Viral Hepatit Detg ~002 (1) 451-454
OLKEMIZDE HEPATIT B VIRUSU IHBVI GENOTIP DAGILIMI
Davut Ozdemir', Ismail Balik'
OZET
HBV infeksiyonlan, gerek dUnyada gerekse Ulkemizde Onemli halk sagligl sorunlanndand1r. <;ali~mam1zda Ulkemizdeki HBV ge- notip dagd1m1 ara~tmld1. Genotip dag1l1mmm baz1 epidemiyolojik fakt6rlerle ili~kili oldugu bilinmektedir. Olkemizin ~e~itli yO- relerinden gelen HBV ile infekte 20 hastan1n serumu incelendi. ilk Once PCR ile HBV DNA'Iar izole edildi. Daha sonra Restric- tion Fragment Length Polymorphism (RFLP) yOntemine gOre HBV DNA genotipleri belirlendi ve hastalann 17'sinde genotip, D bulundu {Dominant HBV genotipi genotip 0 idi). 0~ hastamn genotipi identifiye edilemedi. Bu hastalann, ya mutant bir HBV virusuyla ya da yeni bir HBV genotipiyle infekte olduklan sonucuna vanld1. Sonu~ olarak, Ulkemizdeki baskm HBV genotipinin D oldugunu sOyleyebiliriz.
Anahtar kelimeler: Hepatit B virusu (HBV), HBV DNA, genotip
SUMMARY
IDENTIFICATION OF HEPATITIS B VIRUS (HBV) GENOTYPES IN TURKEY
HBV infection is a major health problem all over the world and in Turkey. We investigated the prevalence of HBV genotypes in Turkey. Twenty serum samples were evaluated from patients with HBV infection who came from different geographic regions of our country. HBV DNA extracted from the serum by PCR. Then HBV-DNA genotypes were identified by using of the Restriction Fragment Length Polymorphism (RFLP) method and found as genotype D of HBV in 17 of patients (The dominant HBV genoty- pe Was genotype D).The genotype of three patients could not be determined. These three samples were defined either as an unp- redicted or atypical restriction pattern. As a result, genotype Dis the dominant HBV genotype in our country.
Key words: Hepatitis 8 virus (HBV), HBV DNA, Genotype
Giri~
HBV; Hepadnaviridae ailesinin Orthohepadnavirus cinsinde yer Tablo 1. HBV Genotipleri ve Subtiplerinin Cografi Da81l1m1 alan, hepatotropik, zarfl1 ve klsmen ~ift sarmall1 bir DNA virusudur (1).
Bu virusun dUnya genelinde 450 milyon ta~IYICISI vard1r. Aynca dUnya Genotip nUfusunun yanya yakm1n1n HBV ile infekte oldugu ve her y1l yakla~1k
bir milyon ki~inin HBV'nun neden oldugu akut ve kronik hastahklar- A dan Oldugo tahmin edilmektedir (2,3,4,5). Olkemizde bOigeden bOige- ye degi~mek Uzere %3.9-12 oranmda HBV ta~IYICIIigl mevcuttur. Anti B HBs pozitifli!F ise %20-50 oranmdad1r {6,7).
HBV dunyada sigaradan sonra, ikinci S1klikla kansere neden olan C ajand1r. HepatoseliUier kanser geli~me riski HBV ta~1yan ki~ilerde nor- mal populasyona gOre 200 kat artm1~t1r (4,5,8). Aynca HBV, kronik he- patit ve karaciger sirozuna neden olarak toplum sagl1g1 a~1smdan
Onemli problemler dogurur. D
HBV genotip da8il1m1 ile mutant dagil1m1, klinik ve baz1 epidemi- yolojik Ozellikler aras1nda ili~ki kurulmaktad1r. E
NUkleotid dizileri arasmdaki farkhhk %8 veya daha fazla olan F HBV genomlan farkli genotip olarak tammlanm1~ ve A' dan G'ye kadar 7 farkh genotip ortaya konmu~tur. Daha sonra HBV genom sekanslan G ile S geni sekanslan kar~da~t1nlm1~ ve genotiplerle subtipler arasmdaki baglantl kurulmaya ~al1~11m1~t1r (1 ). Tabla 1 'de HBV genotipleri ile subtipler aras1ndaki baglant1 ve bunlann cografi dag1l1m1 gOsterilmi~tir.
