yeni Herme Başı
Two New Herms of Hermes Type of Alkamanes (Hermes Propylaios) from Perge Ahmet ÇELİK
Öz: Perge 2014 yılı kazılarında bir kanal içinde bulunan ilk Herme başı 2014/468 Envanter Numaralıdır. Diğer Herme başı ise 2019/79 Envanter Numaralı olup 2019 yılı kazısında Perge Kuzey Hamamı Palaestrası C-4 Açması batı sınırındaki kanalın üstünde bulunmuştur. Perge’de tespit edilen her iki Herme başı, Alkamenes’in Hermes Herme’si yani Hermes Propylaios tipindedir. Yazıtlarında Alkamenes ismi geçen Bergama (Pergamon) Hermes Herme örneği ve Ephesos (Simonetti/Bolu) Hermes Hermeleri ile Perge’den 2014/168 ve 2019/79 no’lu Herme Başı arasında benzerlik ve farklılıklar bulunur. Perge’den bu iki Herme’nin de saç yapılarının Geç Arkaik Dönem’e yani MÖ 520-480 civarına, sakallarındaki stilistik detayların ise Klasik Dönem içerisinde MÖ 460-450 civarına işaret ettiği söylenebilir. Perge 2014/168 no’lu Herme Başı, bulunduğu konum itibarıyla Batı Kapısı, Batı Sütunlu Cadde, Kuzey Hamamı’nın önündeki galeriler, Kuzey Hamamı, Kuzey Hamamı Palaestrası ile Kuzey Gymnasion’u (Cornutus Palaestrası)’nda kullanılmış olabilir ve bu herme başı, Roma İmparatorluk Antoninuslar-Severuslar dönemine yani MS 138-235 yıllarına tarihlenebilir. Perge 2019/79 no’lu Herme Başı ise Perge Kuzey Hamamı Palaestrası’nda gymnasion/ palaestralarındaki işleviyle kullanılmış olmalıdır ve bu herme başı, Roma İmparatorluk Geç Antoninuslar-Erken Severuslar dönemine yani MS 190- 210 civarına tarihlenebilir.
Anahtar sözcükler: Perge, Hermes, Herme, Alkamenes, Propylaios, Roma
Abstract: In Perge’ 2014 excavation season, the first Herme head has founded in a channel and it has given 2014/468 Inventory Number. The other Herme head is in 2019/79 Inventory Number and during the excavation in 2019, Perge North Bath Palaestra Trench C-4 was found on the canal on the west border. Both herm head detected in Perge, Alkamenes’s Hermes Herme that is, the type of Hermes Propylaius. There are similarities and differences between Pergamon Hermes Herm and Ephesus (Simonetti/Bolu) Hermes Herm in her inscriptions and Herm Head 2014/168 and 2019/79 from Perge. It can be said that the hair structures of these two herms from Perge refer to the late Archaic Period, around 520-480 BC, and stylistic details on their beard point to around 460-450 BC during the Classical Period. 2014/168 Herm Head may have been used in the West Gate, West Colonnaded Street, galleries in front of the North Bath, the North Bath, the North Bath Palaestra and the North Gymnasium (Cornutus Palaestra), and this herm head is from the Roman Imperial Antonines-Severan Period, it can be dated to 138-235 AD. 2019/79 Herm Head should be used in the Perge North Bath Palaestra with its function in gymnasium/palaestra, this herm head can be dated to Roman Imperial Late Antonines-Early Severan Period, around 190-210 AD.
Keywords: Perge, Hermes, Herme, Alkamenes, Propylaius, Rome
Dr., Arkeolog, Antalya, ahmetark.celik@hotmail.com https://orcid.org/0000-0002-7676-0079
Giriş
Antalya İli, Aksu İlçesi, Perge Antik Kenti’nde Antalya Müzesi Başkanlığı’nda yürütülen 2014 ve 2019 yılı kazılarında iki Herme’ye ait birer baş bulunmuştur (Fig. 1-2).
Fig. 1. Perge Batı Cadde, Kuzey Gymnasion (Cornutus Palaestrası), Kuzey Hamam ve Batı Kapısı (Antalya Müze Arşivi)
Fig. 2. 214/164 ve 2019/79 Envanter No’lu Herme Başlarının Buluntu Yerleri (Antalya Müze Arşivi) Tanım
1. 2014/468 Envanter Numaralı Herme Başı
Herme başlarından ilki 2014 yılı Perge kazısında Batı Cadde “Jb.’14-T-214-Kanal İçi”nde tespit edilmiştir1 (Fig. 1-9). Antalya Müzesi Envanter Numarası 2014/168 olan orta gözenekli beyaz mermer başın yüksekliği 21 cm, genişliği 14,5 cm ve derinliği ise 16 cm’dir.
1 Herme başlarının kazılıp çıkarılmasındaki emeklerinden dolayı Antalya Müzesi Müdürü-Perge Kazı Başkanı Mustafa Demirel ve tüm kazı ekibi ile söz konusu eserleri fotoğraflayan Antalya Müzesi Uzmanı Arkeolog Yunus Susam’a teşekkür ediyorum.
Herme başı, çene seviyesinden itibaren kırık olup baş dışındaki bölümü noksandır. Eserde, alın, gözler, burun, dudaklar, sol yanak ve sakalda büyük çapta kopma, aşınma ve tahribatlar bulunur (Fig. 3). Herme başında şerit biçimli bir diadem yer almaktadır ve başın üzerinden geçirilen bu diadem ile alın çevresindeki saça daha havalı/kabarık bir görünüm kazandırılmıştır (Fig. 4-6). İki kulak hizasından başlayan ve alnı çevreleyen saçta üç sıra halinde burgulu uzayıp uç kısmında helezonik salyangoz kabuğu biçimli bukleler görülür. Yüzeysel saç, enseye doğru dikine bölümler biçiminde yönelmektedir.
Fig. 3. 2014/168 Envanter no’lu Herme (Cephe)
Fig. 4. 2014/168 (Sağ) Fig. 5. 2014/168 (Sol) Fig. 6. 2014/168
Fig. 7. 2014/168 (Tepe) Fig. 8. 2014/168 (Sağ) Fig. 9. 2014/168 (Sol) Ayrıca kulakların arka kısmından birer saç tutamı dikey biçimde omuzlara doğru inmektedir.
Hermenin bıyık ve sakallarının sağlam kalan bölümlerinde kılların derin ve/veya geniş çizgisel hat- larla gösterildiği anlaşılmaktadır.
2. 2019/79 Envanter Numaralı Herme Başı
İkinci Herme başı 2019 yılı kazısında Perge Kuzey Hamamı Palaestrası C-4 Açması batı sınırında su kanalı üstünde tespit edilmiştir (Fig. 1-2, 10-16). Antalya Müzesi Envanter Numarası 2019/79 olan orta gözenekli beyaz mermer başın yüksekliği 32 cm, genişliği 23 cm ve derinliği ise 15 cm’dir.
Herme başının arka kısmının büyük bölümü kırık ve noksandır. Bunun yanı sıra başın sağ üst köşesi, burun, ağız ve sakalın büyük bölümünde büyük kırık ve noksanlıklar bulunur. Ayrıca eserde yer yer aşınmalar da görülür (Fig. 11-13). Herme başında burnun, antikçağ içerisinde yapılırken veya tamamlanmasından sonra bir şekilde kırıldığı, kırılan burun bölümünün yine antikçağda tamirat gördüğü, burun merkezine burgu ile açılan deliğe oturtulan madeni pin ile anlaşılmaktadır. Buna ilaveten herme başının alt-arka kısmındaki oyuntu ve bir parçası halen içerisinde mevcut metal aksam ile başın büst şeklinde bir yere oturtulup monte edildiğini söylemek mümkündür.
Fig. 10. 2019/79 Envanter no’lu Herme (Cephe)
Fig. 11. 2019/79 (Sağ) Fig. 12. 2019/79 (Sol) Fig. 13. 2019/79 (Arka)
Fig. 14. 2019/79 (Tepe) Fig. 15. 2019/79 (Sağ) Fig. 16. 2019/79 (Sol) Herme başı ince gözenekli beyaz mermerdendir. Başın üst kısmında dairesel bir bant bulunmakta olup bant içi kısımdaki saç, merkezden dışa doğru yelpaze gibi açılan ince dalgalı şeritler biçimin- dedir. Bandın dışında alın çevresindeki saç ise üç katlı olarak burgulu bir şekilde uzadıktan sonra helezonik salyangoz kabuğu biçimli bukleler şeklinde sonlanmaktadır. Kırık ve noksan olduğu için enseye inen saçın durumu bilinmemektedir. Ancak kulakların arka kısmında büyük burgulu birer saç tutamı omuzlara doğru inmektedir. Bıyık yüzeyinde aşınma olmakla beraber özellikle sakallarda derin kalem kullanıldığı, sakal perçemlerinin kıvrılarak uzadıktan sonra bazı perçem uçlarının kıvrı- larak çengel biçiminde sonlandığı gözlemlenmiştir.
2014/468 ve 2019/79 Envanter Numaralı Herme başları, Alkamenes’in Hermes Herme’si (Hermes Propylaios) tipindedir.
Herme
Herme, genelde kübik, nadiren de silindirik forma sahip yüksek bir paye/kaide üzerinde yükselen, bazı örneklerinde ise erekte olmuş erkeklik uzvu ve/veya kol eklentileri bulunan ve üzerinde baş/başlar yer alan yapıtlar olarak tanımlanabilir2. Bununla birlikte hermelerin, üzerinde baş bulu- nan dikmeler ya da baş veya masklarla donatılan ahşap dikmelerden türetildikleri ve ayrıca kült objeleri veya işaretleri niteliğinde oldukları önerilmiştir3.
2 Herme’ler, yolculara “sağ-salim” bir yolculuğun sağlanması ümidiyle yol kenarlarına yerleştirilirken adak olarak da gymnasion’lara yerleştirilmişlerdir. Işın 2007, 57; Herme konusunda detaylı bilgi için ayrıca bk. Curtius 1903; Lullies 1931; Goldman 1942; Furley 1996; Rückert 1998; Hanslmayr 2015.
3 Boardman 2014, 73; Ayrıca Hermax, orijinalinde taş yığınları veya konik taşların tanımı olup hermelerin en eski formudur. Lippmann 1938, 21.
Herme örneklerine Arkaik ve Klasik dönemlerde vazo resimlerinde rastlanır4. Bununla beraber filozof veya başkaca önemli kişiler için de tam boyutlu herme örnekleri bulunur5. Ayrıca bazı her- meler tam boyuttan farklı olarak neredeyse büst görünümdedir6. Bunun yanı sıra bazı hermeler de Herakles ile ilgilidir. Mezar ikonografisinde Herakles’in mezar sahibinin ruh ve huzurunu kötülük- lere karşı koruyan yönü bağlamında, gymnasionlarda ise Herakles’in atlet ve sporculara sağlık ve başarı getiren yönüyle bağlantılı olarak Herakles hermelerinin kullanıldığı önerilmiştir7. Bununla beraber mezar içerisine bırakılan küçük boyutlu terrakotta hermeler, mezar sahibinin atlet kim- liğine bağlı kullanılıyor olabilir8. Ayrıca antikitede Dionysos hermeleri de bulunur9.
Antikçağda tanrısal ve tanrısal olmayan kişiliklerle ilişkili örnekler verilmiş olsa da hermeler daha çok tanrı Hermes ile bağlantılıdır. Hermes hermelerinin en erken örneği olarak MÖ VI. yüzyıla
4 Geç Arkaik-Klasik Dönem içerisinde özellikle MÖ VI. yüzyıl sonu-V. yüzyıl ortalarına tarihlendirilen amphora, pelike, kyliks, krater gibi kaplarda siyah ve kırmızı figür tekniğinde yapılmış vazo üzeri herme örnekleri bulunmaktadır. Bunlar üzerinde bilhassa genç erkeklere yönelik erotik anlatımlarda hermelerin tamamlayıcı-bağlantılı bir unsur olarak kullanıldığı düşüncesine ilişkin bk. Bravo 2017, 2 vd.; MÖ 520-510 tarihli kırmızı figür tekniğinde bir tondoda heykeltıraş herme yaparken, ayrıca MÖ 370 tarihli kırmızı figür tekniğinde bir pelike üzerinde ise 3 adet herme görülmektedir. Bk. Lawton 2006, 15-16, res. 12, 14; MÖ 510-500 tarihli Attika kırmızı figür tekniğinde bir kyliks üzerindeki palaestra sahnesinin merkezinde herme bulunmaktadır. Quinn 2007, 86, res. 2; Pan Ressamı’na ait MÖ 470 tarihli bir pelike üzerinde üç adet herme resmedilmiştir. Harrison 1990, 163-164, res. 1.
5 Roma Dönemi’nde portre hermeler türemiş, ünlü kişilerin portreleri yerleştirilerek dekoratif anlam ve görev üstlenmişlerdir. Özgan 1997, 161, dn. 22; Portre büstleri bir Roma buluşudur ve Hellen portre heykelinden kopyalanan baş, bir herme üzerine oyulur. Boardman 2014, 105; Platon Herme’si için bk. Bieber 1967, 43, res. 113;
Perikles ve Peisitratos Herme örneği için bk. Dillon 2006, 52-53, res. 61-62; Atina Agorası’nda Roma İmparatorluk Dönemi içerisinde MS II. yüzyıla tarihlendirilen Dromokles’in oğlu Moiragenes Herme örneği için bk. Harrison 1960 (a), 18-19, res. 27; Buna ek olarak Pompeii’de Vetti Evi’nde çift yüzlü/başlı olan ve silindir gövdesi üzerinde bitkisel bezemeler bulunan Roma Dönemi tam boyutlu herme örnekleri bulunmaktadır. Bk. Bretschneider 1990, 260-261, res.
181-182; Özellikle filozof hermeleri için çok detaylıca bk. Richter 1965, V. I, 6 vd.
6 Napoli Ulusal Müzesi’nde Herculaneum’dan büst biçimli herme ile Kopenhag Carlsberg Glyptotek’te sergilenen Rieti’den büst biçimli Euripides Herme örneği için bk. Bieber 1967, 49, res. 143; Napoli Ulusal Müzesi’nde sergilenen ve Herculenaum’daki Villa Papyri’de tespit edilen büst boyutundaki herme örnekleri bulunmaktadır. Dillon 2006, 45- 47, res. 48-57; Ayrıca Herodotos, Thukydides, Ksenophon, Aiskhylos ve Sophokles’in büst biçimli herme örnekleri için bk. Boardman 2014, res. 100-102, 104-105; Bunun dışında Makedonyalı Büyük İskender için yapılan yarım herme veya yüksek büst boyutunda herme örneği ile Herculenaum’daki Villa Papyri’den Demetrios Polierketes, Epeiroslu Pyrrhos ve Pergamonlu Philetairos’a ait büst boyutunda herme örnekleri bulunur. Smith 2002, 30-32, res. 6, 10-11, 13.
7 Yıldırım 2012, 234, 236-237, res. 1-15; Herakles hermelerine ilişkin ayrıca bk. Marcadé 1969, pl. XIX-XX, A 1813, A 4258, A 6018; Wrede 1986, 24 vd.; Aneziri – Damaskos 2007, 252; Arınç 2015, 8 vd.
8 Mezar konteksi içerisinde Herakles hermelerinin Hellenistik Dönem mezar stellerinde genelde bir altarın önünde veya bir sütunun üzerinde gösterildiği, Attika lahitlerinde köşelerde taşıyıcı elaman olarak kullanıldığı, terrakotta olarak mezarda kullanımının ise mezar sahibinin gymnasion ve palaestralarla ilişkisinden kaynaklı olasılıkla atlet olmasıyla bağlantılı tercih edildiği, ayrıca aslan postuna sarılmış Herakles hermelerinin gymansion ve palaestra’lar için onun koruyucu vasfına binaen özellikle kullanıldığı, bunun yanı sıra aslan postuna bir himation gibi sarılmış, çatık kaşlı ve ağırbaşlı görünümdeki Herakles hermelerinin kökeninde filozof tiplemelerinin yattığı, büyük heykeltıraşlıkta Herakles hermelerinin benzerlerinin MÖ III. yüzyıldan itibaren üretildiği, terrakottalarda ise aslan postuna sarınmış Herakles herme tiplemelerine ise yaygın olarak MÖ I. yüzyılda rastladığına ilişkin bk. Işın 2007, 94-95.
9 J. Paul Getty Museum koleksiyonunda bulunan ve MÖ II. yüzyıla tarihlenene bronz Dionysos herme örneği için bk.
Mattusch 1996, 188-190, res. 5, 23 a-c; Mattusch 1997, 55-56, res. 43; Maish 2017, 342, res. 41.1; Tunus Mahdia sahillerinde MÖ I. yüzyılda batan bir gemiden çıkarılıp Tunus Bardo Müzesi’nde sergilenen bronz Dionysos herme örneği için bk. Bieber 1967, 82, res. 286; Dionysos kültü Roma Dönemi’ne tarihlenen ve Hellenistik Dönem kökenli olabilecek Decapolis (Beth Sean/Scythopolis)’ten iki başlı mermer hermenin bir yüzü Dionysos’tur. Bk. Ovadiah – Mucznik 2015, 400, res. 10-11; Mısır’da bulunan, Erken Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenen ve sanat özellikleri ile MÖ V. yüzyıl ortalarına atıfta bulunan bir başın, Dionysos herme başı olabileceği değerlendirilmektedir. Budde – Nicholls 1964, 59-60, res. 98; Ayrıca gem (yüzük taşı) ile mermer disk üzerinde ve terrakotta büst benzeri Dionysos hermeleri bulunmaktadır. Bk. Mattusch 1996, 183-185, res. 5,17-17, 5.20; Howard 1966, 72, res. 46-47, 77-78, res.
56-59.
tarihlenen ve Siphnos’da ele geçen Hermes Herme’si gösterilmektedir10. Hermes Propylaios ismin- den de anlaşılabileceği üzere hermeler başlangıçta “koruyucu” görevinden dolayı kent kapılarına ve stoalara, daha sonra ise yine “koruyucu ve öğretici” vasfından dolayı gymnasionlara veya gençler hamamı ile spor ve askeri alanlara dikilmiştir11.