Subtip
adw2 adwl adw2 adw1 adw2 adrq+
adrq- ayr ayw2 ayw3 ayw4 adw4q-
adw2
En c;ok gOri.lldiigU cografi bOige
Kuzeybat1 Avrupa Sahra alt1 Afrika Endonezya, <;in Vietnam Dogu Asya Japonya, Kore, <;in Frans1z Polinezyas1 Vietnam
Akdeniz BOigesi
Hindistan, Pakistan, Yakln Dogu Bat1 ve Sahra alt1 Afrika Orta Amerika, ~iii,
Arjantin, Peru, Amazon BOigesi Fransa, Kuzey Amerika
Tabla 1, 9 numarah kaynaktan uyarlanml~tlr. *Ankara Oniversitesi T1p FakOitesi Klinik Bakteriyoloji ve infeksi- Bu ~ali~mada; klinigimize ba~vuran ve HBV ile infekte 20 hastanm yon Hastallklan Anabilim Dah
451
(kronik hepatit, asemptomatik ta~ryiCI, karaciger sirozu) genotipleri ara~tmld1. Olkemizde henOz yeni yeni belirlenmeye ba~lanan HBV ge- notipleri ve genotiplerin diger epidemiyolojik Ozelliklerle ili~kisini or- taya koyan c;ab~malara katkrda bulunma amac;land1.
Cere~ ve YOntem
C::ah~mam1za HBV ile infekte 20 hasta ahnd1. Hastalann serumlan 1998-2000 ydlan arasmda topland1 ve HBV genotiplerini belirlemek ic;in c;all~ma yap1hncaya kadar -680C'da sakland1. Bu hastalann bazl- lan asemptomatik HBV ta~IYICISI, bazdan kronik hepatit B hastas1yd1.
Bir hastada HBV'na bagh karaciger sirozu mevcuttu.
Ara~t1rmam1z Ankara Oniversitesi T1p Fakultesi Klinik Bakteriyolo- ji ve infeksiyon Hastahklarr A.D. PCR Laboratuvarr'nda yapdd1. Her
rak degerlendirildi (Restriction Fragment Length Polymorphism: RFLP yOntemi).
ikinci basamak OrOnleri (485 baz c;ifti uzunluktadrr) Alwl enzimi ile i~leme sokulduktan sonra 485 bp (baz c;ifti) olu~ursa genotip C, Earl enzimi ile i~leme sokulduktan sonra 485 bp olu~ursa genotip B, Hphl ve Neil enzimi ile i~lemden sonra genotip E (379 bp) ve genotip F (485 veya 438 bp), NlaiV enzimi ile i~lemden sonra genotip A (219 veya 220 bp) ve genotip D (186 bp) olu~ur.
C::alr~mamrzda; Taq polimeraz ve agaroz jel Life Technologiea (ABO)' den, HBV DNA primerleri Biosynthesis (ABO)' den, kesici (rest- riction) enzimler MBI Fermantes (Litvanya)'den saglanmr~trr.
Bulgular
hasta serumuna a~ag1da anlat1lan i~lemler uyguland1: 13 ml extraction Yirmi hastan1n 7'si kadm, 13'0 erkek hasta idi. Ya~ ortalamas1 35 ( buffer (Generaleaser, ABO) al1nd1 ve 10 ml hasta serumu ile kan~tml- 9-57) idi. Hastalann 5'i Dogu ve Gi.ineydogu Anadolu BOigesi, Oc;O Ka- dl, Uzerlerine mineral yag1 kondu. Bu kan~1m 950C'da Uc; dakika ve radeniz BOigesi, biri Akdeniz BOigesi, 11'i ic; ve Orta Anadolu BOigesi daha sonra buz ic;inde birdakika tutularak (i~lem iki defa yap1ld1) HBV kOkenliydi.
DNA izole edildi. Daha sonra ic;inde izole edilmi~ halde HBV DNA OndOrt hasta kronik hepatit B tan1s1 ile takip edilirken (i.ic;U karaci- bulunan kan~1mm Ozerine 2,5 mllOX EX-Taq polimeraz buffer, 1 mL ger biyopsisi ile dogrulanm1~) bir hasta HBV'na bagh karaciger siro- 25 mM MgCI2, 2,5 ml 2,5 mM deoksiriboni.Jkleotid trifosfat 10 pika- zuydu. Be~ hastamn kronik hepatit B hastas1 m1, yoksa asemptomatik mol birinci basamak sens primeri (HBMF1: 5'-YCCTGCTGGTG- HBV ta~IYICISI mr olduklan belirlenemedi.
GCTCCAGTIC-3'), 10 pikamol antisens primeri (HBMR2: 5'-AAGC- Yedi hastada HBeAg, bir hastada hem HBeAg hem de Anti-HBe, CANACARTGGGGGAAAAGC-3') ve 0,1 mL (5 Unite) EX-Taq kan~1- 12 hastada anti-HBe pozitif bulundu. Sadece bir hastada anti-Delta mmdan 25 ml kondu. Bu kan~1m 960C'da iki dakika, 940C'da 15 sa- pozitif bulundu.
niye, 600C'da 45 saniye, 720C'da 45 saniye tutuldu. Bu i~lem toplam Alt1 hasta, hastal1gm tahmini bula~ yolu hakkmda bilgi veremedi.
25 defa tekrarland1. BOylece birinci tur OrOnler elde edildi. Be~ hasta di~ tedavisi s1rasmda hastal1g1n kendisine bu.la~m~~ olabile- ikinci tur i.iri.inleri elde etmek ic;in ~u kan~1m haz1rland1: 2,5 ml cegini belirtirken, 4 hasta aile h:;i temasr bula~tan sorumlu tuttu. iki lOX EX-Taq polimeraz buffer, 1 ml MgCI2, 2,5 mL deoksiriboni.ikle- hasta hastallgm kendisine berberden, bir hasta ise cinsel temas ile bir otid trifosfat, 10 pikamol ikinci basamak inner sens (HBMF2: 5'- ba~kas1ndan bula~mr~ olabilecegini belirtti. Bir hasta berber ve aile ic;i GTCTAGACTCGTGGTGGACTICTCTCTC-3') 10 pikamol anti sens temas1, bir hasta da di~ tedavisi ve aile ic;i temas1 bula~ yolu olarak gOs- primeri (HBMR2: 5'-AAGCCANACARTGGGGGAAAGC-3') 25 mL'ye terdi. Tahmini olarak en uzun hastal1k si.iresi 12 ydd1.
distile su ile tamamland1. Bu karr~1mm 22,5 mL'si birinci tur UrUnlerin C::ah~maya alman 20 hastanrn 17'sinde HBV genotipi, genotip D 2,5 mL'si ile kan~tmld1 ve olu~an kan~1m 960C'da iki dakika, 940C'da olarak bulundu. Oc; hastanm genotipi tayin edilemedi. Bunlarrn ya ye- 1 5 saniye, 600C'da 45 saniye, 720C'da 45 saniye tutuldu. Bu i~lem ni bir HBV genotipi ile veya mutant bir HBV ile infekte olduklan dU- toplam 25 defa tekrarland1. Sonuc;ta ikinci tur PCR Ori.inleri elde edil- ~Uni.ildi.i.
di. Ara~t1rmaya al1nan hastalann genotiplerinin agaroz jeldeki gOri.in-
Daha sonra Oc; farkll kan~rm haz1rland1. Bu kan~1mlardan birinde tUieri ~ekil 1 ve 2'de gOsterilmi~tir.
2,5 mL 1 OX reaksiyon buffer + 1 mL BspLJ (NlaiV) enzimi + 16,5 mL distile su vard1. Ba~ka birinde 2,5 mL lOX reaksiyon bufferi + 1 mL Eamll 041 (Ksp632J) enzimi ve 16,5 mL distile su bulunuyordu. Oc;Un- ci.ide ise 2,5 mL 1 OX reaksiyon bufferi + 2 mL Hphl enzimi + 15,5 ml distile su vard1. Bu kan~1mlarm her birinden ayn ayn 20 mL al1nrp 5 mL ikinci tur PCR Uri.inleri ile kan~t1nld1. Bu kan~1m 370C'da 12 saat bekletildi. Elde edilen GrUnter her ml'sinde 500 ng ethidium bromid ic;eren 1 xTBE buffer (134 mM Tris-HCI, pH: 10, 68 mM borik as it, 2,5 mM EDTA) ic;indeki %3'1Uk agaroz jelde yUriltOidi.i. Sonuc;lar 0,5 saat sonra ultraviyole l?rk altmda incelendi. Sonuc;lar, kesici enzimlerin ge- notipler ic;in spesifik DNA S geni bOigelerini kesmesi ve bu b6lgelerin agaroz jelde farkll uzunlukta baz c;iftleri olu~turmas1 esas1na dayana-
452
Tart1~ma ve Sonur;
Bugi.ine kadar A' dan G'ye kadar 7 farkll HBV genotipi tanlmlan- mr?tlr. Muhtemelen bunlardan daha fazla genotip vard1r ve bunlar c;e-
~itli teknikler kullandarak belirlenecektir (10, 11). Ara~t1rmam1zda RFLP yOntemi uyguland1. Ancak son zamanlarda, preS2 bOigesi i.irUn- lerindeki epitoplara kar~1, genotiplere spesifik monoklonal antikorlar kullamlarak da ELiSA ile HBV genotipleri tayin edilebilmektedir. Bu y6ntemde nUkleotid zincirlerini incelemek gerekmedigi ic;in, bu yOn- tern geni~ taramalarda kullan1labilmektedir (12).