Hermes hermelerinin Solon zamanında12 cenaze törenleriyle bağlantılı olarak mezarlarda kul- lanıldığı, fakat Solon tarafından hermelerin gösterişli cenaze törenleriyle mezarlarda kullanımının yasaklandığı, ancak Hermes ve hermelerin mezar geleneği/törenleri bağlamında Attika lekythos- larında kullanıldığı belirtilmektedir13.
Hermes hermeleri agoralarda da tercih edilmiştir14. Bunun dışında satış veya depolama amaçlı olduğu değerlendirilen yapılarda da Herme örnekleri tespit edilmiştir15.
Hermes’in gymnasionlarla bağlantılı olarak “agnoios” epiteti de bulunmaktadır16. Nitekim Hermes’in atletik genç biri olarak tasviri ile gymnasion’ların koruyucu tanrısı vasfı düşünüldüğünde Hermes heykelleri gymnasion’lar için özellikle uygundur ve bu nedenle hermeler, bir yerin spor karakterini vurgulamada özellikle kullanılmış olmalıdır17. Bu durum yazılı belgelerle de desteklen- mektedir. Örneğin Delos’ta MÖ 156/155 yılına ait bir listede 41 mermer herme bulunduğu anlaşıl- maktadır ve ayrıca 5 adedi eksedra’dan kazılarak çıkarılmıştır. Hermeler sakallı olabildiği gibi temsil ettiği genç atletik yapıya uygun olarak genç, dinamik ve sakalsız olarak da gösterilebilmektedir18.
Hermes hermeleri, Hermes’in koruyucu yönü bağlamında kapılar, girişler, kavşaklar ve yollarda kullanılmışken, ayrıca ev halkının hırsız, haydut, düşmanlardan korunması ve güvenli bir şekilde yaşamlarını idame ettirmesine yönelik eril potansiyeli ön plana çıkarılmış biçimde gösterilmiş olmalıdır19. Bunun yanı sıra MÖ V. yüzyıl bazı vazo resimlerine bakılarak Hermes hermelerinin
10 Siphnos Hermes Herme’si MÖ 520 civarına tarihlenmektedir. Quinn 2007, 85, res. 1.
11 Özgan 1997, 161, dn. 22.
12 Yedi Büyük Bilge’den biri olarak tanınan Solon, Atinalı devlet adamı ve şairdir. MÖ 640-560 yılları arasında yaşamıştır.
Sakınmaz – Bilgin 2019, 709; Bunun yanında Atinalı şair siyasetçi ve yasa koyucu Solon’un yaşadığı dönem MÖ 638- 558 olarak belirtilmiştir. Stuttard 2014, 275; Döneminde yaşanan sınıf kavgalarının önüne geçmek amacıyla MÖ 594 yılında arkhon olarak seçilmiştir. Kendi halkı için köleliği kaldıran ve adil yasalar hazırlayan Solon, buna karşın Ege adalarından köle getirmeye önem vermiş ve bunu ticari bir başarı saymıştır. Sakınmaz – Bilgin 2019, 709-714;
Solon’un, MÖ 594/593 yılında arkhon seçildiği, reformları için birkaç yıl beklediği, takip eden dört yılın huzurlu geçtiği, ancak arkhon seçiminin olmadığı yıllarda huzursuzluk yaşandığı, MÖ 582 yılında Damasias’ın arkhon seçildiği, fakat iki yıl sonra görevden alındığı, Solon’un özellikle bu yıllarda reformlarını başlattığı, ayrıca on kişilik bir arkhon meclisinin seçildiği, bunların beşinin aristokrat, üçünün küçük toprak sahibi ve ikisinin zanaatkârlardan oluştuğuna ilişkin bk. Blunsom 2013, 89; MÖ 570’li yıllara gelindiğinde Aeropagos Meclisi’nin desteğini alan Solon, reformlarını tasarlayıp uygulamaya başlamış ve reformlarının on yıl süreyle geçerli olmasını öngörmüştür. Tekin 2012, 80-83.
13 Radulovid et al. 2015, 49.
14 Gods and Heroes 1980, 12; Lawton 2006, 15.
15 Aigai’de Agora Caddesi kenarı batı uç kısmında bulunup asimetrik planlı olan ve teşhir-satış amaçlı olabileceği düşünülen 4 Nolu Mekân ile buna bitişik olup depo olabileceği düşünülen 5 Nolu Mekân’da birer adet Hermes Propylaios tipinde herme tespit edilmiştir. Bk. Doğer et al. 2019, 25-26.
16 Radulovid et al. 2015, 52.
17 Fredal 2002, 596; Kousser 2005, 242-243.
18 Kousser 2005, 242-243.
19 Hermes’in hermelerde erekte olmuş bir phallos ile gösterilmesi farklı yorumlanabilir. Khitonik bir tanrı olarak Hermes kültü bereket ritüelleri, yaşam ve ölüm döngüsü ile ilişkilidir. Hermes’in giriş ve kapılarda şehvetli bir şekilde gösteril- mesi, onun inanç sistemine ilişkin yanlış anlamalara yol açıyor olabilir. Ancak, hermeye sahip her hane halkı için Hermes, öncelikle dış dünya ile ev içindeki yaşam, hane halkı ile tanrılar arasında sağlıklı bir bağlantı sağlamaktadır.
Hermes, hermelerdeki eril potansiyel ile bereketi sembolize ederken, aynı zamanda ev halkının yaşamı için güvenli ortamı sağlamaktadır. Çünkü sembolize ettiği erkek gücüyle evin koruyucusu olup hırsızlar, düşmanlar ve dışarıdan gelebilecek her türlü negatif etmene karşı evi savunmaktadır. İşte bu bağlamda evlerde erekte olmuş phallos ile herme gösteriminin amacı davetsiz misafirlere karşı uyarıda bulunmak, kolay anlaşılabilir ve açık bir mesaj vermek- tedir. Hermes’in bu koruyucu yönüyle bağlantılı olarak hermeler; kapılar, girişler, kavşaklar ve yollarda kullanılmış olmalıdır. Radulovid et al. 2015, 51; Hermelerin kullanım amacına ilişkin ayrıca bk. Quinn 2007, 90-95.
doğrudan veya dolaylı libasyon veya kurban törenlerinin muhatabı olduğu da düşünülebilir20. Hermes
Tanrı Hermes haberci tanrı olup aynı zamanda tüccarların, zanaatkârların ve hırsızların tanrısıdır.
Elinde tuttuğu asası kerykeion (caduceus), şapkası, para kesesi ve kanatlı ayakkabıları onun atribütleridir21.
Hermes inancının antikçağ öncesinde de bulunduğunu söylemek mümkündür. Hermes adı, Pylos ve Knossos gibi yerlerde tespit edilen Linear B yazılı (MÖ 1450-1200) birçok Myken (Aka) tabletinde geçmektedir22. Bununla beraber Hitit-Luvi Tanrısı “Runt” veya “Arma” Hermes’in öncülü olabilir23. Luvilerin MÖ III-II. binyıldan itibaren Kilikia dâhil Anadolu’nun batı tarafı/sahilleri boyunca yayılmış oldukları değerlendirilmekte olup kültürel izleri MÖ I. binyılda akrabası/devamcısı niteliğin- deki topluluklarda da görülmektedir24. Ayrıca Batı Anadolu sahillerine bazıları neredeyse yüzme mesafesinde olan Ege adaları ile Hellas ana kıtası ve de özellikle Girit’e MÖ III. binyılda bir Luvi göçünün yapılması ve buradaki yüksek uygarlığın Luvilerce başlatılıp kurulması büyük olasılıktır25. Nitekim özellikle Girit’te Minos Uygarlığı’na ait Linear A yazılı tabletlerin Luvi hiyeroglifi ile yakınlığı düşünüldüğünde bu olasılık güçlenmektedir ve Linear A yazısından, Linear B’nin türemiş olabileceği önerilmektedir26. Bu bağlamda Ru(wa)ntiya veya Runtiya ya da Runt adlı koruyucu tanrıyla da
20 Hermeler ve kurban konusunda tartışma ve önerilere ilişkin bk. Versnel 2011, 348-352.
21 Gods and Heroes 1980, 12; Grimal 1997, 285-287; Erhat 2004, 140-141; Demirtaş 2014, 235-238; 2015, 43-48; Can 2016, 99-100.
22 Radulovid et al. 2015, 46; Karasman 2019, 1; MÖ 1450-1200 arasında Linear B olarak adlandırılan yazı sistemi görülmektedir. Friedrich 2000, 164.