HBV genotipleri, farkl1 cografi bOigelere gOre farkll dagdrm gOster-
mektedirler. Genotip A Kuzey Avrupa'da, genotip B ve C Dogu As- pozitiftir. Bununla birlikte baz1 kronik hepatit B'li hastalarda anti-HBe ya'da ve Uzak Dogu'da, genotip D tUm di.inyada yayg1n olmakla bir- ile birlikte HBV DNA pozitiftir. Bu farkl!l!k, s1kllkla HBV DNA geno- likte Akdeniz B5lgesi, Yakm Dogu, Orta Dogu ve Gi.iney Asya'da, ge- munun pre-kor bOigesindeki 1896 numaral1 ni.ikleotiddeki mutasyonla notip E Sahra alt1 b5lgenin bat1smda, genotip F Amerika K1tas1'nda bas- ac;;1klamr. Bu mutasyonla HBeAg sentezi durur ama viral replikasyon
kin olarak bulunur (13,14). devam eder (19).
<;:al!~mam1zda, i.ilkemizin de ic;;inde bulundugu Akdeniz BOige- Akdeniz BOigesi'nde HBeAg negatif kronik hepatit B'li hastalann si'nde en s1k g5zlenen genotip alan genotip D (17/20 h,astada) bulun- %95'inden fazlas1nda 1896 pre-kor mutantlarm1n oldugu tahmin edil- du. Oc;; hastamJZin genotipleri tayin edilemedi ve Fransa'da yap1lan bir mektedir (19, 21 ). Olkemizde Bozday1 (22) ve arkada~lan tarafmdan c;;ah~maya dayanarak bu hastalann ya mutant bir HBV ile ya da yeni yapdan bir c;;ah~mada 19 hastan1n %84'i.inde (16/19) pre-kor mutasyo- bir HBV genotipi ile infekte olduklan di.i~i.ini.ildi.i (11). Ula~abildigimiz nu bulunmu~tur. <;:al1~mamJzda 20 hastan1n tamam1nda HBV DNA po- yerli yaymlardan ancak bir tanesinde i.ilkemize ait HBV genotip c;;ah~- zitif olarak bulundu. Bunlann 12'sinde aym zamanda anti-HBe de po- maSI bulundu. Bozday1 (1 5) ve arkada~lan tarafmdan yap dan bu c;;ah~- zitifti. Bu bulgu i.ilkemizde HBV pre-kor muta~tlanmn yayg1n oldugu mad a, HBV genotipleri ara~tmlan 13 hastanm tamammm genotipi ge- ve bu mutantlann genotip D'de s1k gOri.ildi.igi.i g6ri.i~i.ini.i destekler nite-
notip D olarak belirlenmi~tir. liktedir.