23 Doğu Dağlık Kilikia’da yer alan Olba Bölgesi’nde MÖ II. yüzyıla tarihlendirilen yapılar üzerindeki en erken olanları Yunan tanrılarının sembolleridir. Fakat bu tanrılar, Kilikia halkının kökeninin dayandığı Luvi (Luwi) pantheon’unda yer alan ve Hellenistik Dönem’de Hellen tanrılarıyla senkretize edilmiş olan tanrılardır. Bununla birlikte bölgede en popüler tanrılar olan “Tarhu” ve “Runt”, Yunan tanrıları “Zeus” ve “Hermes” ile benzer statüdedirler. Luvi dilinde karşılığı “Runt” olan “Hermes” kültünde, halk “Rond(a)” önadını kullanmış ve bu kült, Hermes’in en bilinen sembolü olan kerykeion ile temsil edilmiştir ve dolayısıyla Luvi tanrısı Runt ile Hermes’in birleşimi yaşanmıştır. Durukan 2006, 63-64, 72; Ayrıca bk. Ten Cate 1961, 130-131; Luviler’de Ru(wa)ntiya koruyucu tanrıdır. Yakubovich 2008, 269; Arma, Hitit-Luvi Ay Tanrısı’dır ve özellikle Luviler’de Hava (Fırtına) Tanrısı’nın unsurlarıyla bir/denk tutulmuştur. Ayrıca Arma ismi MÖ II. binyıl Luvi hiyerogliflerinde sıkça geçer. Arma’nın önemli bir Luvi tanrısı olduğu kesindir ve Arma ismi, Lykia’da kişi adlarında önemli bir yer tutar. Hermes ile bütünleştirilen Arma, Kilikia, Pamphylia, Lykia, Karia ve hatta Lydia’da tapınım görmüştür. Ten Cate 1961, 129-131; Hermes adı, Kilikialılar ve Hititlerde ortaya çıkan, sihirli güçlere sahip “Arma” isimli tanrıya dayanır. Lippmann 1938, 21; Hermes’in Hititler’deki adı “Arma”dır. Demirtaş 2013, 5;
Hattilerde Ay Tanrısı Kaşku (Kasku), Hurrilerde Kuşuh (Kushuh) iken Luvilerde Arma’dır. Hutter 2003, 227; Ay Tanrısı Arma isminin Luvi şahıs adlarında kullanılmasına ilişkin bk. Yakubovich 2013, 94-98.
24 Tarhunt, Runt ve Arma gibi MÖ II. binyıl Luvi tanrı isimlerinin, Hellenistik Dönem’de Kilikia, Pamphylia, Lykia, Pisidia, Karia, Lydia ve Phrygia bölgelerine yansımasına ilişkin ayrıca bk. Ten Cate 1961, 124-133.
25 Batı Anadolu’da Eskişehir-Antalya hattı içerisinde kalan nispeten dar bir alanda dahi Luvilere ait/ilişkin değerlendirilen 340 yerleşim yeri tespit edilmiştir ve bu sayı aynı dönemdeki, Hitit, Minos ve Myken yerleşim sayısından fazladır.
Anadolu’nun batı ve güneybatı bölgelerinde MÖ 2000 ile 1000 yılları arasında yaşayan ve hem doğudaki Hitit ve hem de batıdaki Mykenlerden bağımsız olan ve Luvi yazı ve lisanını kullanan topluluklar, Luvi Uygarlığı olarak değerlendiril- mektedir. Bunun yanı sıra değinilen tarihten önce bile yani MÖ III. binyılda Anadolulu Luvi halkların Hellas’a girdikleri ve dillerini orada yaydıklarına dair önerilerin bulunduğu belirtilmektedir ve özellikle Luvice yer isimlerinin Hellenler tarafından uzunca bir süre muhafaza edilmesi bu öneriye kanıt olarak gösterilmektedir. Zangger – Mutlu 2016, 1042- 1058.
26 Girit’te MÖ 2000-1600 yılları arasında en ilkel formlardan en gelişmiş olanlarına kadar yaklaşık 140 işaretten meydana gelen ideografik bir yazı mühür şeklinde taşlar üzerinde kullanılmıştır. Bu yazıyı mühürler ve kil tabletler üzerinde MÖ 1600-1450 arasında Linear A ve MÖ 1450-1200 arasında Linear B olarak adlandırılan yazı sistemleri izlemektedir. Friedrich 2000, 164; Bununla birlikte Luvi hiyeroglifi 520 işaretten oluşmakla beraber MÖ 2000 yıllarının başlarına kadar geri gider ve MÖ VI. yüzyıla kadar yaklaşık 1400 yıl boyunca kullanılmıştır. Hem Girit hiyeroglif yazısı hem de Linear A’nın Batı Anadolu bağlantısına yönelik kanıtlar mevcuttur. Zangger – Mutlu 2016, 1042-1059; Linear A yazısının, Girit’te MÖ 2000 yıllarının başından itibaren kullanılan bu hiyeroglif yazısından geliştiği ve Luvi kökenli önerildiği belirtilmektedir. Linear A yazısı özellikle MÖ 1635-1450 yılları arasında Doğu Akdeniz’de oldukça yaygın
eşit/denk tutulan ve bu amaçla “Arma-Runta” biçiminde de tapınım gören Hitit-Luvi Ay Tanrısı
“Arma” inancı, MÖ III. binyılın sonunda Ege adaları, Hellas ve özellikle Girit’e Luvilerce taşınmış olabilir. Böyle bir etki doğal karşılanabilir, çünkü Anadolu’da Neolitik Çağ’a dek uzanan ve bir gelenek halinde süregelen inanç öğelerinin Girit’e de yansıdığına ilişkin öneriler bulunmaktadır27. Minos Uygarlığı’nın MÖ 1450-1400 civarında zayıflaması/çökmesiyle birlikte alana hâkim olan Mykenler (Akalar), Tanrı “Arma” inancını bu yolla almış/öğrenmiş olmalıdır. Nitekim Linear B yazılı (MÖ 1450-1200) birçok Myken tabletinde Hermes’in öncülü gösterilen tanrının adının “e-ma-a2” biçiminde yazıldığı ve bunun Hellenceye “Ζρμάhας” “Hermahas” biçiminde geçtiği ve nihai olarak
“Ζρμής” “Hermes” formuna kavuştuğu belirtilmektedir28.
Tanrı Hermes’in haberci ve koruyucu vasıflarına ilişkin epitetleri (lakapları) bulunur29. Ayrıca değinildiği üzere khitonik bir tanrı olan Hermes’in ölülerin ruhlarını taşıma görevi de bulunmaktadır30. Alkamenes
Atinalı Alkamenes, Klasik Dönem heykeltıraşlığının ünlü isimlerindendir ve büyük sanatkâr Pheidias’ın hem öğrencisi hem de rakibi olabilir31. Alkamenes’in genel çalışma yılları olarak Peloponnes Savaşı (MÖ 431-404) zamanı gösterilmiştir32. Bununla beraber Alkamenes’in MÖ V.
yüzyılın ikinci yarısında faaliyet göstermiş olabileceği33, ayrıca Alkamenes’in MÖ 460 tarihli Olympia Zeus Tapınağı Batı Alınlığı’nda çalıştığı da belirtilmiştir34. Alkamenes’in çalıştığı döneme ilişkin yarım
kullanılmıştır ve Linear A, 70 hece işareti, çeşitli sayı işaretleri ve 200 adet anlamlı kelimeden oluşur. Linear A yazısından Linear B ve Kibro-Minoan yazısı ortaya çıkmıştır. Bk. Zangger 2019, 51-52; Lidya’nın MÖ VI. yüzyılda (MÖ 546) Perslerin eline geçmesiyle Doğu Akdeniz, Helen kültürünün etkisine girmeye başlamış, fakat bunun öncesinde kültürel birikim sürekli olarak doğudan batıya aktarılmıştır. Bu nedenle MÖ VI. yüzyıldan evvelki koşulları önceki dönemlere uygulamak/uyarlamak doğru değildir. Zangger – Mutlu 2016, 1049.
27 Neolitik Çatalhöyük’ten itibaren boğa ile sembolize edilen Baba Tanrı (Gök Tanrı) inancı, önce Hacılar’a oradan Beycesultan’a ve buradan da Girit’e örneğin sunak işlevindeki kült boynuzları ile ulaşmıştır. Bk. Işık 2012 (a), 312-313;
Çatalhöyük’teki Ana Tanrıça, Minos-Myken Dağ Tanrıçası’nın kökenini oluşturur ve Tunç Çağı’nda Beycesultan üzerinden yansımıştır. Işık 2012 (b), 341-347.
28 Radulovid et al. 2015, 52; Ayrıca bk. Macedo 2016, 68, 79; Burke 2019, 65; Mykenai’de bulunan Linear B tablerinde beş, Pylos’ta üç, Knossos ve Thebai’de bir kez Hermes’in adı “e-ma-a2-a-re-ja” biçiminde geçer. Demirtaş 2013, 4.
29 Hermes’in renkli kişiliğine bağlı olarak; kötülüklerden koruyan “aleksikakos”, girişlerde duran/koruyan “propylaios”, kapı menteşelerinden sorumlu olarak giriş-çıkışları kontrol eden “strophaios”, yol muhafızı, yol koruyan “enodios”, lider “hegomonios”, yandaş, taraftar, takipçi “pompaios”, yolların kavşak noktalarında duran “trikephalos/tetra- kephalos”, sınırlarda ve hudutlarda olan “epitermios”, iyi işaretler veren ve iyi haberler getiren “euangelos”, agorada duran “agoraios”, savaşlarda koruyan “promakhos” gibi epitetleri (lakapları) bulunur. Bk. Radulovid et al. 2015, 51- 52; Hermes’in epitet ve/veya vasıfları için ayrıca bk. Brown 1990, 3 vd.; Nilsson 1992, 501-510.; Liapis 2006, 206-207;
Erten 2007, 95 vd.; Larson 2007, 144-155; Ful 2008, 107-112; Vergados 2013, 228 vd.; Demirtaş 2013, 6-14; Allan 2018, 1 vd.