HBV genotiplerinin dag1hm1nm cografi b6Jgelere gOre farkhhk Sonuc;; olarak; hastalann Ulkemizin farkl1 b6lgelerinden gelmeleri- g6stermesi esasma dayanarak, HBV ile infekte hastalann atalannm ni ve 17 hastada bulunulan genotip D'nin Ulkemizin de ic;;inde bulun- g6c;;leri konusunda da bilgi edinilebilmektedir (16). dugu Akdeniz B61gesi'nde yayg1n HBV genotipi oldugunu da g6z
Farkh HBV genotipleri aras1nda anti-HBe serokonversiyonu ve 6ni.inde bulundurursak, bulgulanm1zm degeri daha da artacakur. Bu replikatif potansiyel ac;;1smdan fark vard1r (17). Bu, dtinyanm c;;e~itli nedenle Ulkemizde HBV genotipinin yaygm olarak genotip D oldugu- yerlerinde HBV ta~IYICISI oranlan arasmdaki farkla paralellik gOster- nu kabul edebiliriz. <;:ah~mam1zm daha sonra yapdacak HBV genotip- mektedir. HBV ta~IYICISI prevelansmm dO~i.ik oldugu KuzeybatJ Avru- Jeri ile ilgili c;;ah~malara yard1mc1 olacag1m ve bu sayede i.ilkemizdeki pave ABD'de persistan ta~IYICIIar aras1nda genotip A yayg1nd1r. Ama- HBV infeksiyonlann1n epidemiyolojisinin, klinik seyrinin ve kronik he- zan BOigesi ve Peru gibi yi.iksek HBV prevelans1 alan yerlerde, elde patit B'nin tedaviye verecegi yan1tm daha iyi anla~1lacag1m di.i~i.inmek- edilebilen bilgilere gOre genotip F bask1nd1r. Genotip B ve C Dogu As- teyiz.
ya'da yaygmd1r ve bu bOigelerdeki kadmlann c;;ocuklanna dogum s1ra- smda (vertikal) HBV'nu gec;;irme oranlan ytiksektir. <;:i.inki.i bu kadlnlar- da, vertikal gec;;i~i artt1ran HBeAg'nin pozitif oldugu donem daha uzundur. Sahra alu Afrika ve Akdeniz BOigesi'nde HBV'nun horizon- tal gec;;i~i daha Onemlidir ve buralarda genotip Ave D yayg1nd1r. Bu bOigelerdeki dogurgan kadmlarda anti- HBe serokonversiyonu Asyah kadmlara gOre daha c;;abuk olur ve bu kadmlar c;;ocuklanna dogum SJ- rasmda HBV'nu daha az bula~tlflrlar. <;:i.inki.l vertikal gec;;i~ viral repli- kasyonun oldugu dOnemde daha fazlad1r ve HBeAg pozitifligi repli- kasyonun bir gOstergesidir. Anti-HBe ise bi.iytik oranda replikasyonun durdugunu gOsterir (mutant virus infeksiyonlan d1~1nda) (14, 16). Olke- mizde HBV'nun horizontal gec;;i~i daha Onemlidir ve ara~t1rmaya ald!- S•mlz 20 hastanm 12'sinde anti-HBe, 7'sinde HBeAg pozitif bulun- mu~tur. Bir hastada ise HBeAg ve anti-HBe'nin birlikte pozitif oldugu g6zlenmi~tir.
HBV mutasyonlan viral genotiplerle ili~kilidir (18). ~Oyle ki: Pre- kor mutantlar genotip B, C ve D'nin yaygm oldugu Dogu Asya ve Ak- deniz BOigesi'nde yaygmken, genotip A'n1n yayg1n oldugu ABOve Ku- zey Avrupa'da bu mutantlann insidans1 dO~Ukti.ir (19). Aynca pre-kor stop kodon 28 (aden in 1895) s1khg1 ile genotip A aras1nda Zit ili~ki var- dir (20). Genotip C'de genotip B'ye gOre daha stk kor promotor mutas- yonu gOzlenmektedir (21). Bununla birlikte kor gen delesyonu ile ge- notipler aras1nda ili~ki olmad•S•nt belirten yay1nlar da vard1r. Aynca bu yaymlarda kor gen delesyonlannm interferon tedavisinin i.izerine olumsuz etkisi olmad1g1 da belirtilmektedir (19).
Normalde HBV infeksiyonlannda HBeAg ve HBV DNA birlikte
KAYNAKlAR
1. K1yan M: Viroloji, "K Kd1<;turgay (ed), Viral Hepatit'98, 1.
Bask1" Kitab1nda s 66, 1998, Viral Hepatitle Sava~1m Dernegi, istanbul.
2. Mast E. E, Alter M.
J:
Epidemiology of viral hepatitis: An Overview. Seminars in Viral., 1993,4:273-277.3. Badur 5: Hepatit B virOsi.i (HBV) molekOier ve serolojik ta- n•," K K1hc;;turgay (ed), Viral Hepatit'94, 1. Bask1" s 65, 1994, Viral He- patitle Sava~Jm Dernegi, istanbul.