30 Khitonik bir tanrı olarak Hermes, canlılar dünyası ile ölüler dünyası arasında önemli bir rol oynamaktadır ve ölülerin ruhlarını taşıma görevine bağlı olarak “khitonios” ve “psychopompos” epiteti de bulunmaktadır. Radulovid et al. 2015, 48-49; Ayrıca bk. dpnt 19.
31 Boysal 1967, 55. Ayrıca Pheidias’ın Alkamenes ile birlikte bir diğer önemli çırağının Paroslu Agorakritos olduğu ve Alkamenes ile Agorakritos’un bir Aphrodite heykeli yapma konusunda yarışmaya girdiklerinden söz edilir. Bununla beraber hem Alkamenes hem de Agorakritos’un ustaları olan Pheidias’ın yoğun tesiri altında kalarak kendilerine ait bir stil geliştiremedikleri de ifade edilmiştir. Boysal 1967, 56-57; Alkamenes’in Pheidias’ın etkisinde kaldığına ilişkin ayrıca bk. Gawlikowski 1996, 32; Pheidias, Alkamenes ve Agorakritos için ayrıca bk. Sauer 1893, 78; Palagia 1992, 24;
Palagia 2006, 125.
32 Boysal 1967, 55.
33 Özgan 1997, 155.
34 MÖ 448/445 yıllarında Alkamenes’in yıldızının Pheidias, Kritios, Nesitios ve Hegias ile birlikte parladığı, MÖ 404/403’de Thebai’de kolosal rölyeflerin de yine Alkamenes tarafından yapıldığının önerildiği, fakat olasılıkla 60 yıl kadar bir zamanı kapsadığı düşünülerek, yani; MÖ 460 yılında çalıştıysa MÖ 404/403 yılında Alkamenes’in eser vermesinin pek mümkün olmayacağı da belirtilmiştir. Konuya ilişkin detaylıca bk. Morgan 1952, 297 vd.; Bunun yanı sıra Olympia Zeus Tapınağı’nda Pheidias’ın öğrencileri veya çırakları olarak Alkamenes ve Paionios’un gösterildiği,
yüzyılı aşan öneriler göz önüne alınarak tek bir Alkamanes’ten ziyade MÖ V. yüzyılda eser veren Alkamenes I ve Alkamenes II olarak adlandırılan iki ayrı Alkamenes’in bulunduğu da önerilmiştir35.
Pheidias’tan sonra Atina’da inşa edilen tapınakların kült heykellerini yapma görevinin Alkame- nes’e verildiği düşünülmektedir. Bahçelerde Aphrodite36, Hephaistos ve Athena Hephaistheia yapıt- ları37, literatürde Ares Borgese olarak isimlendirilen Ares heykeli38, Atina Akropolis’inde üç gövdeli Hekate yontusu, Prokne-Itys yontu grubu ile “Alkamenes’in Hermes Hermesi” veya “Hermes Pro- pylaios” heykeltıraşa atfedilen önemli eserler arasında gösterilmektedir39.
Tipoloji, Stil ve Tarihleme
Alkamenes’in Hermes Hermesi veya Hermes Propylaios40 kopyalarından yalnızca iki örnekte Alkamenes’in ismi yazmaktadır. Bunlardan ilki Bergama (Pergamon) Tipi olarak isimlendirilir ve 1903 Pergamon kazılarında tespit edilmiştir (Fig. 17 a-c). Üzerindeki yazıtta; “Alkamenes’in çok güzel yontusunu, kapıların önünde duran Hermes’in güzelliğini fark edeceksin. Onu buraya Pergamios dikti” yazmaktadır41.
ancak bunun doğru olamayacağı, çünkü bu iki heykeltıraşın bir jenerasyon sonra MÖ V. yüzyılın son otuzlu yıllarında yaşadığı, ancak buna rağmen bu heykeltıraşların Olympia Zeus Tapınağı ustaları olarak belirtildiği ifade edilmiştir.
Stewart 2014, 82; Alkamenes ve Olympia Zeus Tapınağı konusu için ayrıca bk. Förster 1883, 421 vd; Rumpf 1949, 45.
35 Alkamanes I’in MÖ 508-505 yılları arasında doğduğu, MÖ 484-445 arasında eserler verdiği, Alkamanes II’nin ise MÖ 464-461 arasında doğduğu, MÖ 444-397 arasında eserler verdiği önerilmiştir. Bk. Six 1889, 113; Pausanias tarafından nakledilen Olympia Zeus Tapınağı Batı Alınlığı’nda Alkamenes’in çalıştığına dair bilgiye göre Phedias’ın öğrencisi Alkamenes’in çalışmasının mümkün olamayacağı, bu nedenle Attikalı iki heykeltıraşın projede yer almasının güçlü bir ihtimal olduğu, Klasik Dönem’de yapılmış, ancak Arkaik üslupta olduğu düşünülen Hermes Propylaios’un yaşlı Alkamenes yani Alkamenes I tarafından yapıldığı, Atinalı veya Lemnoslu bir kolonici olan ve Pheidias’ın çağdaşı ve öğrenici Alkamenes II’nin ise en azından MÖ V. yüzyıl sonuna kadar çalıştığı, çünkü MÖ 404/403 sonrası Thebai için Athena ve Herakles’in büyük bir kabartmasını yaptığı, Antik kaynaklarda geçen Bahçelerde Aphrodite, üç gövdeli Hekate, oturan Dionysos ve Hephaistos heykelleri ile Prokne ve Itys grubunun Alkamenes II tarafından yapıldığının önerildiğine ilişkin bk. Boardman, 2005, 36, 206.
36 Boysal 1967, 55; Alkamenes’e atfedilen Hera ve Bahçelerde Aphrodite heykelleri konusu için bk. Harrison 1960 (b), 371, dn. 9.
37 Alkamenes, Atina’da Hephaistos ve Athena Hephaistheia yapıtlarını bronzdan yapmıştır ve ödeme kayıtlarından bunların MÖ 421-415 yapıldığı anlaşılmaktadır. Özgan 1997, 156; Ayrıca bk. Schuchhardt 1977, 5 vd; Stewart 2019, 64-66; Bunun yanı sıra Alkamenes’in hem bronz hem de mermer heykeller yaptığı ve ustası Pheidias’ın adımlarını takip ederek Atina’da Dionysos’a ait altın-fildişi (chryselephantine) bir kült heykeli tasarladığı da belirtilmektedir. Bk.
Palagia 2006, 125.
38 Gawlikowski 1996, 29; Alkamenes’in Ares heykeli yapmasına yönelik bk. Wycherley 1957, 54.
39 Pausanias, Atina Akropolü’nde Nikephyrgos’a dikilen üç gövdeli Hekate yontusu ile Parthenon Tapınağı’nın kuzey yanında yer alan Prokne-Itys yontu grubunu Alkamenes’in yaptığını belirtir. Bununla birlikte “Alkamenes’in Hermes Hermesi” veya “Hermes Propylaios” yontucunun bir başka önemli eseri olarak değerlendirilmektedir. Özgan 1997, 155-156; Ayrıca bk. Rumpf 1949, 71; Adam 1966, 91-92, res. 38-39 (a-b); Ridgway 1977, 307, 311, 318; Boardman 1985, 175; Palagia 2009, 25-43.
40 Hermes Propylaios, Arkaistik bir eser olarak MÖ V. yüzyıl ikinci yarısına (MÖ 450-400) arasına önerilmiştir. Almagro- Gorbea et al. 2010, 370-371, res.14; Üç kademeli taç biçiminde saç bukleleri ve sakalıyla Hermes Propylaios, hermeler içinde çok sayıda örneği olan Arkaistik hermelerin ünlü prototipidir ve Alkamenes tarafından MÖ 450-440 arasında yapıldığı önerilmektedir. Bk. Gensheimer 2018, 341; Hermes Propylaios’un, MÖ V. yüzyılın son çeyreğinde (MÖ 425-400) yapılmış olabileceği de önerilmektedir. Bk. Childs 2018, 278; Hermes Propylaios konusuyla ilişkili olarak ayrıca bk. Marcadé 1969, 47, 296-299; Hermary 1979, 137 vd.; Gierke 1995, 187-189; Francis 1998, 61 vd.;
Fiolitaki 2001, 77 vd.; Arce 2009, 265 vd.; Gagliano 2016, 33 vd.
41 Özgan 1997, 157; Bununla beraber Bergama (Pergamon) Tipi Hermes Herme yazıtının Türkçe çevirisi; “Alkamenes’in çok güzel heykelini, kapıların önünde duran Hermes’i göreceksin (onu buraya) Pergamios yerleştirdi” biçiminde de yapılmıştır. Boysal 1967, 56.