4. Balik i: Hepatit B epidemiyolojisi. 2. Ulusal Viral Hepatit Simpozyumu, (Ankara), 1994, s 91.
5. Eddleston A: Modern vaccines. Hepatitis. The Lancet, 1990, 5(12): 1142-1145.
6. Tawaran M. A: HBV infeksiyonu epidemiyolojisi, " K Kthc;;- turgay, 5 Badur (ed), Viral hepatit' 2001, 1. Bask•" s 121, 2000, Viral Hepatitle Sava~1m Dernegi, istanbul.
7. Kd•c;; G, Ural 0, Ya~ayan Z: Genelev kadmlannda ELiSA yOntemi ile Hepatit B marker pozitifliginin ara~tlrdmast. Mikrobiyol.
BUit., 1993, 27: 52-55.
8. KurtH: Viral hepatitlerden korunma ilkeleri ve immunopro- filaksi. Klinik seriler, 1991, 2(4): 154-161.
9. K1Yan M: Hepatit B virusu," K Kd1c;;turgay, S Badur (ed), Vi- ral Hepatit' 2001, 1. Bask1" s 86, 2000, Viral Hepatitle Sava~1m Derne- gi, istanbul.
10. Norder H, Ham mas B, Lofdahal S, Courouce A. M, Magri us
453
I
"
L. 0: Comparison of the amino acid sequence of nine different seroty- pes of hepatitis B surface antigen and genomic classification of the cor- responding hepatitis B virus strain. J. Gen. Viral , 1992, 73: 1201- 1208.
1 1. Stuyver L, De Gendt S, Van Geyt C et al: A new genotype of hepatitis B virus complete genome and phylogenetic relatedness.
J.
Gen. Viral, 2000, 81 Pt 1: 67-74.
12. Usuda S, Okamoto H, lwanari H et al: Serological detecti- on of hepatitis B virus genotypes by ELiSA with monoclonal antibodi- es to type-specific epitopes in the pre-52 region product.
J.
Viral. Met- hods, 1999, 80(1): 97-112.13. Okamoto H, Tsuda F, Sakugawa H et al: Typing hepatitis B virus by homology in nUcleotide sequence: comparison of surface an- tigen subtypes.
J.
Gen. Viral., 1988, 69:2575-2583.14. Kao j. H, Chen P.
J,
Lai M. Y, Chen D. 5: Hepatitis B genoty- pes correlate with clinical outcome in patients with chronic hepatitis B. Gastroenterology, 2000, 118 (3): 554-559.15. Bozdayr A. M, TUrkyrlmaz A. R, Asian N ve arkada~lan: He- patit B Virusu T~ryan TUrk Hastalarda HBV Genotiplerinin Belirlen- mesi. 17. Ulusal Gastroenteroloji Kongresi Antalya, 2000. S: 104.
16. Patricia A. R, Norder H, Visona A. K, Magrius 0. l: Mole- euler epidemiology of hepatitis B virus in Central America reflected in the genetic variability of the small S gene. The Journal of Infectious Di-
454
seases, 1997,176:851-858.
17. Norder H, Courouce A. M, Magnius 0. l: Complete geno- mes phylogenetic relatedness, and structural proteins of six strains of the Hepatitis B Virus, four of which represent two new genotypes. Vi- rology, 1994, 198:489-503.
18. Grandjacques C, Pradat P, Stuyver Let al: Rapid detection of genotypes and mutations in the pre-core promoter and the pre-core region of hepatitis B virus genome: Correlation with viral persistence and disease severity. J. Hepatol, 2000, 33 (3): 430-439.
19. Nicolas C, Tassopou[os et al: Efficacy of lamivudine in pati- ents with Hepatitis BeAg negative /hepatitis B virus DNA pozitive (Pre- core Mutants) chronic hepatitis B. Hepatology, 1999, 29: 889-896.
20. BagCI S, Torre F, Stuyver Let al: Hepatitis B virus genotiple- rinin precore/core gen mutasyonlannrn geli~imi ve interferon tedavisi- nin sonu<;lan Uzerine etkisi. Gastroenteroloji, 1996, 7(1 Ek): 8.
21. Kao
J.
H, Wu N. H, Chen P.J,
lai M. Y, Chen D. 5: Hepati- tis B genotypes and the response to interferon therapy.J.
Hepatol, 2000, 33(6): 998-1002.22. Bozdayr A. M, Uzunalimoglu
6,
Bozkaya H ve arkada~larr:TUrkiye'de kronik Hepatit B virusu infeksiyonu alan hastalarda pre-kor geni ve kor promotor mutasyonu prevelansr. Gastroenteroloji, 1996, 7(1 Ek): 9.