Fig. 17a. Perg. Herm. (Francis 1998, 63, res. 6.3
Fig. 17b. Perg. Herm. (Sağ). (Francis 1998, 63, res. 6.4)
Fig. 17c. Perg. Herm. (Sağ). (Francis 1998, 64, res. 6.5)
Pergamon örneği Hermes Herme’nin düzgün bir yüzü bulunur ve başı hafif öne eğiktir. Üç sıra halinde helezonik salyangoz kabuğu biçimli bukleler alnı çevreler. Alnın üst kısmına denk gelen bölümde saç bukleleri yatay bir seyir izler ve kaşlar da yatay bir şekilde yapıldığından hermenin alnı dikdörtgenimsi bir görünüm almıştır. Eserde burun kökü kaşlarla nerdeyse dik açıyla birleşmektedir ve bu nedenle burun kalın ve kısa bir formdadır. Ayrıca burun kalın olduğundan haliyle gözler, olduk- ça aralıklı yerleştirilmek durumunda kalınmıştır. Yanakları hafif içe çekik, etli ve biraz da hareketli betimlenmiştir. Pergamon Hermes Herme’sinin gür ve dört köşe uzun sakalı alt kısımda yatay hatla sınırlandırılmıştır. Bıyığın, sakal üzerine indirilip sakaldan ayırt edilmeye çalışıldığı söylenebilir. Herme- nin başında bir bant bulunur ve bandın iç kısmında saç ayrıntısızdır. Saç bandının bitiminden enseye inen saç ise dörtgen biçimde ve yine kabaca işlenmiştir. Bunun yanı sıra kulakların arka kısmından, kalın ve çözülmüş görünen uzun birer saç tutamı göğüslere doğru indirilmiştir. Pergamon Hermes Herme’si Olympia yontuculuk yapıtları göz önüne alınarak MÖ V. yüzyılın üçüncü çeyreğine (MÖ 450- 425) tarihlenmiş olup mevcut kopya ise Hadrianus dönemi (MS 117-138) tarihlenmektedir42. Ayrıca Pergamon Hermes Herme’sinin alnı çevreleyen helezonik salyangoz kabuğu biçimli saç kıvrım kom- binasyonu, şekillendirilmiş sakalları ile birlikte gözleri ve ağzının Parthenon stilinde olup olmadığı bilim insanları arasında tartışmalı bir konudur. Bununla birlikte bu herme, Pausanias’ın Atina akro- polisi’nde sanatçısının isminin belirtilmediği bir eserin kopyası da olabilir43.
Alkamenes’in isminin geçtiği diğer herme, Ephesos tipi olarak adlandırılmıştır. 1928 yılında Ephesos’ta Vedius Gymnasium’u kazısında bulunmuştur (Fig. 18). Üzerindeki yazıtta; “Ben herhangi bir sanat eseri değilim, beni heykeltıraş Alkamenes yarattı” yazmaktadır44.
Alkamenes’in Ephesos Hermes Herme’sinin yüzü oldukça tahrip olmakla beraber saç çelengi kısa helezonik kısa bukleler biçimindedir. Başında ince dalgalı ve hareketli geniş “s” biçiminde saç telleri bulunmaktadır ve saç bir bant ile bağlanmıştır. Arkada sırta doğru özensiz taranmış biçimde indirilen saç tomarı ile kulakların arkasından geçerek omuz kısmından göğüs üzerine indirilen iki uzun saç grubu Pergamon tipi ile benzeşmektedir. Bununla birlikte Ephesos tipinin sağlam ve iyi bir örneği olarak Münih Glyptothek Müzesi’ndeki Simonetti başı gösterilmektedir (Fig. 19 a-b)45.
42 Özgan 1997, 157-158; Pergamon Hermes Herme’sinin, MÖ 430-420 tarihli Arkaistik Klasik Dönem eserinin Roma kopyası olduğu belirtilmektedir. Bk. Pollitt 1986, 180-183, res. 191; Pergamon Herme’sine ilişkin ayrıca bk. Altmann 1904, 179 vd.; Praschniker 1935, 23 vd.; Willers 1967, 80-81; Rathmayr 2015, 160-161.
43 Morgan 1952, 311.
44 Özgan 1997, 158; Willers 1967, 37 vd., res. 1-4; LIMC V-1 Siebert 1990, 298, nr. 47.
45 Özgan 1997, 158-159; Ayrıca bk. Willers 1967, 44, 80-81.
Fig. 18. Ephesos Hermes Herme’si Fig. 19a. Simonetti Başı (Francis 1998, 64, res. 6.6)
Fig. 19b. Simonetti Başı.
(Francis 1998, 65, res. 6.7) Simonetti başında Pergamon Hermes Herme’sine göre saçın çelenk gibi saran ön kısmında düzen ve monotonluk görülmez. Üstteki ilk sıra hafif geriye çekilmiş, orta sıra ileri çıkarılmış ve yüzü koruyan bir yapıya bürünmüştür. Yine Pergamon Hermes Herme’sinden farklı olarak Simonetti başında, sakalın en geniş kısmı ağız hattının aşağısındadır ve sakalın her iki tarafındaki konturları, yüzün şeklini verebilecek biçimde ele alınmıştır. Pergamon Hermes Herme’sinde ise sakal kıvrımları yukarıdan aşağıya doğru hafif kıvırılmış, yan yana, düzgün vaziyette iken Simonetti başında sakal kıvrımları daha doğal, değişik yönlü ve hareketli işlenmiştir. Bunun yanı sıra dudak altı sakal kıvrımları belirgindir ve bıyık da sakal üzerine daha vurgulu biçimde yerleştirilmiştir. Ayrıca Simonetti örneğindeki sakalda simetrik bir ayrılma vardır. Simonetti başında yüzdeki huzurlu ifade, sakin bakan gözler, gözleri çevreleyen dışa taşkın, kalın ve etli göz kapakları, bombeli ve kusursuz alın ile saç ve sakal kıvrımlarının işlenişi Klasik Dönem çağdaşı eserlerine çok yakın stilistik özellikler göstermektedir. Örneğin bronz bir eser olmakla beraber Kap Artemision kökenli Zeus heykeli ile Simonetti başı yani dolayısıyla Ephesos Hermes Herme başının, yüz biçimleri, sakal konturlarının işlenişi, sakal kıvrımlarının geriye dönerek oluşturdukları uç motifleri ile bıyığın yapısı, dudak altı papyon biçimli boşluk ve altındaki sakal tutamları son derece benzerdir (Fig. 24 a-b). Bu bağlamda Simonetti başının Alkamenes’in Propylaiosu’nun orijinal bir kopyası olabileceği, Pergamon Hermes Herme’sinin ise yeni Attitistik akım içerisindeki bir anlayışla yaratılan kopyanın kopyasının olabileceği belirtilmiştir. Stilistik özellikleriyle Simonetti başının kopya edildiği orijinal eserin MÖ V.
yüzyıl ortaları (MÖ 450 civarı) olduğu, dolayısıyla Athena Parthenon frizleri ve Pheidias ile çağdaş olduğu önerilmiştir. Bunun yanında Bolu’da 1983 yılında bir binanın temel hafriyatı sırasında oldukça iyi korunmuş olarak tespit edilen ve Bolu Müzesi’nde sergilenen bir herme, Ephesos Hermes Herme tipindedir46. Bolu Hermes Herme genelinde görülen üstün sanatın yanı sıra özellikle saç ve sakallarındaki daha detaylı ve başarılı kalem işçiliği göz önüne alınarak bu eserin Simonetti başından daha üstün bir kalitede olduğu ve dolayısıyla Ephesos Hermes Herme tipinin en iyi örneği olduğu önerilmiştir. Bolu Hermes Herme örneğinde matkap hemen hemen hiç kullanılmamış olup kabarık, hacimli saç-sakal bukle, kıvrım ve tellerinin işleniş biçim ve tekniği ile yüzdeki ifade, ağız, alın, kaş, göz ve göz kapaklarının belirgin etli, kabarık ve göz yuvarlağından ayrılmış biçimde işlenişi Bolu Hermes Herme’sini Iulius Claudiuslar Dönemi’ne daha büyük olasılıkla imparator Claudius dönemine (MS 41-54) önermeyi mümkün kılmıştır47.
46 Yukarıdaki bilgilerin yanı sıra özellikle Bolu Herme başı için bk. Özgan 1997, 158 vd., 165-169, 177-178, res. 13-16.
47 Özgan 1997, 165-169.
(Fiolitaki 2001, 375, res. 20)
Perge’den 2014/468 Envanter Numaralı Herme Başı, değinildiği üzere çene seviyesinin altından itibaren kırık ve noksandır. Ayrıca alın, gözler, burun, dudaklar, sol yanak ve sakalda büyük çapta kopma, aşınma ve tahribatlar görülür (Fig. 3-9). Hermenin başına geçirilen şerit biçimli diademle alın çevresindeki saça daha havalı/kabarık bir görünüm kazandırılması ve kulakların arka kısmından birer saç tutamının aşağıya doğru bırakılması yönüyle eser, hem Pergamon hem de Ephesos (dolayısıyla Simonetti ve Bolu örnekleriyle) benzerdir. 2014/168 Perge Herme Başı’nda iki kulak hizasından başlayan ve alnı çevreleyen saçta, üç sıra halinde burgulu uzayıp uç kısmında helezonik salyangoz kabuğu biçimli bukleler görülür ve bu yönüyle Pergamon örneği ile benzeşir. Çünkü Ephesos (Simonetti ve Bolu) örneklerinde alnı çevreleyen salyangoz biçimli lüleler saç bandından neredeyse hemen sonra başlar, bukle taneleri daha büyüktür ve yine alnı çelenk gibi saran kısımda monotonluk görülmez. Ayrıca Ephesos tipinde saç çelenginin üstteki ilk sırası hafif geriye çekilmişken orta sıra ileri çıkarılmıştır ve yüzü koruyan bir yapıya bürünmüştür. Bununla beraber Perge örneğinde alnı çevreleyen saç çelenginin dairesel yapısı bu kez Ephesos (Simonetti/Bolu) örneği ile daha yakındır. Bunun yanı sıra kırık olması ve üzerindeki tortu nedeniyle çok iyi seçilemese de Perge 2014/168’in saç bandı sınırından enseye inen saçın yüzeysel işlendiği, bazı saç öbeklerinin hafif “s” biçiminde, bazılarının ise dikey perçemler halinde indiğini belirtmek müm- kündür. Ephesos (Simonetti/Bolu) örneklerinin ense saçının ise daha belirgin “s” formda olduğu söylenebilir (Fig. 3-7, 17 a-c, 19 a-b).
Hermes Propylaios Klasik Dönem eseri olmakla beraber Arkaistik üslupta yapılmıştır48. Bununla beraber Erken Arkaik Dönem’den itibaren alnı çevreleyen saç perçemleri görülür, fakat bunlar tek sıra halinde yan çevrilip alna yapıştırılmış gibidir49 (Fig. 20-21).
Fig. 20. Kuros - Biton (MÖ 600) (Fiolitaki 2001, 47, 365, res. 5)
Fig. 21. Kuros - Thera (MÖ 570-560) (Lange 2017, 127-128, res. 45)
MÖ VI. yüzyıl ikinci çeyreğinde halen alna yapışık gibi olmakla beraber daha küçük helezonik kıvrımlı ve iki sıralı saç bukleleri de yapılabildiği, ayrıca alnı çevreleyen tek saç buklelerinin de Olgun Arkaik Sonu-Geç Arkaik Başı ile birlikte yani MÖ 530 civarı gibi giderek küçülüp havalandığı ve helezonik salyangoz kabuğu biçimindeki bukle yapısına yaklaştığı görülmektedir50. MÖ VI. yüzyıl son
48 Arkaik Dönem sonlarında MÖ 500 civarına tarihli bir herme başında, özellikle başı çelenk gibi saran sıralı-helezonik salyangoz kabuğu biçimli saç buklelerinin varlığı görülmektedir. Bk. Lawton 2006, 16, res. 13; Arkaistik başka örnek için bk. Budde – Nicholls 1964, 25-26, res. 48; Ridgway 1972, 123, 235-236, res. 52 a-c; Hermes Propylaios’un Arkaik Dönem ilişkisine yönelik ayrıca bk. Kansteiner et al. 2007, 53-56.
49 Örneğin MÖ 600 civarı tarihli Sunion Kuros’u, MÖ 600-590 civarı tarihli Kleobis ve Biton Kuros Grubu ile MÖ 570 civarı tarihli Thera Kuros’unun alnı çevreleyen saç perçemleri alna yapışmış gibi olup yan çevrilmiş ve tek sıra halindedir. Boysal 1979, res. 22, 26-33.
50 MÖ 560 civarı tarihli Floransa Kuros Başı’nda iki sıralı/katlı saç bukleleri görülür. Tek sıralı olmakla beraber MÖ 530 civarı tarihli Kroisos ve Ptoon kuroslarında, özellikle MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında alnı çevreleyen saç buklelerine göre
çeyreği (Geç Arkaik ile yani MÖ 520 civarı) ile birlikte helezonik salyangoz kabuğu biçimli saç buklelerinin varlığı, ikili veya üç katlı olarak plastik biçimde bazı figürlerde görülür51 (Fig. 22-23).
Dolayısıyla Hermes Propylaios tipinde olan hem Pergamon Hermes Herme’si, hem Ephesos (Simo- netti/ Bolu) Hermes Herme’si ve hem de Perge’den 2014/168 Envanter no’lu Herme Başı’nın Arkaik Dönem’e öykündükleri, ancak alnı çevreleyen helezonik salyangoz kabuğu biçimli katlı saç yapısı ile özellikle Geç Arkaik Dönem’e (MÖ 520-480 civarı) atıfta bulunan Arkaistik üslupta eserler oldukları önerilebilir.
2014/168 Envanter no’lu Herme Başı’nın saç bandının sınırladığı iç kısımda, başın tepe kısmında merkezden dışa doğru yumuşak hatlı zigzaglar halinde yelpaze biçiminde linear saç yapısı bulunur (Fig. 4-7). Pergamon örneğinde bant içindeki saç belirsiz olduğundan Ephesos tipi temsilcisi Simo- netti (ayrıca Bolu) örneği ile karşılaştırmak mümkündür ve saç yapıları benzerdir (Fig. 19 a-b).
Helezonik salyangoz kabuğu biçimli perçem yapısı ile bu tip linear saç yapısı MÖ 520-480 civarı Geç
bir küçülme ve havalanıp yükselme (plastikleşme) gözlemlenmektedir. Bk. Boysal 1979, res. 45-46, 66-69; MÖ 540- 530 tarihli benzer örnek için bk. Kaltsas 2002, 32, 39.VII; MÖ 530 civarına tarihlenen bir heykel başı parçasında iki sıralı/katlı helezonik salyangoz kabuğu biçimli bukle örneği için bk. Chase – Vermeule III 1963, 48, 64, res. 51.
51 Örneğin MÖ VI. yüzyıl sonlarına tarihlenen bronz bir Zeus başında iki sıra halinde benzer helezonik salyangoz kabuğu biçimli saç bukleleri bulunmaktadır. Charbonneaux 1953, not. 17, res. 17; MÖ 500 civarı tarihli bir başta benzer bukle yapısı bulunmaktadır. Boardman 1978, 124, res. 143; MÖ 490 tarihli Geç Arkaik bir Athena başında iki sıralı helezonik salyangoz kabuğu biçimli örnek için bk. Ebert 1980, 35, res. 35; MÖ VI. yüzyıl sonuna tarihlenen Leontini’den bir kuros başı için bk. Boardman 2014, res. 181, 2.
Fig. 22. Theseus (MÖ 510-500) (Frel 1982, 103, res. 8)
Fig. 23. Strangford Apollonu (MÖ 490) (Fiolitaki 2001, 26, 367, res. 8b)
Fig. 24a. Zeus (MÖ 460) (Boardman 214, 62, res. 35)
Fig. 24b. Zeus (MÖ 460).
(Boardman 214, 62, res. 35)
Fig. 25. Herme (Atina Agora Müz.) (Harrison 1990, 165, res. 3)
Arkaik Dönem bazı eserler ile oldukça benzerdir52 (Fig. 22-23). Bu bağlamda hem Ephesos (Simonetti/Bolu) hem de Perge 2014/468 Envanter no’lu Herme başının özellikle Geç Arkaik Dönem’e öykünen Arkaistik eserler olduklarını değerlendirmek mümkündür.
Perge 2014/168 Envanter no’lu Herme’nin sakalının büyük bölümü ile bıyığın merkezi noktası da kırık ve noksandır. Yüzün sağ yanında çok yoğun tahribat ve ayrıca tortu bulunmakla beraber “s”
biçiminde daha derin-çizgisel-uzun sakal perçemleri görülür ve sağ sakal kıvrımlarında kalem yerine matkap kullanılmış gibidir. Çünkü sakal kıvrımları başlangıçta ve bitişte aynı genişlik-derinliğe sahiptir ve matkap kanalı özelliğine uymaktadır (Fig. 3, 4, 8, 26 b). Yüzün sol yanındaki sakal perçemleri “s” kıvrımlıdır ve sakal perçem hatları kalem kullanılarak derin-kısa-üçgenimsi sivri uçlu işenmiştir (Fig. 3, 5, 9, 26 c). Bu nedenle, şayet tahribata bağlı değilse, sağ ve sol sakal perçemleri arasında stil farkının bulunduğu söylenebilir (Fig. 3, 8-9, 26 a-c). Durum böyleyken, Pergamon Hermes Herme’sinde sakal kıvrımları yukarıdan aşağıya doğru hafif kıvırılmış, yan yana sıralanmış ve düzgün-donuk-hareketsiz vaziyettedir (Fig. 17 a-c). Ephesos tipi temsilcileri Simonetti (Bolu) başında sakal kıvrımları hem Pergamon hem de Perge 2014/468 örneğine göre daha doğaldır, değişik yönlü ve hareketlidir (Fig. 19 a-b). Ancak Perge örneğinin yüzünün iki yanındaki sakallarda her ne kadar stil farkı olduğu düşünülse de sakal kıvrımları/perçemleri hem Pergamon hem de Ephesos tipi örneği Simonetti (Bolu) örneklerine göre daha derin ve baroktur. Bu farklara rağmen özde hem Pergamon hem Ephesos tipi temsilcisi Simonetti (Bolu) ve hem de Perge 2014/168’in sakal düzenlemesinin MÖ V. yüzyıl ortalarına (MÖ 460-450) işaret ettiği söylenebilir. Çünkü Klasik Dönem heykeltıraşlığının bu devirde Arkaik sakallardaki hareketsiz yapıdan uzaklaşılmış, perçemler hareketlenerek kendine has bir çözülme yaşanmıştır. Nitekim MÖ 460-450 civarına tarihlendirilen bazı örneklerde benzer sakal yapısı görülmektedir53 (Fig. 24 a-25).
Fig. 26a. 2014/168 Fig. 26b. 2014/168 (Sağ) Fig. 26c. 2014/168 (Sol)
52 Örneğin Literatürde “Ptoon 20” olarak bilinen Ptoon’daki Apollon Tapınağı’nda bulunmuş ve MÖ 520-510 civarına tarihlendirilen bir kuros’ta saç, boncuk dizisi özelliğini tamamen kaybederek linear şekil kazanmıştır ve bu linear saç yapısı MÖ V. yüzyıl Ciddi Stil Dönemi’nde benimsenerek moda olmuştur. Bunun yanı sıra Eretria Apollon Tapınağı Metop’unda MÖ VI. yüzyıl sonuna tarihlendirilen Antiope’yi kaçıran Thesseus’un linear saç yapısı ile de benzerdir. Bk.
Boysal 1979, 21-22, 48, res. 79, 182; MÖ VI. yüzyıl sonuna tarihlenen Leontini’den bir kuros başında da benzer linear saç yapısı görülür. Boardman 2014, res. 181. 2; Ayrıca Ciddi Stil MÖ 490-450 arası olmakla birlikte Ciddi Stil safhasına giren fakat halen Arkaik üslubu yoğun biçimde yansıtan Aigina Aphaia Tapınağı Batı Alınlığı’ndaki genç savaşçıda da yine benzer linear saç yapısı görülür. Boysal 1967, 13-14, res. 2.
53 Atina Agora kazılarında Geç V. yüzyıl tabakasında bulunan, ancak stilistik detaylarıyla MÖ V. yüzyıl ortalarından (MÖ 450) sonraya ait olamayacağı değerlendirilen herme başında sakal perçemleri havalı, belirgin ve hareketlidir. Harrison 1990, 166-167, res. 3 (Fig. 25).
Fig. 27a. 2019/79 Fig. 27b. 2019/79 (Sağ) Fig. 27c. 2019/79 (Sol) Perge 2014/168 no’lu Herme’nin bütün yıpranma, aşınma ve deformasyona rağmen özellikle alın ve yanaklarında pürüzsüz yapı gözlemlenmektedir ve bu bağlamda Pergamon ve Ephesos (Simonetti/ Bolu) hermeleri ile benzeşir. Pegamon Hermes Herme’sinin yüzüne oranla gözler daha küçük iken Ephesos tip temsilcileri Simonetti ve Bolu örneklerinde daha büyük, muntazam, üst ve alt göz kapakları neredeyse aynı biçim ve kalınlığa sahiptir, gözler tam badem formundadır. Büyük ölçüde yıpransa da Perge 2014/168’in sol gözünün gözyaşı kanalının belirgin olduğu, üst göz kapağının alt göz kapağından bariz biçimde kalın-ağır-etli olduğu ve her iki göz kapağının birbirine eşit olmayıp farklı bir kavise sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca bütün aşınma-yıpranmaya rağmen sol gözün üst kapağının altına doğru bir çukurluk gözlemlenmektedir ve bu matkapla oyulan gözbebeği nedeniyle olmalıdır.
Perge 2014/168 no’lu Herme’nin alın ve yanaklarında orijinalinde pürüzsüz/perdahlı olduğu anlaşılan yapının yanı sıra, bütün aşınamaya rağmen alnı çevreleyen saç çelenginde bazı bukleler arasında ve sol kulakta görülen matkap oyukları, sakal perçemlerindeki derin-barok yapı ve de sol üst göz kapağının altında zorlukla seçilebilen çukurluk, eserin Roma İmparatorluk Antoninuslar- Severuslar dönemine ait olduğunu önermeye imkân kılmaktadır. Çünkü Antoninuslar dönemi port- releri perdahlı olup yüzlerde genel bir parlaklık görülür. Saç ve bulunuyorsa sakal havalıdır ve derin kullanılan matkapla perçem ve/veya bukleler belirginleştirilmektedir. Ayrıca eserlerde büyük gözler bulunur, geniş ve ağır göz kapakları, göz üzerine hafifçe sarkıtılmıştır ve göz bebekleri matkap darbesi ile betimlenmiştir. Portrelerde genel olarak dalgın/baygın bir ifade ile huzurlu bir hava hâkimdir54. Bununla birlikte imparator Commodus zamanında (MS 180-192), heykellerde hareketli kısımların burgu ile yumuşatılması, düz yüzeylerin ise parlayıncaya kadar perdahlanması zirveye ulaşır. Septimus Severus ve devamcılarının portreleri Commodus dönemi üslubunu devam ettir- mekle beraber bunlar fazla parlak/cilalı mermer kullanmaktadırlar ve burgu/matkap tekniğinin mümkün kıldığı abartılı incelikleri göz ardı etmişlerdir55. Erken Severuslar dönemi portrelerde ise hareketsiz dolgun yanaklar, şişkin dudaklar, keskin ve kalın göz kapakları, geniş ve düz kenarlı burun gibi stil özellikleri bulunur56 (Fig. 30-33). Gösterdiği stil özellikleri kapsamında Perge 2014/168 no’lu
54 Özgan 2013, 117-283; Ayrıca bk. Hekler 1912, 37, 262-270; Harrison 1953, 48-49, plt. 23; Rumpf 1949, 151-152;
Harrison 1953, 37 vd.; Chase – Vermeule III 1963, 221, 249, res. 226-227; Budde – Nicholls 1964, 70-73, res. 110- 115; İnan – Rosenbaum 1966, 74-84; Greek & Roman Port. 1972, 2-3, nr. 59-63; Poulsen 1974, 113-126; İnan – Rosenbaum 1979, 105-112, taf. 47-55; Vermeule 1981, 320-339, Res. 274-291; Frel – Morgan 1987, 74-75, Res. 57;
Karamut 1991, 607-610, Res. 1-16; Smith 2008, 16; Delemen 2011, 104-117; Waelkens – Poblome 2011, 116-118;
Akçay-Güven 2014, 330-339.
55 Rumpf 1949, 152.
56 Özgan 2016, 63-64; Severuslar dönemi portreler için bk. Harrison 1953, 49-53; İnan – Rosenbaum 1979, 113-126,
Herme Başı belirtildiği üzere Roma İmparatorluk Antoninudlar-Severuslar dönemi’ne yani MS 138- 235 yıllarına tarihlenebilir.
Perge 2014/168 no’lu Herme Başı’nın bütünleşik mi? veya bir deliğe oturtulan büst biçiminde mi? kullanıldığı başın-yüzün alt bölümünden kırılmış olması nedeniyle anlaşılamamaktadır. Fakat ensede saçın uzama temayülü göstermesi, bütünleşik bir herme başı parçası olduğunu daha olası kılmaktadır. Ayrıca yüzünün-başının sağ yanındaki harçlı tortu ilk işlevinden sonra olasılıkla devşirme olarak bir duvar taşı gibi kullanılmış olabileceğini düşündürtmektedir. Bununla beraber tespit edildiği kanal içinde bulunduğu yerin özelliğine göre doğal yolla biriken tortu, bir harç gibi yüzüne yapışmış/kaynamış da olabilir.
Fig. 28. 2014/168 Fig. 29. 2019/79 Fig. 30. Antoninuslar Dön. Portre (Harrison 1953, 38-40, plt. 19.28)
Fig. 31. Septimus Severus (MS 200- 210) (Frel – Morgan 1987, 81, res.
64)
Fig. 32. Severus D. Erk. P. (210-220) (Harrison 1953, 49-50, plt. 24.37)
Fig. 33. Severus D. Erk. P. (215-225) (Harrison 1953, 52-53, plt. 26.39)
Perge 2014/168 no’lu Herme Başı’nın bulunduğu yer Perge Batı Kapısı’na yaklaşık 25 m mesa- fededir (Fig. 1-2). Bu bağlamda eser ilk halinde Hermes’in girişlerde duran/koruyan “propylaios”
vasfı doğrultusunda kent kapısında kullanılmış olabilir. Yine tespit edildiği kanal, Perge Antik Kenti’ni dolaşan havuz-kanal sisteminin bir parçasıdır ve dolayısıyla Batı Sütunlu Cadde üzerinde de kullanılmış olabilir. Eğer böyle bir kullanım olduysa yollara-kavşaklara bırakılan hermelerin işlevine benzer biçimde yolcuların korunması, sağ-salim-güvenle yolculuk yapmaları amacını taşıyor olabilir.
Bunun yanı sıra tespit edildiği yerin 2 m güney tarafında yani Kuzey Hamamı’nın kuzey ön tarafında dükkân-depo olarak kullanılmış olması gereken galeriler bulunmaktadır. Bu hermenin Hermes’in
taf. 56-65; Ayrıca Severuslar dönemi özelliğini yansıtan bronz erkek başı için bk. Chase – Vermeule III 1963, 221, 237, 250, res. 228; İnan – Rosenbaum 1966, 84-85.
